Тува ястан: Засвар хоорондын ялгаа

Тува ястан
Тыва(лар) / Тыва чон
	Тува ястан; Тыва(лар) / Тыва чон
	; Тува бөх барилдаан — «хүреш»
Олон нэр	орос, англи бичгээс → Тува; тува, англи бичгээс → Тыва; монгол уламжлалаас → Тагны Урианхай
Өнөөгийн байдал
Нутаг орон	Дэлхий даяар — 280 мянга. Үүнээс:; Орос (ОХУ) — 263,934 (2010); Тува (БНТувУ) — 249,299; ; Монгол (МУ) — 5,169 (2010); Хятад (БНХАУ) — 3,900 (багцаа);
Хэл аялга	төрөлх Тува хэл, Орост бас Орос хэл,; Монгол Хятад хоёрт мөн Монгол хэл
Бичиг үсэг	кирил үсэгт тува бичиг (1943 оноос)
Шүтлэг	Шарын ёст Буддын шашин, Бөө мөргөл
Төрөл холбоо
Ойр төрөл	Соёд, Цаатан; Урианхай ястан
Хэл угсаа	Түрэг угсаатан
Дотносол	Монгол туургатан, Түрэг-Монгол

Browse history interactively

← Өмнөх өөрчлөлт Дараагийн ялгаа →

Content deleted Content added

VisualWikitext

Inline

14:28, 10 Дөрөвдүгээр сар 2014-ий байдлаарх засвар

Тува́ (дуудлага нь [туваа], тувагаар Тыва, олон тоонд Тывалар, дуудлага нь [т_эваа], оросоор олон тоонд Тувинцы, уламжлалт монгол тодорхойлолтоор Урианхай, бүр тодруулвал Тагны Урианхай) — Соёны нуруугаар голлон нутагладаг овог аймаг. Тува хэмээх нэр анх "Монголын нууц товчоо"-нд "Туба" хэмээн тэмдэглэгдсэн байдаг. Тувачуудыг Урианхайчуудтай гарал нэгтэй гэж түүхчид үздэг. Тувачууд одоо үед ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Тува Улсад голлон амьдарч байдаг. Тагна Урианхай, Соён уранхай гэж 2 хуваагддаг бөгөөд тэд нь Хар сүлд болон Цагаан сүлдээр бас ялгагддаг байна. Одоогийн ОХУ-д амьдарч байгаа Тувачууд Хиргис болон Сахачуудтай (Якутууд) холилдон бий болсон байна. Тува нь түрэг хэлтэй юм. Тэд Монгол улсын Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл суманд олноороо амьдрахаас гадна Увс, Ховд аймагт цөөн тоогоор оршин суудаг. Тува хэмээх нэрийг Тоба нартай холбож үзэх явдал бий.

Тувачуудын нэр 6-7 дугаар зууны үеэс дубо, тубо, туба хэмээгдэн гарч ирсэн түүхтэй ажээ. 17 дугаар зууны үеэс Алтайн уулаар нутаглаж байсан монголчуудыг оросууд тувы, урянхай гэх зэргээр нэрлэх болжээ. Тэд өөрсдийгөө тыбы гэдэг хэмээсэн баримт зарим газар үзэгддэг аж.

Тувачуудын өвөг нь дубо аймаг гэж үздэг ба дубо нар одоогийн Тувад байв. Тувагийн нутагт эрт цагт уйгур, киргиз, самоедь, кеть, монгол, европ гаралтай иранчууд байсан нь тувачуудын бүрэлдэхүүнд холилдон оржээ. Тувагийн салчак (салжиуд?), монгуш, мингад овгийг монгол гаралтай гэдэг.

"Судрын чуулган"-д Ойн урианхайг алс хол хойд зүгт байдаг гэсэнээс үзэхэд Ойн иргэд одоогийн Монголын нутагт биш ой хөвч ихтэй өмнөд Сибирьт байжээ.

Найманы ханлиг унасны дараагаар тувачууд одоогийн Монголын нутагт нүүн ирж Монголын баруун хэсэгт Хөвсгөлийн баруун талаас Алтай хүртэлх нутагт суурьшжээ. МНТ-ны "Уйгур ба Ойн иргэдийг эзэлсэн нь" бүлэгт Зүчийг 1207 онд ойн иргэд рүү илгээн буриад, тас, туба зэрэг аймгийг оруулав гэсэн нь тувачууд мөн бололтой.

Манж нар 1750-иад онд дөрвөдүүдийг Улаангомд суулган тэднийг одоогийн Тува улсын нутагт нүүлгэжээ. Тувачууд хуучин сууж байсан нутгаа тувагийн нутаг гэж үзсэн хэвээр байгаа тул энэ нь одоогийн Тува, Монголын хилийн зөрчлийн шалтаг болсон байна.

Алтайн Тувачууд

Өдгөө тувачууд Баян-Өлгийн Цэнгэл, Ховдын Буянт, Төв аймгийн Заамар, Дархан, Орхон, Сэлэнгийн нутгаар тархан амьдарч байна. БНХАУ-ын ШУӨЗО-ы Алтай аймгийн Ханас нуур, Оросын БНТУ зэргээр ч оршин тогтнодог билээ. Тувачууд нь Сүй улсын судар болон Тан улсын хуучин сударт Тэлэгийн нэгэн аймаг гэгдсэн дуба аймгийнхны үр хойчис юм. Сүй улсын сударт дурдахдаа дубачууд Енисейн эхээр, өөрөөр хэлбэл орчин цагийн Тувагийн нутгаар нутаглаж байсан ард түмэн ажээ.

