Юзеф Ковалевски: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
No edit summary
Мөр 1: Мөр 1:
[[Файл:J.ózef S.zczepan Kowalewski (57745).jpg|thumb|Юзеф Ковалевски]]
[[Файл:J.ózef S.zczepan Kowalewski (57745).jpg|thumb|Юзеф Ковалевски]]
'''Юзеф Щчепан Ковалевски''' ({{lang-pl|Józef Szczepan Kowalewski}}; 1800 оны 12 дугаар сарын 28-нд Литвын Левков тосгонд төрж, 1878 оны 10 дугаар сарын 20-нд Варшавт нас барсан) - [[Польш]]ийн монгол судлаач, [[Буддын шашин|бурханы шашин]] судлаач, шинжлэх ухааны [[монгол судлал]]ыг үндэслэгчдийн нэг.
'''Юзеф Щчепан Ковалевски''' ({{lang-pl|Józef Szczepan Kowalewski}}; 1800 оны арванхоёрдугаар сарын 28-нд<sup>[[Юлийн тоолол|юлийн тл.]]</sup> / [[1801 он]]ы [[1 сарын 9|нэгдүгээр сарын 9]]-нд<sup>[[Григорийн тоолол|григ.]]</sup> Литвын Левков тосгонд төрж, 1878 оны аравдугаар сарын 20-нд Варшавт нас барсан) - [[Польш]]ийн монгол судлаач, [[Буддын шашин|бурханы шашин]] судлаач, шинжлэх ухааны [[монгол судлал]]ыг үндэслэгчдийн нэг.


Тэрбээр өнөөгийн [[Беларусь|Беларусийн]] нутаг дахь Свишлоц дахь лицей (1809-1817) төгсөөд 1817 онд Вильнюсын их сургуульд (1579 онд байгуулагдсан) сонгодог филологийн чиглэлээр суралцжээ. Удалгүй Адам Мицкевичийн зөвлөснөөр "Филомат"-уудын нууц нийгэмлэгт оролцсон ажээ. 1821 онд Ю.Ковалевски докторын зэрэг хамгаалсан бөгөөд анхны шинжлэх ухааны бүтээл болох "Лонгинусын амьдрал ба захидлын талаарх харилцаа холбоо" номыг хэвлүүлжээ. Гроддек түүнийг тэнхимийн залгамжлагч болно гэж таамаглаж байсан бөгөөд тэр үед Ковалевски өөрөө Вильнюсын гимназид польш, латин хэлний уран зохиолын хичээл зааж, [[Геродот]]ын утга зохиолын польш хэл рүү орчуулгыг бэлтгэж байжээ.
Тэрбээр өнөөгийн [[Беларусь|Беларусийн]] нутаг дахь Свишлоц дахь лицей (1809-1817) төгсөөд 1817 онд Вильнюсын их сургуульд (1579 онд байгуулагдсан) сонгодог филологийн чиглэлээр суралцжээ. Удалгүй Адам Мицкевичийн зөвлөснөөр "Филомат"-уудын нууц нийгэмлэгт оролцсон ажээ. 1821 онд Ю.Ковалевски докторын зэрэг хамгаалсан бөгөөд анхны шинжлэх ухааны бүтээл болох "Лонгинусын амьдрал ба захидлын талаарх харилцаа холбоо" номыг хэвлүүлжээ. Гроддек түүнийг тэнхимийн залгамжлагч болно гэж таамаглаж байсан бөгөөд тэр үед Ковалевски өөрөө Вильнюсын гимназид польш, латин хэлний уран зохиолын хичээл зааж, [[Геродот]]ын утга зохиолын польш хэл рүү орчуулгыг бэлтгэж байжээ.

14:43, 23 Гуравдугаар сар 2022-ий байдлаарх засвар

Юзеф Ковалевски

Юзеф Щчепан Ковалевски (пол. Józef Szczepan Kowalewski; 1800 оны арванхоёрдугаар сарын 28-ндюлийн тл. / 1801 оны нэгдүгээр сарын 9-ндгриг. Литвын Левков тосгонд төрж, 1878 оны аравдугаар сарын 20-нд Варшавт нас барсан) - Польшийн монгол судлаач, бурханы шашин судлаач, шинжлэх ухааны монгол судлалыг үндэслэгчдийн нэг.

