Хошой чин ван

Хошой чин ван (манж: ᡥᠣᡧᠣᡳ
ᠴᡳᠨ
ᠸᠠᠩ, галиг: hošoi cin wang; хятад: 和硕亲王, пиньинь: Héshuò qīnwáng) нь манжийн Чин гүрний хааны агь, ах дүү зэрэг язгууртад, Монголын хошууны засаг ба засаг бус ноёдод эзэн хааны зарлигаар соёрхож байсан тэргүүн зэргийн цол хэргэм. Уг цолыг Манжийн төр улс байгуулсны дараа хааны удмын гавьяа зүтгэл ихтэй, угсаа гарал өндөртэй ханхүүд олгодог байснаа, ар өвөр Монгол, Хятадыг эзэлсний дараагаас монгол, хятад ноёдод олгодог болжээ. 1673-1681 онд Хятадын У Сангүй, Гэн Жинжун, Шан Жишинь гэх гурван вангийн удирдсан зэвсэгт бослого гарч, дарагдсаны дараа хятад түшмэлд ван, бэйл, бэйс цолыг олгохоо больж, зөвхөн манж, монголын ихэс ноёдод өгдөг болсон. Манж хэлээр хошой гэдэг нь зах хязгаар гэсэн утгатай, чин ван нь эртний Хятадын хаад ноёдын хэрэглэж байсан цол юм. Манжийн үеийн хошой чин вангууд нь өндөр хэмжээний цалин мөнгө, эд баялаг хүртдэг ч, эзэн хааны зарлиггүйгээр дураар шийдвэр гаргах, цэрэг хөдөлгөх, алс холын замд гарах эрх мэдэлгүй амьдарч байснаараа, өмнөх Хятадын төрт улсуудын чин вангуудаас ялгардаг.

Дүрэм журам

Чин гүрний хуулиар манж, монгол ноёдын цол хэргэмийг залгамжлуулахдаа "нэг үе залгамжлах", "үе улиран залгамжлах" гэсэн хоёр төрлөөр олгож байсан. Нэг үе гэдэг нь анхны эзэмшигч нь л чин ван цолтой байгаад, түүний хүү эцгээ залгамжлахад жүн ван болж, нэг зэрэг буурдаг бөгөөд зарим онцгой тохиолдолд хааны соёрхлоор үе улиран залгамжилдаг байсан. Чин гүрний 12 хаадын ихэнх агь нь хошой чин ван болдог ч, түүний хүү юм уу ачийн үед хэргэм нь жүн ван, бэйл зэргээр залгамжлах бүрд буурсаар 5 үеийн дараа түшээ гүн хэргэмтэй болдог байв. Харин тухайн үед Манжийн хааны удам дотроос үе улиран залгамжлах эрхтэй 12 вангийн 10 нь хошой чин ван байсныг хятад бичигт нийтэд нь "төмөр малгайт ван" (铁帽子王) (цол хэргэм буурахгүй дархан эрхтэй гэсэн утгатай) гэдэг байсан. Ар өвөр монголд 13 хошой чин ван, Шинжаан уйгурын нутагт зөвхөн Хамилийн засаг ноёныг хошой чин ван болгожээ.

Хошой чин вангийн хатныг "хошой хатан", чин вангийн угсаа залгамжлах хүүг "шизи" буюу тэргүүн зэргийн тайж, чин вангийн охиныг "хошой гэгэ" гэдэг байсан.

Чин гүрний 12 "төмөр малгайт чин ван"

№	Манж цол хэргэм	Манж бичиг	Хятад ханз	Цаг хугацаа	Харьяалагдах хошуу	Угсаа гарал
1	Хошой доронго чин ван	ᡥᠣᡧᠣᡳ ᡩᠣᡵᠣᠩᡤᠣ ᠴᡳᠨ ᠸᠠᠩ	Хошой Ли чин ван 和碩禮親王, Héshuò lǐ qīnwáng	1636-1945	Манжийн Шулуун улаан хошуу	Нурхач хааны хүү Дайшан вангийн угсаа
2	Хошой мэргэн чин ван	ᡥᠣᡧᠣᡳ ᠮᡝᡵᡤᡝᠨ ᠴᡳᠨ ᠸᠠᠩ	Хошой Рүй чин ван 和硕睿亲王, Héshuò ruì qīnwáng		Манжийн Шулуун цагаан хошуу (1636-1651) Манжийн шулуун хөх хошуу (1651-1912)	Нурхач хааны хүү Доргоны өргөмөл хүү Дорбогийн угсаа
3	Хошой эркэ чин ван	ᡥᠣᡧᠣᡳ ᡝᡵᡴᡝ ᠴᡳᠨ ᠸᠠᠩ	Хошой Юй чин ван 和硕豫亲王, Héshuò yù qīnwáng		Манжийн шулуун хөх хошуу	Нурхачийн хүү Додо вангийн угсаа. Дорбогийн төрсөн эцэг.
4	Хошой үжэн чин ван	ᡥᠣᡧᠣᡳ ᡠᠵᡝᠨ ᠴᡳᠨ ᠸᠠᠩ	Хошой Жөн чин ван 和硕郑亲王, Héshuò zhèng qīnwáng		Манжийн хөвөөт хөх хошуу	Нурхачи хааны дүү Шурхач бэйлийн хүү Жаргалан вангийн угсаа
5	Хошой фафунга чин ван	ᡥᠣᡧᠣᡳ ᡶᠠᡶ᠋ᡠᠩᡤᠠ ᠴᡳᠨ ᠸᠠᠩ	Хошой Сү чин ван 和碩肅親王, Héshuò sù qīnwáng		Манжийн хөвөөт цагаан хошуу	Дээд эрдэмт хааны том хүү Хөөгэ вангийн угсаа
6	Хошой амбалингуй чин ван	ᡥᠣᡧᠣᡳ ᠠᡤᠠᠮᠪᠠᠯᡳᠩᡤᡡ ᠴᡳᠨ ᠸᠠᠩ	Хошой Жуан чин ван 和碩莊亲王, Héshuò zhuāng qīnwáng	1644-1945	Манжийн хөвөөт улаан хошуу	Дээд эрдэмтийн 5-р хүү Шосэ вангийн угсаа
7	Хошой үргүн чин ван	ᡥᠣᡧᠣᡳ ᡠᡵᡤᡠᠨ ᠴᡳᠨ ᠸᠠᠩ	Хошой И чин ван 和硕怡亲王, Héshuò yí qīnwáng	1722-1945	Манжийн шулуун хөх хошуу	Энх-Амгалан хааны 13-р хүү Иньшян вангийн угсаа
8	Хошой фэншэн чин ван	ᡥᠣᡧᠣᡳ ᡶᡝᠩᡧᡝᠨ ᠴᡳᠨ ᠸᠠᠩ	Хошой Цин чин ван 和硕庆亲王, Héshuò qìng qīnwáng	1789-1945	Манжийн хөвөөт хөх хошуу	Тэнгэрийн тэтгэсэн хааны 17-р хүү Ёнлин вангийн угсаа
9	Хошой гүннэчүкэ чин ван	ᡥᠣᡧᠣᡳ ᡤᡠᠩᠨᡝᠴᡠᡴᡝ ᠴᡳᠨ ᠸᠠᠩ	Хошой Гун чин ван 和碩恭親王, Héshuò gōng qīnwáng	1850-1945	Манжийн хөвөөт хөх хошуу	Төр гэрэлт хааны 6-р хүү Ишинь вангийн угсаа
10	Хошой гүлү чин ван		Хошой Чүнь чин ван 和碩醇親王, Héshuò chún qīnwáng	1872-1945	Манжийн хөвөөт цагаан хошуу	Төр гэрэлт хааны 7-р хүү Ишюань вангийн угсаа, Чин улсын сүүлийн хоёр хааны гэр бүл

