Чингүнжав

      Хотгойдын шадар ван Чингүнжав /1710-1757/

Засагт хан лайхуур 1577 онд Ойрадын хойд аймгийг таслан авснаар хотгойд гэдэг ястны нэр үүсжээ. Хотгойд гэдэг нэрийг "Хойд-гойд", "Онцгой гойд", "хойд-хотй" /умард-хойд/ гэхчлэн тайлбарладаг. Хотгойдын шадар ван Чингүнжав 1710 онд одоогийн Хөвсгөл аймгийн Бүрэнтогтох сумын нутаг Сангийн далайн Биндэртийн өвөр гэдэг газар Хотгойдын Засаг ноён бэйл Бандийн ууган хүү болон төрсөн. Энэ үеэр Ар халх манжийн эрхшээлд бүрэн орсон байв. Чингүнжавын дээд өвөг Чингис хааны удмын хиад боржигон овгийн Батмөнх даян хааны отгон хүү Гэрсанз жалайр хун тайж ажээ. Ар халх манжийн эрхшээлд орохоос өмнө Гэрсэнз жалайр хун тайжийн ахмад хөвгүүн Ашихай хун тайжийн 2-р хүү Түмэндарь дайчны ахмад хүү Шолой уваш хунтайж /1567-1627/ Хотгойд аймгийг захирч талыг Хотгойдууд 1587-1800 он хүртэл Ойрад /зүүн гар улс/ ар халхын хоорондын харилцаанд чухал байр эзэлж байв. Хотгойд нь ар халхын хойд захад увс, хөвсгөл нуурын хооронд өргөн уудам нутаг эзэмшиж байв. Газар нутгийн байршлийн хувьд Монголын хаадын ордноос алс зайдуу байв. Энэ үед оросын хаант улс хил хязгаараа өргөтгөн тэлсээр Хотгойдын нутгийн захад тулж иржээ. Иймээс Хотгойдууд Монголын бусад аймгуудаас түрүүлж 1616 онд оростой харилцаж эхлэв. Энэ байдлаа ашиглан Шолой Уваш Хунтайж өөрийгөө алтан хан гэж нэрлэн бие даан үйл ажиллагаа явуулдаг байв. Шолой Уваш Хунтайжийн орыг түүний хүү Омбо-Эрдэнэ 1630 онд өвлөн суув. 1655 онд хотгойдын хаан Омбо-Эрдэнэ хунтайж Манжийн хаанд дагаар орж Халхын баруун гарын хошууны нэгэн засаг ноён болжээ. Омбо-Эрдэнэ хунтайжийг түүний хүү Лусанринчин залгамжлав. Тэр засагт хан болон Ойрадуудтай тохиролцдоггүй учир хөх нуурт оргон зайлжээ. 1686 онд Манжийн оролцоотой болсон халхын ноёдын "заг байдрагийн хүрэн бэлчирийн чуулганаар халхын засагт хан аймгийн харъяанд шолой уваш хунтайжийн ахмад хөвгүүн Дай-Эрдэнэ хунтайжийн хөвгүүн Гэндэнг Хотгойдын засаг болгов." Гэндэн 1694 онд манжид дагаар орж "төрийн бээл" цол хүртсэн байна. Хотгойдын ноёдоос Гэндэнгийн авга ах Лувсанринчин 1686 онд манжид дагаар орж 1690 онд галдан бошгот манжийн хаан нарын "Улаан бодон"-гийн тулалдаанд манжийн талд байлдаж байжээ. Ийнхүү Хотгойдын ноёд дээдсээс 3 хүн Манжид дагаар орсон учир бусад нь бүгд манжийн хааны харъяат болов. Гэндэн Бээлийн орыг түүний хүү өргөмөл Бүүвэй Бээл, ач Банди Бээл нар залгамжлав. Банди Бээл 1737 онд нас барж түүний хүү Чингүнжав залгамжлав. Чингүнжавыг засаг ноён төрийн бээл болох үед ар халх дахь манжийн ноёрхол хүчээ авч Ойрадыг байлдан эзлэх төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэх түшиц газар болгох бодлого явуулж байв. Манж нар Чингүнжавыг өөртөө татахын тулд хэргэм зэргээр шагнаж, Засагт хан аймгийн туслагч жанжнаар томилж байв. Гэвч Чингүн жав хэргэм зэрэг, албан тушаалд хууртагдсангүй манжийн эсрэг тэмцэж байв. 1691-5-02 долнуурын чуулганаар ар халх манжид дагаар оржээ. 1760 оноос бүрэн Тэнгэрийг тэтгэсний 16 онд манжийн хаан "Чингүнжав доорд ардыг дураар тавьж, харуул харж, зүүн гарын хотон ард лугаа худалдаа хийлгэж урианхайн газарт нүүж суухад хүргүүлсэн нь маш осол сул үзэшгүй, тэр ч байтугай тусгайлан тушаагаад барьж хүргэхээр ирүүлэх лам Жамцанг хүргэж ирсэн үгүй уйлхайлж шалтагласан нь миний хишгийг ихэд үтээрхжээ.

       Хойдын ван Амарсанаа, Хотгойдын шадар ван Чингүн¬жав, Өмнөд хорчиний эфү Сэндэвбалжир нар элч довтолгон урьдаас үгсэн тохирсноор Манжийн эсрэг тэмцлээ 1755 онд эхлэж Монгол түмний гурван жилийн эх оронч их тэмцэлийг өрнүүлсэн юм. Дараа жил нь Чингүнжавын цэрэг Хиагт, Их хүрээнд бугшсан Манж цэргийг уулгалан дайрч, улмаар тэр жилийнхээ намрын дунд сарын эхээр Их хүрээнд чуулхаар тогтжээ. 