Чингис хаан Ханас нуурын дэргэд буудаллаж байсан тул энэ нуурыг "хааны ус" хэмээн нэрийдэх болсон гэдэг. Шиньжааны тувачуудыг Хятадын албан ёсны бүртгэлд монголчуудын тоонд оруулан бүртгэдэг ба тэд өөрсдийгөө монголчууд гэж үздэг.

Алтайн тувачуудыг Соёны тувачуудаас ялгах соёл, түүхийн дурсгалууд сүүлийн үед илэрсээр байна.

Нэгд, судалгааны хамгийн үнэтэй зүйл тамга юм. Тамгаар нь чухамдаа хар элэгтэн, хамаатан садан болохыг ялган салгадаг гэдэг билээ. Алтайн тувачууд Алтайн урианхайчуудын нэгэн адил нуман тамгаар малаа тамгалдаг байжээ. Нум сумыг ч одоо хүртэл улсын баяр наадмаар харвадаг билээ. Урианхай суртай адил гэхэд болно. Ерөнхийдөө урианхай сурдаа багтаад яваа хэрэг.

Хоёрт, Алтайн тувачуудын уламжлалт ёс заншил, соёл, тухайлбал, Цагаан сар, хурим, ардын дуу, үлгэр, тууль нэг юм. Гуравт, Алтайн тувачуудын нэг хэсгийг хөх мончоогууд гэх. Тэд өнөөдөр Баян-Өлгийн Цэнгэлд аж төрцгөөж байна. Бусад аймаг, сумын болон Хятадын Шинжаны тувачууд ч өөрсдийгөө хөх мончоогууд хэмээмой. Харин Оросын БНТУ-д хөх мончоог гэсэн ойлголт одоо хэр байхгүй. Чингис хаан баруун чигийн дайнд явахдаа ихэд тус болсон тувачуудад нуман тамга хайрласан гэх домог ч буй. Чингис хаан аян дайныхаа явцад нэг хэсэг цэрэг, иргэдийг Алтайд үлдээсэн бөгөөд тэдэн дотор урианхайгаас гадна тува нар байсан гэх нь буй.

Судалгаагаар нарийн зүйл ажиглагдаад байдаггүй ч эдүгээгийн Баян-Өлгийн тувачууд “Бид дайнд гавьяа байгуулсан тул хөх мончоог гэгдэх болсон. Бид Дуба сохорын үр сад” гэх зэрэг хууч яриа байсаар байгаа юм. Хамгийн сүүлийн үеийн гэж болох баримтаар Алтайн тувачууд Галдан бошгот, Амарсанаа, Чингүнжавын бослогод маш идэвхитэй оролцсон гэдгээрээ алдартай билээ.

Түүхэн домгоос үзвэл тэдний дотроос Эржибилэг, Онхоот зэрэг баатар эрс төржээ. Онхоот баатрын нэрээр нэрлэгдсэн Онхоот гэх газар одоогийн Баян-Өлгийн Цэнгэлд бий. Галдан бошготын их цэрэг Манжаас дайжин Цэнгэл хайрханы Цагаан голын хавьцаа нэгэн өвөл явахдаа машид туйлдан ядарчээ. Ингээд хоолны эрэлд гарчээ. Цэргүүд дотор явсан тува эрчүүд нэгэн нуурын харзнаас хувингаар ус хутган автал харзны устай хамт хар загас өчнөөнөөрөө баригдсанд ихэд бэлгэшээн өнөөх нуурыг нь “Ачит нуур” хэмээснээр Баян-Өлгийн Цэнгэл сумын мөнөөх нуурын нэр тийн болжээ гэх бодит гэхээр домог бий. Алтайн тувачуудыг тодотгох үүднээс засаг захиргааны нэгжийн талаас нь нэг харъя. Алтайн урианхайн долоон хошуунд хуваагдаж асан тэднийг гурав ангилж байжээ. Хөх мончоогийн хошуу: Ховд голын эх болон Шинжаанд буй Цагаан хав зэрэг газарт оршин суух мончоогууд юм. Эл хошуу Бэглиг, Биче, Өөхөн, Хөөг гэсэн дөрвөн сумтай ажгуу. Дотроо адай, ак, галжийн, оорцог, чоод, моол, кара, шунгуур, улуг, хаа хөөг, хара хөөг, донгуур хөөг, монгуш хөөг, газах хөөг, шанагаш хөөг, партагаш хөөг, жалангаш хөөг зэрэг овог, омог бүхий юм. Заримдаа Шар даагийн хошуу ч гэдэг байжээ. Цагаан соёны хошуу: Бургуд, Сарыглар хоёр сумтай. Сарыглар, агбан, бургууд, шуудак, оюун, монгуш овогтой. Цэнгэлийн Цагаан голоор төвлөрөн нутаглаж байжээ. Хар соёны хошуу: Карасахал/харсахал/, кара төш, онгат, шанагаш, хоёд, овгууд багтана. Харганатын голоор төвлөрөн нутагладаг юм. Түүнээс гадна, каражагдува, сарыжагдува, кызылсоён, өөлэт/өөлд/, мээрэн, хаа дарган, хунза, калга, конгар зэрэг бага овгууд ч буй гэх. Манжийн засаг захиргааны үед Алтайн урианхайчуудыг долоон хошуу урианхай болгоход Алтайн тува дотор нь орж байв.