Тэрбээр өнөөгийн Беларусийн нутаг дахь Свишлоц дахь лицей (1809-1817) төгсөөд 1817 онд Вильнюсын их сургуульд (1579 онд байгуулагдсан) сонгодог филологийн чиглэлээр суралцжээ. Удалгүй Адам Мицкевичийн зөвлөснөөр "Филомат"-уудын нууц нийгэмлэгт оролцсон ажээ. 1821 онд Ю.Ковалевски докторын зэрэг хамгаалсан бөгөөд анхны шинжлэх ухааны бүтээл болох "Лонгинусын амьдрал ба захидлын талаарх харилцаа холбоо" номыг хэвлүүлжээ. Гроддек түүнийг тэнхимийн залгамжлагч болно гэж таамаглаж байсан бөгөөд тэр үед Ковалевски өөрөө Вильнюсын гимназид польш, латин хэлний уран зохиолын хичээл зааж, Геродотын утга зохиолын польш хэл рүү орчуулгыг бэлтгэж байжээ.

1822-1823 онд Ковалевски шинжлэх ухааны ажилд эрчимтэй оролцож, нууц нийгэмлэг дэх үйл ажиллагаагаа бууруулжээ.

Нууц бүлгэмд оролцсон гэж түүнийг 1824 онд Кулаковски, Верниковски нарын польш нөхдийн хамт Оросын Сибирь дахь Казань руу цөлсөн ажээ. Мөн оны 12 дугаар сард Казаньд ирээд дорно дахин судлалд сонирхолтой болж, шинжлэх ухааны үйл ажиллагааны чиглэлээ эрс өөрчилжээ. 1828-1833 онд тэрээр Өвөрбайгаль, Монгол руу хийсэн шинжлэх ухааны экспедицэд оролцож, 1830-1831 онд 7 сарын турш Бээжинд байжээ.

1833 онд Оросын эзэнт гүрний Казанийн Их сургуульд эрдэмтэн монгол судлаач Юзеф Ковалевски анх Монгол, халимаг хэлний тэнхим нээж монгол судлалын суурийг тавьсан байна.

1835-1860 онд тэрбээр Казанийн их сургуулийн профессор, гурван удаа (1837-1841, 1845, 1852-1855) Түүх, филологийн факультетийн деканаар сонгогдож, 1855-1860 онд ректороор ажиллаж байжээ.

1846 онд 3 боть Dictionnaire mongol-russe-français (монгол-орос-франц толь бичиг) хэвлүүлсэн.

Буриад, Монгол, Хятад руу аялсан нь

Их сургуулиас явсан элч нар 1828 оны долоодугаар сарын 15-нд л Эрхүү хотод хүрч очсон бөгөөд эрдэмтдийг Засаг дарга И.Цейдлер тэднийг болгоомжтой угтсан байна. Зөвхөн монгол хэлний багш А.Игумнов л найрсаг харилцаатай байж 7 дугаар сарын сүүлээр хичээл эхэлүүлсэн байна. Тэд долоо хоногт гурван удаа тус бүр гурван цагийн турш хичээл заалгаж байв. Ковалевски хэл, бичгийг хурдан эзэмшсэн бөгөөд Гэсэр хааны тухай туульсыг сонирхож эхлэв. Үүний зэрэгцээ Казаниас ямар ч мөнгө, захиалга ирээгүй тул Буриадын тал нутагт хийхээр төлөвлөж байсан аялал амжилтгүй болох аюул заналхийлж байв. Юзеф Казанийн боловсролын дүүргийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч рүү хандан "нээлттэй хуудсыг" засахад туслахыг хүссэн бөгөөд энэ нь орон нутгийн удирдлагуудаас шаардлагатай зүйлийг авах, мөн сүм хийдийн (Байгаль дацан) номын сан руу нэвтрэх боломжийг олгов. Удалгүй Монголд зочлох боломж гарч ирэв: Бээжингээс сүмийн төлөөлөл буцаж ирэх хугацаа ч ойртож байв. Учир нь Лифанюань руу шаардлагатай бичиг баримтыг явуулахын тулд албаны хүнээ Өргөө рүү илгээх шаардлагатай байв. Хэлний мэдлэг багатай, өвлийн аялал хэцүү байсан ч Ковалевски Монгол руу илгээгдэж, 1829 оны 1 дүгээр сарын 18-нд Эрхүүгээс гарч мөн сарын 21-нд Хятадын хилийн Троицкосавск хотод хүрсэн байна. Эрхүү рүү буцаж ирээд Ковалевски аяллынхаа талаар орос хэлээр сурвалжилга бичсэн бөгөөд эхний хэсгийг нь тэр даруй "Казанский вестникт"-т хэвлүүлжээ.

1830 оны 7 дугаар сарын 8-нд Ковалевски нарын төлөөлөгчид Хиагтаас гарч, 9 дүгээр сарын 14-нд тэрбээр хоёр дахь удаагаа Өргөө хотод ирэв. Намар нь Монгол болон говь нутгийг гатлах хамгийн таатай улирал гэж тооцогддог байсан тул 11 дүгээр сарын 5-нд экспедиц Хятадын нутаг дэвсгэрт оржээ. Ковалевски нийт 7 сар Бээжинд байсан бөгөөд түүнд Бээжин дахь Үнэн алдартны номлолын эрдэмтэд идэвхтэй туслаж байжээ.

