Нобелийн шагнал

Альфред Нобел (1833-1896)

Нобелийн шагнал (шве. Nobelpriset, норв. Nobelprisen, Англи: Nobel Prize) нь динамитыг нээсэн эрдэмтэн Альфред Нобелийн гэрээслэлийн дагуу 1901 оноос олгож эхэлсэн дэлхийн хэмжээний жил тутмын шагнал юм.

Монгол улсаас химийн зэвсгийн шинжээч хурандаа, доктор Д.Эрдэнэцогт тус шагналыг 2013 онд хүртсэн. 2013 оны Нобелийн Энх тайвны салбарын шагналыг Нэгдсэн үндэсний байгууллагын дэргэдэх Химийн зэвсгийн хориглох байгууллагад олгосон. НҮБ-аас Сирийн химийн дайны зогсоохоор 23 химийн зэвсгийн шинжээч Сири улсыг зорьсоны нэг нь Монгол хүн байжээ. Хэдийгээр байгууллагын шагнал байсан ч Сирийн дайныг зогсоосон гавьяаг нь үнэлж тус химийн шинжээчдийн багийн гишүүд Нобелийн шагналын сертфикат шагналын тэмдгээр шагнуулсан байна.

Шагнал олгодог салбарууд

• Физик
• Хими
• Биологи-анагаах ухаан
• Уран зохиол
• Энхтайван
• Эдийн засаг

Дээрх 6 салбарт олгодог шагнал нь тухайн салбарынхаа хувьд хамгийн нэр хүндтэй шагнал болдог. Сүүлийн жилүүдэд генетик хими зэрэг биологи-анагаах ухаан болон химийн салбарын аль алинд нь хамаарах шинжлэх ухааны салбарууд олширч байгаа.

Сонгон шалгаруулалт

Физик, хими, эдийн засгийн салбарын шагналыг Шведийн шинжлэх ухааны академи, биологи-анагаах ухааны салбарын шагналыг Каролинскагийн институт, энхтайвны салбарын шагналыг Норвегийн парламент, уран зохиолын шагналыг Шведийн академи тус тус шалгаруулдаг.

Шагнал хүртэгсдэд өгөх мөнгөн шагнал нь Альфред Нобелийн үлдээсэн хөрөнгөнд үндэслэж байгуулагдсан Нобелийн сангаас олгогдоно. Гэхдээ эдийн засгийн салбарын шагнал нь 1968 онд бий болж, 1969 оноос олгогдож эхэлсэн бөгөөд шагналыг Шведийн төв банкны сан гаргадаг байна. Эдийн засгийн салбарын шагналын албан ёсны нэр нь "Эдийн засгийн салбар дахь Альфред Нобелийн дурсгалын шагнал" бөгөөд нарийн утгаараа Нобелийн шагнал биш болно.

Нобелийн шагналын сонгон шалгаруулалт нь нийтэд ил зарлагддаггүй. Иймээс албан ёсоор Нобелийн шагналд нэр дэвшигч гэсэн ойлголт байхгүй, харин олон нийтийн дунд Нобелийн шагналд ойрхон хүн гэх зэргээр яригдах тохиолдлууд бий.

Шагнал гардуулах ёслол

Нобелийн шагналыг түүний нас барсан өдөр болох 12 сарын 10-нд гардуулдаг бөгөөд энхтайвны салбарын шагналаас бусад 5 шагналыг Шведийн нийслэл Стокхольм хотын концертын танхимд, энхтайвны шагналыг Норвегийн нийслэл Осло хотын захиргааны байранд гардуулдаг байна. Нобелийн шагналтнууд дурсгалын лекц унших заншил тогтсон байдаг.

Онцлогууд

• Математикийн салбарт Нобелийн шагнал байдаггүй нь Альфред Нобель математикчдад дургүй байсантай холбоотой гэгддэг. Учир нь түүний хайрт бүсгүй нь Франц Лемарж хэмээх математикчтай гэрлэж Франц түүнийг олны өмнө илт доромжилсон ба энэ явдлыг тэрээр насан туршдаа санан явсан байна. Математикийн салбарын хамгийн нэр хүндтэй шагнал нь Фильдсийн медаль болно.
• Нобелийн шагналыг нэхэн олгодоггүй боловч НҮБ-ийн ерөнхий нарийн бичгийн дарга агсан Даг Хаммаршёльдод энхтайвны салбарын шагналыг нэхэн олгож байсан тохиолдол бий.
• Нобелийн шагнал хүртсэн боловч хүлээн авахаас татгалзсан 3 хүн байдаг. Тэдгээр нь Жан-Пол Сартр, Борис Пастернак, Ле Дук То нар юм.
• Уран зохиолын салбарын шагналыг түүхийн зохиол, философийн зохиолууд хүртэж байсан удаатай ч Их Британийн ерөнхий сайд Винстон Черчиллийн "Дэлхийн хоёрдугаар дайны тэмдэглэл"-ийг нэр дэвшүүлэх эсэх талаар ширүүн маргаан өрнөсний эцэст зөвхөн цэвэр уран зохиолын бүтээлд олгож байхаар болжээ.

Мөн үзэх

• Нобелийн сан
• Нобелийн шагналтнуудын нэрс
• Абелийн шагнал
• Фильдсийн медаль

Цахим холбоос

 Commons: Нобелийн шагнал – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны сан

Wiktionary

Wiktionary: Нобелийн шагнал – Энэ үгийг тайлбар толиос харна уу

• Бүх Нобелийн шагналтны намтар бүхий албан ёсны цахим хуудас (англи хэлээр)
• Стокхольм дахь Нобелийн музей