Узбекчүүд: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
(оросоор ''хозяин себя'') энд ингэж бичих ямар шаардлага бна
No edit summary
Мөр 1: Мөр 1:
:{{Тухай|улс орны|Узбек улс}}
{{Инфобокс Үндэстэн
{{Ард түмэн
|group = Узбек үндэстэн
|нэр_анги = [[Зураг:Монү.png]]<br>Узбек үндэстэн <br> [[Узбек хэл|Oʻzbeklar, Ўзбеклар]]
|image = <table border=0 align="center">
|зураг = {{image array|perrow=3|width=90|height=105
<tr>
<td>[[File:Shaybani.jpg|90x105px]]</td>
| image1 = Shaybani.jpg | caption1 = [[Мухаммед Шейбани]]
| image2 = Alisher Usmanov podium 2013 Fencing WCH SMS-IN t204812.jpg| caption2 = [[Алишер Усманов|Алишер <br>Усманов]]
<td>[[File:Hamza Niyazi.jpg|90x105px]]</td>
| image3 = Hamza Niyazi.jpg| caption3 = [[Хамза Ниязи|Хамза <br>Ниязи]]
<td>[[File:Alisher Usmanov 21 October 2009.jpg|90x105px]]</td>
| image4 = RKasimdzhanov12.jpg| caption4 = [[Рустам Касымжанов]]
</tr>
| image5 = Sharipov.jpg| caption5 = [[Салижан Шарипов]]
<tr>
| image6 = Зульфия.jpg| caption6 = [[Зульфия Исраилова]]
<td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Мухаммед Шейбани]]</small></td>
}}
<td><small><div style="background-color:#fee8ab">Хамза Ниязи</small></td>
|тайлбар =
<td><small><div style="background-color:#fee8ab">Алишер Усманов</small></td>
|улстай_үндэстэн = тийм
</tr>
|бичгийн_нэр = ганц тоо — '''узбек''' ({{lang-uz|oʻzbek}})<br>олон тоо — '''узбекчууд''', узбекууд<br> бусад хэлбэр — үзбек, өзбек, өзбег
</table>
|нутаг_орон = Дэлхий даяар — '''30 сая''' (тооцоо). Үүнээс:<br>'''{{UZB2}}''' — '''23,929,309''' ([[2013]])<ref name=CIA-Uzbekistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html|title=Population: 28,661,637 (July 2013 est.) [Uzbeks = 80%]|publisher=[[The World Factbook]]|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref><br>
|population = 28-30 сая
{{AFG2}} — 2,799,726 ([[2013]])<ref name=CIA-Afghanistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af|title=Afghan Population: 31,108,077 (July 2013 est.) [Uzbeks = 9%]|publisher=The World Factbook|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref><br>
|region1 = {{flag|Узбекистан}}
{{TJK2}} — 1,210,236 ([[2013]])<ref name=CIA-Tajikistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html|title=Population: 7,910,041 (July 2013 est.) [Uzbeks = 15.3%]|publisher=The World Factbook|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref><br>
|pop1 = 24.8 сая
{{KGZ2}} 980,000 ([[2010]])<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/kg.html#People CIA World Factbook – Kyrgyzstan]</ref>
|ref1 = <ref>Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике : [http://www.stat.uz/upload/iblock/f0f/Uzb_ru.pdf Сведения о Республике Узбекистан]:...Узбекистан :граничит с пятью государствами: с Казахстаном, Туркменистаном, Таджикистаном, Кыргызстаном и
<br>
Афганистаном на общем протяжении 6621 км;провозгласил свою государственную независимость 31 августа 1991 г.;в административно-территориальном отношении состоит из Республики Каракалпакстан, 12 областей и столичного города Ташкент;располагается на площади, равной 448,9 тыс. км2;более чем на 2/3 состоит из равнин и на 1/3 - из гор и предгорий ;на 01.01.2010г. составило более 28 миллионов человек ; имеет положительный прирост численности (1,7% в год);включает 48,5% сельских жителей и 51,5% горожан (к крупнейшим городам страны относятся Ташкент,Самарканд, Бухара, Наманган, Андижан, Фергана, Нукус, Коканд, Карши);полиэтнично (более 100 национальностей, имеющих равные гражданские права и возможности);на 81,7% состоит из нации, которая дала стране название. Узбекский народ, внесший достойный вклад в развитие цивилизации, издавна привержен родному очагу, принципам социальной справедливости ;Занимая 55-е место по территории и 39-е место по населению, Узбекистан находится ; по площади искусственно орошаемых земель - на 11 -м месте в мире;по экспорту хлопка-волокна - на втором, урана - третьем месте в мире; в числе мировых лидеров по обеспеченности запасами серебра, вольфрама и фосфоритов, калийной соли, редкоземельных металлов и других ценных минералов, в частности, по разведанным запасам золота на четвертом, урана - седьмом, молибдена - восьмом, по подтвержденным запасам меди - на 10-м, природного газа - 14-м месте в мире...</ref>
{{KAZ2}} — 490,000 ([[2010]])<ref>[http://www.stat.kz/news/Pages/pr_04_02_10.aspx Ethnic groups in Kazakhstan, official estimation 2010-01-01 based on National Census 2009]</ref> <br> {{RUS2}} — 299,862 (2002) <ref name="Russia Census 2002">{{ru icon}} [http://www.perepis2010.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 Russia Census 2002]</ref> <br> {{TKM2}} — 260,000 (тооц.) <ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tx.html#People CIA World Factbook – Turkmenistan]</ref>
|region3 = {{flag|Афганистан}}
|хэл_бичиг = төрөлх [[узбек хэл]], оршин байгаа улсын хэл
|pop3 = 3.5 сая
|шүтлэг = олонх нь [[ислам]] шашны суннит дэгтэй
|ref3 = <ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html#People CIA World Factbook – Afghanistan]</ref>
|хэл_угсаа = [[түрэг угсаатан]] (түрэг төрлийн хэлтэн)
|region2 = {{flag|Тажикистан}}
|ойр_төрөл = эртний [[харлуг]] ба одооны [[уйгур үндэстэн]]
|pop2 = 2.1 сая
|дотроо =
|ref2 = <ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html CIA World Factbook – Tajikistan]</ref>
|region4 = {{flag|Кыргызстан}}
|pop4 = 780,000
|ref4 = <ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/kg.html#People CIA World Factbook – Kyrgyzstan]</ref>
|region5 = {{flag|Казахстан}}
|pop5 = 490,000
|ref5 = <ref>[http://www.stat.kz/news/Pages/pr_04_02_10.aspx Ethnic groups in Kazakhstan, official estimation 2010-01-01 based on National Census 2009]</ref>
|region6 = {{flag|Туркменистан}}
|pop6 = 260,000
|ref6 = <ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tx.html#People CIA World Factbook – Turkmenistan]</ref>
|region7 = {{flag|Орос}}
|pop7 = 299,862
|ref7 = <ref>{{ru icon}} [http://www.perepis2010.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 Russia Census 2002]</ref>
|region8 = {{flag|Пакистан}}
|pop8 = 70,133
|ref8 = <ref>Rhoda Margesson (January 26, 2007). [http://www.fas.org/sgp/crs/row/RL33851.pdf "Afghan Refugees: Current Status and Future Prospects" p.7]. Report RL33851, [[Congressional Research Service]].</ref>
|region9 = {{flag|Хятад}}
|pop9 = 24,800
|ref9 = <ref>[http://www.paulnoll.com/China/Minorities/China-Nationalities.html Chinese National Minorities<!-- Bot generated title -->]</ref>
|region10 = {{flag|Украйн}}
|pop10 = 22,400
|ref10 = <ref>[http://www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/nationality_population/nationality_1/s5/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=100&rz=1_1&rz_b=2_1%20&n_page=6 State Statistics Committee of Ukraine: The distribution of the population by nationality and mother tongue]</ref>
|languages = [[Узбек хэл]]
|religions = [[Ислам]] (олонх нь [[Сунни]] урсгалыг дагагч)
|related = ойр хавийн [[Түрэг]] болон [[Иран угсаатан|Иран]] угсаатан
}}
}}