Шадар ван   Чингүнжав Хан голоос мянган цэрэгтэйгээр алба хаян Халх нутгаа зорин довтолгож, улмаар манжийг эсэргүүцэн бослого гаргасан ийн учиртай. Түүний эх оронч тэмцлийг Халх түмэн төдийгүй, II Жавзундамба хутагт, түшээт хан Ямпилдорж, засагт хан Балдир, сэцэн хан Манибадир, Сайн ноён Дэчинжав, гүн Дамиран зэрэг нөлөө бүхий хүмүүс дэмжиж эр цэрэг, унаа хөсөг, зэр зэвсэг, хүнс хоол зэрэг ар хангалтын хэрэгтэй бүхнээр сэлбэн туслаж байв. Ар халхад хүчээ авч буй энэ бослогын тухай дуулсан Манжийн хаан бослогын гол удирдагчийн хүчийг салган ганцаардуулах аргыг сүвэгчлэн, Халхын бүх ноёдод Чингүнжавыг даруй барихыг зарлиг болгож, Улиастайн жанжнаар Чин ван Цэнгүнжавыг томилж, их цэргийг авч Чингүнжавын цэргийг дарж, түүнийг барихыг даалгажээ. Цэнгүн жав халхаас цэрэг татаж, хүчээ зузаатгах гэсэн боловч бүтсэнгүй. 1756 оны арван сарын сүүлээр 1000 цэрэг авч замдаа Хөх хотын Вү Чан жанжны 2000 цэрэгтэй нийлж, хотгойд нутгийг зорьсон байна. Манжийн цэргийн сүр хүчээс айсан Чингүнжавийн цэргийн ангийн удирдагч нар цэргээ авч, Чингүн жаваас салж одсон байна. Манжийн цэрэг хотгойд нутагт ирэхэд Чингүн жавын цэрэг 500 болтлоо цөөрсөн учир тосож байлдахыг бодсонгүй цэргээ авч Шишгэд орж хүчээ зузаатгах гэсэн боловч, дайсны их хүчэнд түрэгдэн аргагүй эрхэнд ухарч Өлийн даваа хүрч, цэргээ тарааж зуугаад хүнийг авч оросын хил гарахаар явсан байна. Явах зам нь хэцүү өндөр уул даваа, хад асгатай учир цэргүүдийн зарим нь амь алдаж, нэг хэсэг нь оргон зайлснаар 50 орчим хүнтэй Оросын хилийн ойролцоох Жиянхас гэдэг газар хүрч буудалжээ. Энэ үед хар Дархадын зайсан Азар, Намжил нар Манжийн цэргийг газарчлан очиж, Чингүнжавын буудалсан жижиг толгойг бүслүүлжээ. 1756 оны арваннэгдүгээр сарын 28ны үүрээр Чингүн жав бүслэлтийг сэт дайран гарахыг завдаад чадалгүй баригджээ. Энэ тухай Манжийн хаанд Тэнгэрийг тэтгэсний 21 оны 12 сарын 4нд чин ван Цэнгүнжавын айлтгасан айлтгалд "Хулгай Чингүнжав нэгэн морийг унаж", манай хорьсныг дайран гараад оргосугай гэхэд түмдийн тэргүүн тайж Ламжав, бэйл Цомцогжавын хошууны тогосын отго хадсан залны занги Чой, хиа Намхай гурвуул тосож Чингүнжавыг барьсан гэжээ"

  Хааны бас нэгэн далдын санаа нь Амарсанааг гэнэдүүлэн барих хорон  ухааныг сүвэгчилсэн байжээ.

Үүнээс зургаан сарын дараа Жанхаст /Ханхаас 20 км хойш буй/ болсон тулалдааны үед Чингүнжав манжийн цэрэгт баригдсан билээ. Үнэн хэрэгтээ Чингүнжав манжийн¬ханд ялагдсан бус түүний дэргэд шадарлаж асан Азар зайран, Баян зайсан, Барамсэд тайж, Сүндэв лам нар сүлбэлдсэнээс болж 1757 оны нэгдүгээр сарын 17-ны үүрээр ная гаруй настай эмэг эх Балжин, 22 настай охин дүү, дөрөвдүгээр охин нь болох Цэрэнжид, тэжээмэл хүвгүүн Цэрэндондог нарынхаа хамт баригджээ. Урван тэрсэлсэн энэ бузар хэрэгт Түмэдийн тэргүүн тайш Ламжав, бэйл Цомцогжав, хошууны залан, занги Чой, хиа Намхай нар оролцсон аж.

   1757 оны 6 дугаар сарын 12-нд цогт эх оронч Чингүнжавыг хоёр хүүгийн нь хамт Бээжинд цаазлан хөнөөжээ. Түүний үнэнч албад эзнийхээ эрхий хурууг авч, өртөөлөн явсаар төрсөн нутагт нь очиж оршоосон гэдэг. Өдгөө хотгойд түмэн түүний дурсгалыг хүндэтгэж Жанхас Бор толгойг - Ван толгой хэмээн нэрийдэж, Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын нутагт Чингүнжавын хөшөөг босгожээ. Улаан голоо тасартал, эцсийн амьсгалаа хураатал Манж, Хятадын өмнө сөхрөө үгүй Чингүнжав Эх орондоо үеийн үед дуурсагдан амьд үлдсэн гэрэлт хөшөө мөн хэмээн түүхэнд дуурсжээ.