Халхын голын дайны ас нисгэгчид

1939 оны 5-9-р сард Халхын голд болсон Зөвлөлт, Японы цэргүүдийн хооронд болсон тулалдаан нь хуурай газрын ширүүн тулалдааны зэрэгцээ дэлхийн 1-2-р дайны хоорондох хамгийн том байлдааны тулаан болсон юм. Оролцсон агаарын хөлгүүдийн нийт тоогоор эдгээр агаарын тулалдааныг Испанийн иргэний дайны үеийн агаарын тулалдаантай харьцуулж болох ч Халхын голд болсон тулалдаан хязгаарлагдмал орон зайд 4 сар үргэлжилсэн бол Испанид болсон дайн ихэнх нутгаар 2,5 жил үргэлжилсэн байна. Үүнээс гадна Испанид Халхын голд олон тооны эсрэг талын олон зуун нисэх онгоц оролцсон ийм том хэмжээний агаарын тулалдаан байгаагүй. Халх голын тулалдаанд сөнөөгч онгоц чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Бага зэргийн тасалдалтай ширүүн агаарын тулалдаанууд мөргөлдөөний эхний өдрөөс сүүлчийн өдрүүд хүртэл тулалдаж, хоёр тал агаарын ноёрхлыг олж авахын тулд идэвхтэй тэмцэж байсан бөгөөд хэрэв мөргөлдөөний эхэнд Японы эзэн хааны армийн Агаарын цэргийн хүчин зохион байгуулж байсан бол мөргөлдөөний хоёрдугаар хагаст Улаан армийн Агаарын хүчин ялсан.

Зөвлөлт, Японы олон сөнөөгч нисгэгчид эдгээр тулалдаанд оролцож, тус бүр 5 ба түүнээс дээш агаарын ялалт байгуулжээ. Гэсэн хэдий ч эсрэг талын аль аль нь өрсөлдөгчийнхөө устгасан онгоцны тоог хэтрүүлсэн (энэ нь бараг бүх агаарын тулалдаанд нийтлэг байдаг) тул агаарын ялалтын нарийн тоо маргаантай хэвээр байна. Тиймээс, Зөвлөлтийн мэдээллээр Японы 646 онгоц агаарын тулалдаанд устагсан (нийт Японы талд 400 хүртэл Японы нисэх онгоц тулалдаж, үүнээс Японы мэдээллээр 162 онгоц бүх шалтгаанаар алдаж, 200 орчим нь янз бүрийн зэргийн хохирол амссан). Японы мэдээллээр Зөвлөлтийн 1252 нисэх онгоц сөнөөжээ (Тулалдаанд Зөвлөлтийн 1000 гаруй нисэх онгоц оролцсон бөгөөд үүнээс Зөвлөлтийн тал бүх шалтгааны улмаас 251 онгоц алдаж, түүний дотор 208 онгоц байлдааны хохирол амссан, өөр 436 нь гэмтсэн гэж хүлээн зөвшөөрсөн). Өөрөөр хэлбэл, тал бүр нь дайсны бүх онгоцыг бүрэн "устгасан" бөгөөд түүний тооноос хамаагүй илүү юм. Гэвч Халхын голын мөргөлдөөнийг судлаачид бодит ялалтыг хийсвэр ялалтаас ялгаж салгаж чадаагүй байгаа (мөн энэ нь ирээдүйд боломжгүй юм) тул Асийн жагсаалтад нисгэгчийн тулалдсан ялалтыг оруулсан болно. Хүндрэлийн хоёр дахь шалтгаан нь хоёр талын агаарын ялалтыг бүртгэх систем хангалтгүй, хоёр талын тайлан, ажилтнуудын бичиг баримтын бэлтгэл хангалтгүй байгаа явдал юм. Гурав дахь шалтгаан нь Халхын голын тулалдааны тухай хожмын хэвлэлүүдэд суртал ухуулга ихээхэн нөлөөлсөн явдал юм.

Зөвлөлтийн цэргүүдийн талаас Монгол Ардын Армийн Агаарын цэргийн 1-р эскадриль байлдааны сүүлийн өдрүүдэд тулалдаанд орсон боловч агаарын тулалдаанд Алдагдсан Монголын цорын ганц онгоцыг зенитийн галд унагасан.

Халхын гол дахь Зөвлөлтийн сөнөөгч нисэх хүчний сэдвээр хийсэн хамгийн өргөн хүрээтэй хоёр судалгааны өгөгдлийг ашигласан: Вячеслав Кондратьевын "Талын төлөөх дайн" болон Михаил Быковын "Сталины бүх хуйвалдаан". 1936-1953" гэсэн бөгөөд Зөвлөлтийн нисгэгчдийн талаар тэдний хооронд ихээхэн санал зөрөлдөөн гарсан тул хоёр эх сурвалжаас мэдээлэл өгсөн болно.