'''Узбек''' ([[Узбек хэл|узбек]] латинаар ''Oʻzbek'', олон тоонд ''O’zbeklar'', кириллээр г.т. ''Ўзбек'', о.т. ''Ўзбеклар''; оросоор ''Узбек'', олон тоонд ''Узбеки''; англиар о.т. ''Uzbeks''; [[турк хэл|туркээр]] о.т. ''Özbekler'', [[казах хэл|казахаар]] ''Өзбек'') — [[Дундад Ази]]йн [[Узбекистан]], түүний эргэн тойрон дахь [[Афганистан]], [[Тажикистан]], [[Кыргызстан]], [[Казахстан]], [[Туркменистан]]д олноор суурьшсан [[Түрэг]] хэл-угсааны [[ард түмэн]], 30 саяар тоологдсон [[үндэстэн]]. Узбек үндэстэн 16-р зуунаас хойш бүрэлдсэн гэж үздэг.
'''Узбек [[үндэстэн]]''' (олон тоонд '''узбекчууд''') — [[Дунд Ази]]йн [[Узбек улс]]ын үндсэн хүн ам бөгөөд эргэн тойрны [[Афган улс|Афган]], [[Тажик улс|Тажик]], [[Хиргис улс|Хиргис]], [[Хасаг улс|Хасаг]], [[Туркмен улс|Туркмен]] улсад хэдэн бумаар оршин сууж байгаа [[түрэг угсаатан]] буюу түрэг төрлийн хэлтэй [[ард түмэн]], 30 сая хүн амтай [[үндэстэн]]. Узбекчууд XV зуунаас баттай тодорч ялгарсан.


