Латин хэл

Латин хэл
Колизей дахь Латин бичиг
Өөрийн нэрLingua latina
ТархалтЭрт дээр үед Ромын эзэнт гүрэн г.м Европын өмнөд, өрнөд хэсэгт тархаж байлаа. 6-9-р зууны үеэс тус хэл нь Роман төрлийн хэлнүүд болж хувирсан. Орчин цагт Латин хэлийг мөхсөн хэл гэж үздэг.
Хэлний ангилал
Энэтхэг-Европ
  • Итали
    • Латин-Фалиск
      • Латин хэл
Бичиг үсэгЛатин үсэг 
Албан ёсны хэрэглээ
УлсОрчин цагт Ватикан
Тохируулагч байгууллагаЭрт цагт Ромын зөв бичиг, уран уншлагын сургуулиуд.[1]
Одоо цагт "Латин хэлний сан" (латинаар "Opus Fundatum Latinitas").[2]
Томьёолбор
ISO 639-1la
ISO 639-2lat
ISO 639-3lat
Латин хэлт Ромын эзэнт гүрний хамгийн аугаа тэлэлт (Христийн тооллын 117 он)
Латин хэлнээс уламжлан залгасан өнөөгийн Роман төрлийн хэл тархсан газрын зураг

Латин хэл (Латинаар lingua latīna) нь итали хэлнүүдийн нэг гэж тооцогддог[3]. Лаций болон Эртний Ромд эртний грек хэлний нэгэн адил хэрэглэж ирсэн хэл. Ромын байлдан дагуулалтаар латин хэл Газар дундын тэнгис, Европын ихэнх хэсэгт тархжээ. Каталан, франц, итали, португал, румын, испани зэрэг Роман овгийн хэлнүүд бүгд латин хэлнээс гаралтай[4] бөгөөд өөр олон хэл, ялангуяа Европын хэлнүүд шинжлэх ухаан хөгжих явцад үгийн сангаа латин хэлнээс их баяжуулсан ажээ. XVII зууныг хүртэл латин хэл төв ба баруун Европын шинжлэх ухаан, эрдэм шинжилгээний олон улсын хэлний үүрэг гүйцэтгэж байгаад аажмаар ярианы амьд хэлнүүдэд шахагджээ. Латин хэл нь өнөөдөр Ватиканд хэрэглэгдэж байгаа бөгөөд Ромын Ромын Католик шашны сүмийн албан ёсны хэл бөгөөд ёслол мөргөлийн үеэр хэрэглэдэг байна.

Сонгодог латин хэл нь Цицерон (МЭӨ 106-43), Цезарь (МЭӨ 100-44) нарын зохиолуудад синтаксис, Вергилий (МЭӨ 70-19), Горац (МЭӨ 65-8) ба Овид (МЭӨ 43 - МЭ 18) нарын яруу найргийн зохиолуудад хамгийн тод илэрхийлэлтэй гардгийг хэлдэг байна.

Дундад зууны эсвэл Христийн шашинтай латин бол юуны түрүүнд шашны уншлагын текстүүд - дуулал, дуулах, залбирал хийхэд ашигладаг юм. 4-р зууны төгсгөлд Стридоны Иероним Библийг бүхэлд нь латин хэл рүү хөрвүүлсэн. Вулгата гэж нэрлэгддэг энэхүү орчуулга нь 16-р зуунд Трентийн Католик сүмд эх хувьтай дүйцүүлэн хүлээн зөвшөөрөгдсөн байв. Түүнээс хойш латин хэлийг эртний еврей, эртний грек хэлтэй хамт Библийн ариун хэлний нэг гэж үздэг болсон.