ЗХУ

Овог нэр	Нисэхийн хороо	Ялалт В. Кондратьевын тооцоогоор (хувийн/хамтын)	Ялалто М. Быковынхоор (хувийн/хамтын)	нимлэгийн тоо	Агаарын тулалдааны тоо	тайлбар
Грицевец, Сергей Иванович	1 армийн бүлгийн агаарын хүчин	12/0	3/6	138	баримт байхгүй	ЗХУ-ын хошой баатар. Ас Испаний иргэний дайн (7/24).
Жердев, Николай Прокофьевич	70 ИАП	11/0	5/2	105	17	ЗХУ-ын баатар. Испаний иргэний дайнд оролцогч (3 ялалт), Аугаа их Эх орны дайн (2/3 1942 оны 11 сарын 15-д агаарын тулалдаанд амь үрэгдсэн).
Нога, Митрофан Петрович	70 ИАП	9/2	4/8	109	22	ЗХУ-ын баатар. Аугаа их Эх орны дайны дайчин (6 ялалт).
Рахов, Виктор Георгиевич	22 ИАП	8/6	9/9	68	баримт байхгүй	ЗХУ-ын баатар. 1939 оны 8 сарын 27-д зенитын галд хүнд шархадсан, 1939 оны 8 сарын 29 нас барсан.
Красноюрченко, Иван Иванович	22 ИАП	8	5/24	111	31	Герой Советского Союза. Участник Великой Отечественной войны (3 личные победы).
Данилов, Степан Павлович	56 ИАП	8/0	5/5	60	нет данных	Герой Советского Союза. Участник Великой Отечественной войны (2+1 победы).
Ворожейкин, Арсений Васильевич	22 ИАП	6	1/12	нет данных	30	Дважды Герой Советского Союза. Ас Великой Отечественной войны (46 личных побед).
Зайцев, Александр Андреевич	70 ИАП	6/0	нет данных	29	нет данных	Герой Советского Союза. Участник Великой Отечественной войны (1 личная победа).
Солнцев, Павел Васильевич	22 ИАП	нет данных	6/10	нет данных	21	Участник Великой Отечественной войны (пропал без вести 21.08.1941, побед не имел).
Викторов, Николай Никифорович	70 ИАП	5/0	3/3	70	13	Участник Великой Отечественной войны (3 личные победы, пропал без вести 27.10.1941).
Кравченко, Григорий Пантелеевич	ОАГ ВВС 1-й АГ, 22 ИАП	5/0	4/5	нет данных	нет данных	Дважды Герой Советского Союза. Участник японо-китайской войны (6 побед), Великой Отечественной войны (погиб в бою 23.02.1943).
Трубаченко, Василий Петрович	22 ИАП	5/3	4/18	120	27	Герой Советского Союза. Участник Великой Отечественной войны (от 1 до 3 личных побед, погиб в бою 16.09.1941).
Кузьменко, Константин Мефодьевич	22 ИАП, 70 ИАП	4/10	5/12	нет данных	30	Участник Великой Отечественной войны.
Скобарихин, Витт Фёдорович	22 ИАП	2/6	5/6	169	23	Герой Советского Союза. Участник Великой Отечественной войны.
Бойченко, Григорий Васильевич	70 ИАП	нет данных	5/2	нет данных	нет данных	Участник Великой Отечественной войны.

Япон

Овог нэр	Агаарын хүчний анги нэгтгэл	ялалт	нийт нислэгийн тоо	Агаарын тулалдааны тоо	онгоцны төрөл	тайлбар
Хиромичи Синохара	11-й сентай	58			Ki-27	Сбит в воздушном бою и погиб 27.08.1939.
Мицуёси Таруи	68-й сентай	28				По другим данным имел 38 побед, но возможно эта цифра с учетом боёв на других театрах военных действий.
Кендзи Симада	11-й сентай	27			Ki-27	Сбит в воздушном бою и погиб 15.09.1939.
Томио Ханада		25			Ki-27
Сёго Саито	24-й сентай	25			Ki-27	Участник Второй мировой войны (число побед неизвестно), погиб в бою на Филиппинах 2.07.1944 г.
Сёдзи Като		23			Ki-27
Сабуро Того		22
Дзендзабуро Оцука		22
Хитоси Асано		22
Исаму Хосоно		21				По другим данным имел 26 побед, но возможно эта цифра с учетом боёв на других театрах военных действий.
Чиёдзи Саито		21				По другим данным имел 24 победы, но возможно эта цифра с учетом боёв на других театрах военных действий.
Горо Фуругори		20				По другим данным имел свыше 25 побед, но возможно эта цифра с учетом боёв на других театрах военных действий.
Дзёдзо Ивахаси	11-й сентай	20				Участник Второй мировой войны (2 личные победы). Сбит зенитным огнём в Китае и погиб 21.09.1944.
Бундзи Ёсияма	11-й сентай	20	90			Сбит в воздушном бою и погиб 15.09.1939.

Ном

• Бодрихин Н. Г. Величайшие воздушные асы XX века. — Москва:«Эксмо», 2011. — ISBN 978-5-699-50391-9.
• Быков М. Ю. Все Асы Сталина 1936—1953 гг. — Научно-популярное издание. — М.: ООО «Яуза-пресс», 2014. — 1392 с. — (Элитная энциклопедия ВВС). — 1,500 экз. — ISBN 978-5-9955-0712-3.
• Кондратьев В. Битва над степью. Авиация в советско-японском вооруженном конфликте на реке Халхин-Гол. — М.: «Русские витязи», 2008. — ISBN 5-903389-11-2.
• Кондратьев В. Халхин-Гол. Война в воздухе. — М.: Библиотека журнала «Техника — Молодежи» (Серия «Авиация»), 2002. — ISBN 5-88573-009-1.
• Спик Майк. Истребители. Асы XX века. 1914-2000 гг. — М.: Эксмо-пресс, 2001. — ISBN 5-04-009045-5.
• Война в воздухе. Периодическое научно-популярное издание. Японские асы 1937-45: Армейская авиация. / Редактор-составитель С. В. Иванов.
• Ikuhiko Hata, Yasuho Izawa, Christopfer Shores. Japanese Army Air Force Fighter and Their Aces. 1931-1945. Grub Street. London, 2002.
• Japanese Studies of Manchuria. Volume 4. Air Operations. Headquarters US Army, Japan, 1959.
• Eiichiro Sekigawa. The Undeclared Air War. Air Enthusiast. May - July 1973.

Холбоос

• Сайт «Авиаторы Второй мировой» / Япония.