== Нэр ==
== Нэр ==
«Узбек (өзбек, үзбек, өзбег)» гэсэн үгийн баттай тайлбар байхгүй. [[Зүчийн улс]]ын 1313–1341 оны [[Өзбег|Узбек ханы]] нэрээс үүссэн үү,<ref>Findley, Carter Vaughn (2005). The Turks in World History. Oxford University Press. p. 104.</ref> ''өз'' (өөртөө) - ''[[бек]]'' (эзэн) гэсэн [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг]] нийлэмж байсан уу гэх хоёр үндсэн таамаг байгаа.
"Узбек" (Өзбек, Үзбек, Өзбег г.м олон хувилбартай) гэдэг энэ нэрийг ханы нэрнээс үүсэв үү, «өөртөө эзэн» гэх утгатай нэр үү г.м-ээр олон янзаар таацгаадаг. Эдгээрээс олны санаанд таарсан нь [[Зүчийн улс]]ын 1311-1342 оны хан [[Өзбег]] (Узбек, Үзбек)-ийн нэрнээс үүссэн гэх таамаг юм.

== Хэл бичиг ==
Узбекчууд [[узбек хэл]]тэй. Узбек хэл [[Алтай хэлний язгуур|алтай язгуурын]] [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг төрлийн]] хэл юм. Түүн дотроо [[харлуг хэлний бүлэг|харлуг бүлэгт]] мөхсөн [[цагаадай хэл]] (узбек хэлний өвөг), одооны [[уйгур хэл]]ний хамтаар харьяалагддаг. Умард аялгуу, өмнөд аялгуу, туркментэй ойр хорезм аялгуу, хасагтай ойр кыпчак аман аялгуу гэж үндсэн дөрвөн янзын яриатай. VII—X зуунд хамаарагдах түрэг бичгийн дурсгалаас [[харлуг]]ийг тодорхойлсон. Тэр үед [[рун]] үсэгтэй байв. IX зуунаас Дунд Азийн [[иран угсаатан|иран]], түрэг угсаатан даяараа [[ислам]] шашинтай болохын зэрэгцээ [[араб үсэг|араб үсгээр]] бичдэг болсон.

[[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ад 1923 онд узбек цагаан толгойг хэл, авиа зүйтэй уялдуулан зассан ба 1928-1940 онд латин үсэг, 1940 онд кирилл үсэг хэрэглэдэг болжээ. [[Бүгд Найрамдах Узбек Улс]] тусгаар тогтносны дараа [[латин үсэг|латин үсгээр]] бичиж байх шийдвэр гарч, 2005 оноос дунд сургуульд зааж эхэлсэн.

Харин Тажик, Хиргисийн узбекууд [[кирилл үсэг|кирилээр]], Афганы узбекууд [[араб үсэг|араб үсгээр]] хэлээ тэмдэглэдэг.

== Үндэс гарвал ==
=== Шинжилгээ ===
Узбекчууд [[кавказ төрхтөн]] болон [[монгол төрхтөн|монгол төрхтний]] завсрын, холимог төрхтэй байдаг. Узбек улсын баруун нутгаар монгол, төв хэсгээр дунд азийн, зүүн хэсгээр кавказ төрх давамгайлжээ. Ямартай ч узбекчууд [[уйгур үндэстэн|уйгур]], [[дунган ястан|дунгантай]] ойр төрлийнх гэсэн генийн судалгаа байна.<ref>{{cite journal |doi=10.1086/342096 |author=Tatjana Zerjal et al. |title=A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central Asia |journal=The American Journal of Human Genetics |year=2002 |volume=71 |issue=3 |pages=466–482 |pmid=12145751 |pmc=419996}}</ref>


== Иш баримт ==
== Иш баримт ==
{{лавлах холбоос|2}}
{{reflist}}
{{Алтай язгуурын хэлтэнд хамаарах}}
{{Түрэг угсаатан}}
{{Түрэг угсаатан}}



03:03, 30 Долоодугаар сар 2014-ий байдлаарх засвар


Узбек үндэстэн
Oʻzbeklar, Ўзбеклар
Бичгийн нэрганц тоо — узбек (узб. oʻzbek)
олон тоо — узбекчууд, узбекууд
бусад хэлбэр — үзбек, өзбек, өзбег
Өнөөгийн байдал
Нутаг оронДэлхий даяар — 30 сая (тооцоо). Үүнээс:
Узбекистан Узбекистан (БНУзбУ)23,929,309 (2013)[1]

