Карибын тэнгис дахь хямрал
Карибын тэнгис дахь хямрал буюу Кубын пуужингийн хямрал (англи. Cuban missile crisis, «Кубын пуужингийн хямрал»; испани. Crisis de Octubre, «10-р сарын хямрал») -Кубын пуужингийн хямрал нь 1962 оны 10-р сард АНУ, Туркт (НАТО-гийн гишүүн улс) 1961 онд "Бархасбадь" /Юпитер/ дунд тусгалын пуужинг байршуулснаар үүссэн, ЗХУ, АНУ-ын хооронд үүссэн улс төр, дипломат, цэргийн маш хурцадмал сөргөлдөөн юм. Эдгээр үйлдлийн хариуд ЗХУ АНУ-ын эрэгт ойрхон Кубын арал дээр байнгын цэргийн анги, салбаруудаа (ердийн болон цөмийн зэвсгээр, тэр дундаа баллистик болон тактикийн хуурай пуужингаар зэвсэглэсэн) байрлуулав. Хямрал нь дэлхийн цөмийн дайнд хүргэж болзошгүй байсан хямрал юм.
Үйл явц
[засварлах | кодоор засварлах]Хүйтэн дайны үед ЗСБНХУ, АНУ гэсэн хоёр их гүрний сөргөлдөөн нь зөвхөн цэргийн шууд заналхийлэл, зэвсгийн уралдаанаас гадна нөлөөллийн хүрээгээ тэлэх хүсэл эрмэлзэлээр илэрхийлэгдэж байсан хямрал юм. Зөвлөлт Холбоот Улс бусад орнуудад социалист хувьсгалыг зохион байгуулж, дэмжихийг эрмэлзэж байв; Зөвлөлтийг дэмжигч орнуудад янз бүрийн төрлийн үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг ихэвчлэн зэвсгээр дэмжиж, цэргийн мэргэжилтэн, зааварлагч, хязгаарлагдмал цэргийн ангиуд илгээдэг байв. Хувьсгал амжилттай болсон тохиолдолд социалист лагерийн гишүүн болж, тэнд цэргийн бааз байгуулж, ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийдэг байсан. ЗХУ-ын тусламж нь ихэвчлэн буцалтгүй байсан бөгөөд энэ нь Африк, Латин Америкийн хамгийн ядуу орнууд ихэд таалагдаж байжээ.
Анх 1959 онд Кубын хувьсгал ялсны дараа түүний удирдагч Фидель Кастро ЗХУ-тай ойр дотно харилцаатай байгаагүй. 1950-иад оны үед Фульхенсио Батистагийн дэглэмийн эсрэг тэмцэж байхдаа Кастро Москвагаас цэргийн тусламж үзүүлэхийг удаа дараа хүссэн ч татгалзсан хариу авчээ. Москва Кубын хувьсгалчдын удирдагч болон Куба дахь хувьсгалын хэтийн төлөвт эргэлзэж, АНУ тэнд хэт их нөлөө үзүүлсэн гэж үзэж байв. Хувьсгал ялсны дараа Фидель анхны гадаад айлчлалаа АНУ-д хийсэн боловч Ерөнхийлөгч Дуайт Эйзенхауэр завгүй хэмээж уулзахаас татгалзсан байна. Кубын эсрэг бардам зан үзүүлсний дараа Кастро Америкийн ноёрхлыг эсэргүүцэх арга хэмжээ авчээ. АНУ-ын иргэдийн эзэмшиж байсан телефон болон цахилгааны компаниуд, газрын тос боловсруулах үйлдвэрүүд, 36 томоохон чихрийн үйлдвэрүүдийг улсын мэдэлд шилжүүлсэн ч өмнөх эзэмшигчдэд нь зохих үнэт цаасны багцыг санал болгожээ. Мөн АНУ-ын иргэдийн эзэмшиж байсан Хойд Америкийн банкны бүх салбарыг улсын мэдэлд шилжүүлжээ. Үүний хариуд АНУ Кубад газрын тос нийлүүлж, элсэн чихрийг нь худалдаж авахаа больсон. Эдгээр алхам Куба улсыг маш хүнд байдалд оруулсан юм. Тэр үед Кубын засгийн газар ЗСБНХУ-тай аль хэдийн дипломат харилцаа тогтоож, Москвагаас тусламж хүсчээ. Хүсэлтийн хариуд ЗСБНХУ нефть ачсан танкуудыг илгээж, Кубын элсэн чихэр худалдан авах ажлыг зохион байгуулж эхэлжээ.