Латин хэл албан ёсны байсан улсууд[засварлах | кодоор засварлах]

  • 1733 он хүртэл - Английн Вант улсын албан ёсны хэл байсан. 1066 оноос засгийн газрын баримт бичгийг латин үсгээр бичдэг байсан байна. Албан бус бичиг баримтууд 15-р зуунаас англи хэлээр бичигдсэн байдаг. Түр зуур, протекторатын үед (1653-1660) латин хэлийг англи хэлээр сольжээ. 1660 оноос хойш латин хэл нь баримт бичгийн албан ёсны хэл болсон боловч практик дээр олон баримт бичгийг англи хэлээр бичсэн байв. 1731 онд англи хэлийг баримт бичгийн албан ёсны хэл болгосон хууль батлагдсан. Энэхүү хууль нь 1733 онд хүчин төгөлдөр болсон бөгөөд 1863 он хүртэл хүчинтэй байжээ.
  • 1781 он хүртэл - Германы мужуудад латин хэлээр сургалт явууулж байсан. 1522 онд Лютер (Виттенбергт) анх удаа Шинэ Гэрээг хэвлүүлсэн бөгөөд үүнийг латинаар биш герман хэлээр хэвлүүлжээ. 1523 онд (Альстедт) Мюнцер католик шашны үйлчилгээг латин хэлээр явуулахаа больж, герман хэлээр сольсон (хэдийгээр саксон өөрөөр хэлбэл герман хэл) оффисын ажил болон шүүх дээр ашиглаж байжээ. 1524 онд Германы анхны дууны цуглуулга гарчээ. Орфуртыг "Enchiridion" ("Энхиридион") гэж нэрлэдэг. Ном бичиж, хэвлүүлдэг гол хэл нь латин хэл хэвээр байсан боловч 1681 он гэхэд (өөрөөр хэлбэл Германы шинэ дээд эрин үед) герман хэлээрх номын тоо их байсан. 1781 онд сургалтын латин хэлийг герман хэлээр сольсон байна.
  • Латин хэл нь 1784 он хүртэл Прагийн их сургууль, Чехийн абан ёсны сургалтын хэл байв. 1784 онд үүнийг герман хэлээр сольжээ. Чех улсын хамгийн анхны уран зохиолыг латин үсгээр бичиж хадгалсан байдаг. Чех хэлээрх бүтээлүүд 13-р зууны хоёрдугаар хагаст гарч эхэлсэн.
  • Польшид 16 зууны эцсээс польш хэл рүү шилжсэн байна.
  • 1844 он хүртэл Унгарын хаант улсын албан ёсны хэл нь латин байсан.
  • 1857 он хүртэл Испанид албан хэл байсан.
  • 1912 он хүртэл Италийн хаант улсад дээд боловсролын хэл нь латин байжээ.

Тайлбар[засварлах | кодоор засварлах]

  1. "Schools", Britannica (1911 ed.)
  2. Opus Fundatum Latinitas is an organ of the Roman Catholic Church, and regulates Latin with respect to its status as official language of the Holy See and for use by Catholic clergy.
  3. Sandys, John Edwin (1910). A companion to Latin studies. Chicago: University of Chicago Press. pp. 811–812.
  4. Bryson, Bill (1996). The mother tongue: English and how it got that way. New York: Avon Books. pp. 33–34.

Эшлэл[засварлах | кодоор засварлах]

  • Bennett, Charles E. (1908). Latin Grammar. Chicago: Allyn and Bacon.
  • Herman, József; Wright, Roger (Translator) (2000). Vulgar Latin. University Park, PA: Pennsylvania State University Press. {{cite book}}: |first2= has generic name (help)
  • Palmer, Frank Robert (1984). Grammar (2nd ed.). Harmondsworth, Middlesex, England; New York, N.Y., U.S.A.: Penguin Books.
  • Vincent, N. (1990), "Latin", in Harris, M. (ed.), The Romance Languages, Oxford: Oxford University Press, ISBN 0-19-520829-3 {{citation}}: More than one of |editor1-first= and |editor-first= specified (help); More than one of |editor1-last= and |editor-last= specified (help)
  • Waquet, Françoise; Howe, John (Translator) (2003). Latin, or the Empire of a Sign: From the Sixteenth to the Twentieth Centuries. Verso. ISBN 1-85984-402-2. {{cite book}}: |first2= has generic name (help)
  • Wheelock, Frederic (2005). Latin: An Introduction (6th ed.). Collins. ISBN 0-06-078423-7.

Цахим холбоос[засварлах | кодоор засварлах]