Афганистан Афганистан (ИБНАУ) — 2,799,726 (2013)[2]
 Тажик (БНТажУ) — 1,210,236 (2013)[3]
Киргиз Киргиз (БНКирУ) — 980,000 (2010)[4]

Казахстан Казахстан (БНКазУ) — 490,000 (2010)[5]
Орос Орос (ОХУ) — 299,862 (2002) [6]
Туркменистан Туркменистан (БНТуркмУ) — 260,000 (тооц.) [7]
Хэл бичигтөрөлх узбек хэл, оршин байгаа улсын хэл
Шүтлэголонх нь ислам шашны суннит дэгтэй
Төрөл холбоо
Ойр төрөлэртний харлуг ба одооны уйгур үндэстэн
Хэл угсаатүрэг угсаатан (түрэг төрлийн хэлтэн)

Узбек үндэстэн (олон тоонд узбекчууд) — Дунд Азийн Узбек улсын үндсэн хүн ам бөгөөд эргэн тойрны Афган, Тажик, Хиргис, Хасаг, Туркмен улсад хэдэн бумаар оршин сууж байгаа түрэг угсаатан буюу түрэг төрлийн хэлтэй ард түмэн, 30 сая хүн амтай үндэстэн. Узбекчууд XV зуунаас баттай тодорч ялгарсан.

Нэр

«Узбек (өзбек, үзбек, өзбег)» гэсэн үгийн баттай тайлбар байхгүй. Зүчийн улсын 1313–1341 оны Узбек ханы нэрээс үүссэн үү,[8] өз (өөртөө) - бек (эзэн) гэсэн түрэг нийлэмж байсан уу гэх хоёр үндсэн таамаг байгаа.

Хэл бичиг

Узбекчууд узбек хэлтэй. Узбек хэл алтай язгуурын түрэг төрлийн хэл юм. Түүн дотроо харлуг бүлэгт мөхсөн цагаадай хэл (узбек хэлний өвөг), одооны уйгур хэлний хамтаар харьяалагддаг. Умард аялгуу, өмнөд аялгуу, туркментэй ойр хорезм аялгуу, хасагтай ойр кыпчак аман аялгуу гэж үндсэн дөрвөн янзын яриатай. VII—X зуунд хамаарагдах түрэг бичгийн дурсгалаас харлугийг тодорхойлсон. Тэр үед рун үсэгтэй байв. IX зуунаас Дунд Азийн иран, түрэг угсаатан даяараа ислам шашинтай болохын зэрэгцээ араб үсгээр бичдэг болсон.

Зөвлөлт Холбоот Улсад 1923 онд узбек цагаан толгойг хэл, авиа зүйтэй уялдуулан зассан ба 1928-1940 онд латин үсэг, 1940 онд кирилл үсэг хэрэглэдэг болжээ. Бүгд Найрамдах Узбек Улс тусгаар тогтносны дараа латин үсгээр бичиж байх шийдвэр гарч, 2005 оноос дунд сургуульд зааж эхэлсэн.

Харин Тажик, Хиргисийн узбекууд кирилээр, Афганы узбекууд араб үсгээр хэлээ тэмдэглэдэг.

Үндэс гарвал

Шинжилгээ

Узбекчууд кавказ төрхтөн болон монгол төрхтний завсрын, холимог төрхтэй байдаг. Узбек улсын баруун нутгаар монгол, төв хэсгээр дунд азийн, зүүн хэсгээр кавказ төрх давамгайлжээ. Ямартай ч узбекчууд уйгур, дунгантай ойр төрлийнх гэсэн генийн судалгаа байна.[9]

Иш баримт

  1. "Population: 28,661,637 (July 2013 est.) [Uzbeks = 80%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Retrieved 10 June 2013.
  2. "Afghan Population: 31,108,077 (July 2013 est.) [Uzbeks = 9%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Retrieved 10 June 2013.
  3. "Population: 7,910,041 (July 2013 est.) [Uzbeks = 15.3%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Retrieved 10 June 2013.
  4. CIA World Factbook – Kyrgyzstan
  5. Ethnic groups in Kazakhstan, official estimation 2010-01-01 based on National Census 2009
  6. (Орос хэл) Russia Census 2002
  7. CIA World Factbook – Turkmenistan
  8. Findley, Carter Vaughn (2005). The Turks in World History. Oxford University Press. p. 104.
  9. Tatjana Zerjal; et al. (2002). "A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central Asia". The American Journal of Human Genetics. 71 (3): 466–482. doi:10.1086/342096. PMC 419996. PMID 12145751. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author= (help)