1831 оны 6 дугаар сарын 6-нд Ковалевски номлогчдын хамт Бээжинг орхин 9 дүгээр сарын 3-нд Хиагтад эсэн мэнд буцаж ирэв. Ковалевскийн Бээжингээс бичсэн захидал, тайланг Казань, Санкт-Петербургт тогтмол хүргэж байсан бөгөөд зарим материалыг "Оросын академик" сэтгүүлд М.Н.Мусин-Пушкин хэвлүүлжээ. Чин улсын Засгийн газрын шүүмжлэл, авлига, гадны үзлийг үл тоомсорлох, хятад, манж нарын монголчуудад хандах дээрэнгүй хандлага ажиглагдаж байгаа нь Оросын бодит байдалтай зохисгүй холбоо үүсгэсэн юм.

Үлдсэн хугацааг хэрхэн яаж захиран зарцуулахаа шийдэх шаардлагатай байсан: Ковалевски, Попов нарын бизнес аялал хийх хугацаа 1832 оны 5-р сард академич Я.И.Шмидттэй хамт Санкт-Петербургт шалгалт өгөхөөр дууссан байв. Ковалевски аяллаа сунгах хүсэлтээ Лобачевский, Мусин-Пушкинд өгөхөөр шийджээ. Үүний үр дүнд 1832 оны 4 дугаар сарын 4-нд эрдэмтэн буддын шашны бичээсүүдийг уншихад нэн шаардлагатай уран зохиолын монгол хэл, төвөд хэлний дүрмийг гүнзгий судлахаар Сэлэнгинск хотод очив. 10 дугаар сарын 1-нд Ковалевски Троицкосавск руу нүүж, Буриадын ахмадуудын хүүхдүүдэд зориулсан цэргийн сургууль нээв. 1835 онд тэрхүү сургуулийг онц сайн төгссөн 4 төгсөгч Казанийн гимназид үргэлжлүүлэн суралцахаар илгээгджээ.

1833 оны 1-р сарын 28-нд Ковалевски Эрхүү хотод хүрч очоод 3-р сарын 14-ний өдөр Казаньд ирэв. Энэхүү тайланд аяллын үр дүнг дурджээ: "Монгол хэлний дүрэм", монгол-орос хэлний том толь бичиг (40,000 үг хэллэгийн нэгж) бэлтгэж, 2433 номд 189 монгол, төвөд трактат авчирсны 48 нь гар бичмэл байв. Үүнээс 870 номыг буриадууд хандивлаж, 116 хувийг дахин хэвлэж, 374 хувийг дахин бичжээ. Шинжлэх ухааны академид шалгалт өгөхөөр Петербургт очиж байсан боловч Ковалевски улс төрийн гэмт хэрэгтний хувьд эзэн хааны хувийн тушаалаас бусад тохиолдолд нийслэлд очиж чадахгүй байв. Академич Шмидт монголч эрдэмтдийн шалгалтыг зохион байгуулаагүй тул уг бүтээлийн гар бичмэлүүдтэй танилцаж, тэднийг маш өндөр үнэлж, Ковалевски, Попов нарыг монгол хэлний тэнхим нээх санал болгов. Тус тэнхимийг байгуулах шийдвэрийг 1833 оны 7-р сарын 25-нд гаргасан бөгөөд Ковалевскиг даргалах зохистой гэж үзжээ.

Юзеф Ковалевски бол орос хэлээр хэвлэгдсэн монгол хэл, уран зохиолын анхны сурах бичгийн зохиогч юм. Тэд 19-р зууны дунд үеэс шинжлэх ухааны өндөр түвшинд хийгдсэн бөгөөд үүнийг зохиогчийн олон талт байдал дэмжиж байв - монгол хэлийг судалж эхэлмэгц Ковалевски төрөлх польш хэлнээс гадна орос, латин, эртний грек, англи, франц, герман, татар, араб, перс хэл мэддэг байжээ. 1835 онд хэвлэгдсэн Монгол номын хэлний товч дүрмийг Европын дүрмийн зарчмаар бүтээсэн боловч үүний зэрэгцээ барууны болон зүүн хэлний ялгаа онолын хувьд хөгжөөгүй байхад онолын нарийн төвөгтэй асуудлыг шийдвэрлэх шаардлагатай байв. Мөн Оросын нэр томьёо дутуу хөгжсөн байсан тул Ковалевски монгол хэлээрх "динамик" болон хоёрдогч, "хөгжмийн" стрессийн талаар ямар ч ойлголтгүй байсан тул тэрбээр монгол хэлний нэрсийг "анхдагч нэр томьёо" гэсэн ойлголтоор тодорхойлж байжээ.