ЗХУ-ын янз бүрийн салбарын мэргэжилтнүүд Кубад удаан хугацаагаар очиж, ажил хийж эхэлсэн байна. ЗХУ-ын мэргэжилтнүүд янз бүрийн объектуудыг барьсан, жишээлбэл, тусгай төслийн дагуу чихрийн нишингийн хаягдлаас түлш ашиглан уурын зуухтай уурын цахилгаан станцууд барих зэрэг юм.
1962 оны 5-р сарын 20-нд ЗХУ-ын удирдагч Никита Хрущёв Кремльд Гадаад хэргийн сайд Андрей Громыко, Анастас Микоян, Батлан хамгаалахын сайд Родион Малиновский нартай уулзаж өөрийн санаагаа тодорхойлсон: Фидель Кастро Куба дахь Зөвлөлтийн цэргийн оролцоог нэмэгдүүлэх, арал дээр цөмийн зэвсэг байрлуулах тухай байнгын хүсэлтийн хариуд. 5-р сарын 21-нд Батлан хамгаалахын зөвлөлийн хурал дээр энэ асуудлыг оруулж хэлэлцүүлсэн. Анастас Микоян энэ шийдвэрийг хамгийн их эсэргүүцсэн боловч эцэст нь Батлан хамгаалах зөвлөлийн бүрэлдэхүүнд байсан ЗХУ-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгчдийн гишүүд Хрущёвыг дэмжив. Батлан хамгаалах болон Гадаад хэргийн яамдад цэрэг, цэргийн техникийг далайгаар Куба руу нууцаар шилжүүлэх ажлыг зохион байгуулахыг даалгасан. Онцгой яарч байсан тул төлөвлөгөөг зөвшөөрөлгүй баталсан - Кастрогийн зөвшөөрлийг авсны дараа шууд хэрэгжиж эхэлсэн. 5-р сарын 28-нд ЗХУ-ын Элчин сайд Александр Алексеев, Стратегийн пуужингийн цэргийн ерөнхий командлагч маршал Сергей Бирюзов, хурандаа генерал Семён Иванов, Шараф Рашидов нарын бүрэлдэхүүнтэй Зөвлөлтийн төлөөлөгчид Москвагаас Хавана руу нисэв. 5-р сарын 29-нд тэд Раул, Фидель Кастро нартай уулзаж, ЗХУ-ын Коммунист намын Төв Хорооны саналыг тэдэнд танилцуулав. Фидель Кастро хамгийн ойр дотны хүмүүстэйгээ хэлэлцээр хийхээр болж 5-р сарын 30-нд тэрээр Эрнесто Че Геваратай ярилцсан нь мэдэгдэж байгаа боловч энэ ярианы тухай өнөөдрийг хүртэл юу ч мэдэгдээгүй байна. Мөн өдөр Ф.Кастро Зөвлөлтийн төлөөлөгчдөд нааштай хариулт өгчээ. 1962 оны 7-р сард Рауль Кастро Москвад очиж, бүх нарийн ширийн зүйлийг тодруулж ярилдцахаар очжээ.
1962 оны 6-р сарын 10-нд ЗХУ-ын Коммунист намын Төв Хорооны Тэргүүлэгчдийн хурлаар Зөвлөлтийн төлөөлөгчдийн Кубад хийсэн айлчлалын дүнг хэлэлцэв. Ш.Рашидовын илтгэлийн дараа Р.Малиновский ЗХУ-ын Зэвсэгт хүчний жанжин штабаас бэлтгэсэн пуужин шилжүүлэн байрлуулах ажиллагааны урьдчилсан төслийг танилцуулжээ. Төлөвлөгөөнд Кубад хоёр төрлийн баллистик пуужинг байрлуулахаар тусгасан: 2000 км-ийн тусгалтай R-12 ба R-14 хоёр дахин илүү хол тусгалтай.
Нэмж дурдахад ЗХУ-ын Тэнгисийн цэргийн хүчний бүлгийг Куба руу илгээхээр бэлдсэн. Үүнд: 2 крейсер, 4 устгагч, 12 Комар пуужингийн завь, 11 шумбагч онгоц (үүнд 7 цөмийн пуужинтай). Нийтдээ 50874 цэргийн албан хаагчийг арал руу илгээхээр төлөвлөжээ. Хожим нь 7-р сарын 7-нд Н.Хрущев бүлгийн командлагчаар Исса Плиевийг томилох шийдвэр гаргасан.
