Хар тамхины дайн

Хар тамхины нэгдүгээр дайн 1840-1842 онд (Хятадаар: 第一次鸦片战争, pinyin Dìyícì Yāpiàn Zhànzhēng, pall. Diitsy yapian zhanzheng) Английн Манж Чин гүрний эсрэг хийсэн дайн юм. Английн цэргүүдийн зорилго нь Хятад дахь Их Британийн худалдааны ашиг сонирхлыг хамгаалах, далайн худалдааг хориглох Манж Чин улсын бодлогод саад болж байсан хар тамхины худалдааг нэн тэргүүнд өргөжүүлэх явдал байсан.

1833 онд “East India Company” нь Их Британид цай нийлүүлэх монополь эрхээ бүрмөсөн алдсан бөгөөд үүний дараагийн жил нь цайны импорт 40 хувь өсөхийн хэрээр Хятадад хар тамхи экспортлох явдал 1830-1836 онд гуравны нэгээр нэмэгдэн 30 мянган хайрцагт хүрчээ.

Манжийн эзэн хааны сан хөрөнгө хүнд байдалд орж 1830-1840 оны хооронд гадныхан хятадын бараанд 7 сая доллар төлсөн бол хятадууд 56 сая доллараар хар тамхинд зарцуулсан аж. Худалдааны энэхүү алдагдал нь Хятадын эдийн засгийг хямралд оруулж, улс орны дотоод дахь металл мөнгөний үнийн өсөлтөөс үүдэн тариачдад татвараа барагдуулахад нь улам хүнд хэцүү болж ирснээр нийгэм дэх бухимдал гаарсан байна. 1839 онд хятадууд хар тамхины арилжаа наймааг, түүний хор урхагийг эцэслэхийг хүссэн анхны оролдлогоо хийсэн байдаг. Гуандун мужийн тэнгисийн цэргийн хүчнийг захирагч Линь Цзэсий гэгч Гуанжоугийн орчимд оршин суугч гадаадынхныг бүтэн хагас сарын турш цэрэглэн бүслэн хааж, 3 сая фунт стерлингийн үнэтэй 20 мянган хайрцаг хар тамхийг нь хураан авчээ. Үүний хариуд 1840 онд Их Британи Хятадын эрэг рүү тэнгисийн цэргийн флотоо илгээснээр хар тамхины анхдугаар дайн /1840-1842 он/ хятадын цэргийг хэд хэдэн удаа бут ниргэсэн байна. Үр дүнд нь 1842 оны 8-р сарын 29-нд Нанжин хотод Энхийн гэрээ байгуулснаар Их Британи нь Хонконг арлыг үүрд мөнх эзэмших эрхтэй болсноор энэ арал нь олон арван жилийн турш Европ, Америкийн хар тамхины наймаачдын гол бааз суурь болон хувирсан түүхтэй. Мөн хятадын Гуанжоу, Самэнь, Фучжоу, Нинбо, Шанхай гэсэн 5 боомт хот гадаадынхны хувьд “нээлттэй хот” болон хувирсан байдаг.

Харин 1856-1860 онд үргэлжилсэн хар тамхины хоёрдугаар дайн нь Чин улсын хувьд бүүр ч илүү эмгэнэлтэйгээр өндөрлөсөн байна. Франц болон английн цэрэг 1860 оны есдүгээр сарын дундуур Бээжин хотын ойролцоо манж-монголын морин цэргийг бут ниргэснээр эзэн хааны Зуны ордонг эзлэн дээрэмдсэн ажээ. Энэ нь Чин гүрэн гадаадын эзлэн түрэмгийлэгчид хийгээд дотоодын тэмцэн босогчдынхоо эсрэг хоёр фронт дээр байлдаж, Тайпингийн бослого эрч хүчээ улам авч байсан цаг үе байв. 1860 онд холбоотнууд Чин гүрэнтэй Бээжинд энхийн гэрээ байгуулснаар Хятад нь дайны төлбөрт 8 сая лянь мөнгө төлөх болж, Хятад дахь хар тамхины наймаагаа хууль ёсны болгосон төдийгүй Хятад орон гадаадын бараа бүтээгдэхүүнд бүрэн нээлттэй зах зээл нь болсон ажээ.