Монгол чин вангууд

Манжийн үеийн Монголын хошой чин вангууд

№	Цол хэргэм	Хугацаа	Захирсан хошуу	Ноёдын угсаа гарал
1	Засаг, хошой түшээт чин ван	1636-1945	Хорчины баруун гарын дунд хошуу	Ууба тайжийн угсаа
2	Засаг, хошой дархан чин ван	1650-1945	Хорчины зүүн гарын дунд хошуу	Манзушир вангийн угсаа
3	Засаг, хошой бодлоготой чин ван	1855-1930	Хорчины зүүн гарын хойд хошуу	Донгор гүнгийн удам Сэнгэринчин вангийн угсаа
4	Засаг бус, Хошой зоригт чин ван	1636-1945	Хорчины зүүн гарын дунд хошуу	Угшан вангийн угсаа
5	Засаг, хошой сэцэн чин ван	1641-1945	Үзэмчин баруун хошуу	Үзэмчиний Дорж сэцэн жононгийн угсаа
6	Засаг, хошой дархан чин ван	1655-1945	Улаанцавын чуулганы Халхын баруун гарын хошуу	Рахул далай ноёны хүү Бунтар ноёны угсаа
7	Засаг, Хошой чин ван	1747-1923	Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ дайчин засгийн хошуу	Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Чамчугнамжилийн угсаа
8	Засаг, Хошой чин ван	1691-1923	Сэцэн хан аймгийн Дархан засгийн хошуу	Норов ханы хүү Намжил-Эрдэнэ тайжийн угсаа
9	Засаг, Хошой чин ван	1691-1923	Сайн ноён ханы хошуу	Данзан ламын ач Шамба дайчингийн угсаа
10	Засаг, Хошой чин ван	1721-1923	Сайн ноён хан аймгийн Сэцэн засгийн хошуу	Эфү Цэрэнгийн угсаа
11	Засаг, Хошой чин ван	1697-1949	Алашаа хошуу	Алашаагийн Хороли жононгийн угсаа
12	Засаг, Хошой чин ван	1752-1923	Дөрвөдийн Үнэн зоригт ханы хошуу	Дөрвөдийн Цэрэн увшийн угсаа
13	Засаг, Хошой буянт чин ван	1771-1949	Үнэн сүжигтийн чуулганы хойд замын "ховог сайрын торгууд хошуу"	Торгуудын Цэвэгдоржийн угсаа
14	Засаг, Хошой чин ван	1700-1755	Түшээт хан аймгийн Дархан засгийн хошуу	Дархан чин ван Дондовдорж, Ренчиндорж нар
15	Чоросын Хошой чин ван	1757-1759		Чоросын Даваач хунтайж
16	Засаг, Хошой чин ван	1636-1675	Цахар хошуу	Цахарын Лигдэн хааны угсаа

• Хамилийн засаг ноёд 1696-1813 онд засаг, дархан хэргэмтэй байснаа 1813 оноос засаг, хошой чин ван цолыг хэрэглэх болжээ.

Цалин

Хошой чин вангийн жилийн цалин пүнлүү нь Манжийн хааны удмын чин ван, хорчины чин вангууд, гадаад Монголын бусад чин ван гэсэн гурван зэрэглэлээр олгодог байсан.

• Манжийн хааны удмын чин ван: жил бүр 10,000 лан мөнгө, 10,000 ху (1 ху нь бараг 100 литр болно) будаа
• Хорчины чин вангууд: жил бүр 2500 лан мөнгө, 40 зах торго
• Монголын бусад хошууны чин вангууд: жил бүр 2000 лан мөнгө, 25 зах торго