Родион Малиновскийн тавьсан илтгэлийг Төв Хорооны Тэргүүлэгчид сонсоод уг ажиллагааг явуулахыг санал нэгтэй дэмжсэн байна.
Эхний хөлөг онгоцууд 8-р сарын эхээр Кубад ирсэн. 9-р сарын 8-ны шөнө дунд тусгалын баллистик пуужингийн эхний ээлжийг Хаванад буулгаж, хоёр дахь ээлж нь 9-р сарын 16-нд ирсэн. Зөвлөлтийн цэргийн ангиудын төв байр нь Хавана хотод байрласан байв. Баллистик пуужингийн дивизүүдийг арлын баруун хэсэгт Сан Кристобал тосгоны ойролцоо, Кубын төвд Касильда боомтын ойролцоо байрлуулсан байна. Үндсэн цэргүүд арлын баруун хэсэгт пуужингийн эргэн тойронд төвлөрч байсан боловч хэд хэдэн далавчит пуужин, мотобуудлагын ангиудыг Кубын зүүн хэсэгт буюу Гуантанамо болон Гуантанамо дахь АНУ-ын тэнгисийн цэргийн баазаас зуун километрийн зайд шилжүүлэв. 1962 оны 10-р сарын 14-ний өдөр гэхэд Зөвлөлтийн 40 пуужин, ихэнх техник хэрэгслийг Кубад хүргэв. Кубад байрладаг Зөвлөлтийн армийн ангиудын зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн 40 мянга орчим цэрэг, офицер байв.
10-р сарын 18-нд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Жон Кеннедид ЗХУ-ын Гадаад хэргийн сайд А.Громыко, ЗХУ-аас АНУ-д суугаа Элчин сайд Добрынинтай хамт бараалхав. Тухайн үед А.Громыко Кубад Зөвлөлтийн ямар нэгэн "довтолгооны" зэвсэг байгааг эрс няцаасан байна.
1962 оны 10-р сарын 22-нд Жон Кеннеди Америкийн ард түмэнд (болон Зөвлөлт засгийн газарт) хандан телевизээр үг хэлэв. Тэрээр Кубад пуужин байгаа гэдгийг баталж, Кубын эрэг орчмын 500 далайн миль (926 км) хорио цээрийн бүс хэлбэрээр тэнгисийн цэргийн бүслэлт зарлаж, зэвсэгт хүчин "ямар ч болзошгүй нөхцөл байдалд бэлэн байна" гэдгийг анхааруулж, ЗХУ-ыг "нууц, хууран мэхлэлт" гэж буруушаав. Кубаас бөмбөрцгийн баруун хагас дахь Америкийн аль нэг холбоотон руу пуужин харвах нь АНУ-ын эсрэг хийсэн дайны үйлдэл гэж үзнэ гэж Кеннеди тэмдэглэв. Америкчууд Европын холбоотнуудаас хүчтэй дэмжлэг авсан. Америкийн мужуудын байгууллага мөн хорио цээрийн дэглэмийг дэмжсэн тогтоолд санал нэгтэй санал өгсөн байна. Хрущев хориглолтыг хууль бус гэж зарлаж, Зөвлөлтийн далбаатай хөлөг онгоц үүнийг үл тоомсорлох болно. Хэрэв Зөвлөлтийн хөлөг онгоцууд Америкийн хөлөг онгоцууд руу дайрвал шууд хариу арга хэмжээ авна гэж тэрээр сүрдүүлсэн.
1962 оны 10-р сарын 25-нд НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн яаралтай хуралдаан зарлаж түүн дээр НҮБ-ын түүхэн дэх хамгийн мартагдашгүй үйл явдал болсон. АНУ-ын төлөөлөгч Эдлай Стивенсон ЗСБНХУ-ыг Кубад пуужин байрлуулсан гэж буруутгаж, ЗХУ-ын төлөөлөгч Валериан Зорин (Зөвлөлтийн ихэнх дипломатчдын нэгэн адил Анадырын ажиллагааг мэдэхгүй байсан) Кубад пуужин байгаа эсэх талаар хариулт өгөхийг шаарджээ. Түүнд "би америкийн шүүхэд байгаа биш, хариулахгүй" гэж өчиж байжээ.