"Хиагтын гэрээ"-ны өөр хувилбарууд

Гэсэн хэдий ч Монголын дотоод хэрэгт Хятад, Орос 2 оролцохгүй байхаар тогтсон төдийгүй эзэн хаан, засгийн газар, нутаг дэвсгэр, хил хязгаар, цэрэг зэргийг хэвээр байлгах болжээ. Мөн Хятад иргэдийг олноор суурьшуулахгүй байх, Орос, Хятадын цэргийг оруулахгүй байх, олон улстай худалдаа үйлдвэрийн хэргээр харилцах бүрэн эрхтэй байв. Энэ бүхнээс үзвэл Монгол улс нь үнэн хэрэгтээ бие даасан улсын шинжтэй оршин тогтнож байсан гэж үзэж болно. Гэрээнии 2 дугаар зүйлд "Гадаад Монголоос Дундад улсын сюзеренитетийг зөвшөөрөн хүлээв. Дундад, Орос хоёр улсаас Дундад улсын газрын нэгэн хэсэг болох Гадаад Монголын автономийг зөвшөөрөн хүлээв" гэсэн нь 1913 оны Орос-Хятадын тунхаглалыг улам лавшруулжээ. Харин 4 дүгээр зүйлд "Гадаад Монголын богд Жибзундамба хутагт хааны цолыг Дундад Иргэн улсын их Жунтангаас өргөмжилнө. Албан бичигт Дундад улсын оны цолыг Монголын арван хоёр жилт цаг улирлын тоотой хавсран хэрэглэнэ" гэсэн нь Монголын төлөөлөгчдийн саналыг зарим ч атугай талаар харгалзсан гэж үзэж болно.

Автономит Монголын хил хязгаарыг тогтоохдоо "ХvрээнийХүрээний сайд, Улиастайн жанжин, Ховдын сайдын захиргаанд агсан газрууд бєгєєдбөгөөд Дундад улстай нийлсэн хил болбоос зvvнзүүн зvгтзүгт ХєлєнбуйрХөлөнбуйр, ємнєөмнө зvгтзүгт Дотоод Монгол, баруун ємнєөмнө зvгтзүгт Шинэ Газар /Шинжааныг хэлж байна/, баруун зvгтзүгт Илийн хязгаартай зааг нийлсэн Халхын дєрвєндөрвөн аймаг ба Ховдын хязгаарын олон хошуудын хилээр буй" гэжээ. Vvнийгүүнийг Ар Монголд автономит тєдийтөдий эрх олгоод тvvндтүүнд нэгдээд байсан ХєлєнбуйрынХөлөнбуйрын Баргыг салгаж "тусгай район" болгох, бусдыг нь ДИУ-ын ноёрхолд vлдээхүлдээх болсон учраас нэгэнт тусгаар тогтноод 4 жил шахам болсон Монголын хувьд харгис vvрэгүүрэг гvйцэтгэсэнгүйцэтгэсэн гэж тvvхчтүүхч Л. Жамсран бичжээ.

ТvvнчлэнТүүнчлэн гурван улсын гэрээ байгуулагдсаны дараа ДИУ Гадаад Монголын засгийн газар дор дагаар орсон Євєрөвөр Монголчуудын ялыг бvрэнбүрэн тєгсєєртөгсөөр хэлтрvvлэнхэлтрүүлэн тэднийг нутаг буцаах ажлыг шуурхайлан хийхдээ Удай ван, Хайсан гvнгүн нарыг Юань Шикай онцгой анхааран vзэжүзэж шагнан урамшуулж байв. Удай ванг уул хошуундаа урьдын хэргэм эрх мэдэлтэйгээ байхын хамт Монгол-ТєвдийнТөвдийн Журганы зєвлєгчзөвлөгч болгон жил тутам 12000 лан мєнгєниймөнгөний цалин єгєхөгөх болжээ. Хайсан гvндгүнд улсын тvшээтүшээ гvнгүн цол олгож мєнгєнмөнгөн шагналаар шагнав.

Харин Нийслэл ХvрээнийХүрээний засгийн газар Хятадын худалдаачдаас Монголын дотор наймаа арилжаа хийхэд олон зvйлийнзүйлийн дотоодын гаалийн хураамж хураах, Хиагт-ХvрээХүрээ-Чуулалт хаалганы хооронд тавьсан телефон утасны єєрийнөөрийн нутаг дах хэсгийг хєрєнгєхөрөнгө болгон эзэмших зэрэг зарим эдийн засгийн нааштай заалтуудыг Хиагтын гэрээнд тусгасан байна.

Хиагтын 3 улсын гэрээний ач холбогдлыг тvvхчидтүүхчид янз бvрээрбүрээр дvгнэдэгдүгнэдэг. ТvvхчТүүхч Л.Жамсран "Хиагтын гурван этгээдийн хэлэлцээр бол ДИУ, Монголын тусгаар тогтнолыг цуцалж бутарган захирах эрхийн vндэсүндэс болов" гэжээ. ТvvхчТүүхч О.Батсайхан "Гурван улсын Хиагтын гэрээгээр тодорхойлогдсон Монголын олон улсын улс тєртөр эрх зvйнзүйн статус нь юуны ємнєөмнө хєршхөрш хоёр их гvрэнтэйгээгүрэнтэйгээ харилцаагаа хєгжvvлэххөгжүүлэх vндэсүндэс болон тогтсон хэмээн vзэхүзэх нь бодит байдалд илvvилүү зохицохсон билээ Цаашилбал, гурван улсын Хиагтын 1915 оны гэрээний олон улсын ач холбогдол нь Хятад, Орос, Монголыг хамарсан бvсбүс нутгийн тєлєвтөлөв байдлыг тєлєвшvvлсэнтөлөвшүүлсэн явдалд оршиж байв" гэж дvгнэжээдүгнэжээ.

Оросын тvvхчтүүхч С. Лузянин "Орос-Монголын /1912/ болон Орос-Хятадын /1913/ хэлэлцээрvvдхэлэлцээрүүд нь Монголын тєрийгтөрийг олон улсын харилцааны субьект болох vйлүйл явцад тvлхэцтүлхэц болсон тєдийгvйтөдийгүй Орос-Гадаад Монгол-Хятад гэсэн бvсбүс нутгийн гурвалсан систем бий болоход vндэсүндэс болж єгсєнөгсөн. ... Хиагтын систем нь нэг талаас Орос болон Хятадын хооронд бий болсон тэнцвэрийг, нєгєєнөгөө талаас Гадаад Монголын бие даах боломж бололцооны тvвшингтүвшинг илтгэн харуулсан юм" гэжээ.