Эртний Грек

Эртний Грекийн хог улсууд. Птолемейн хаант улс (хар хөх); Селевкидийн эзэнт улс (шар); Македон (ногоон) ба Эпир (ягаан).

Эртний Грекийн соёл иргэншил нь МЭӨ 4 дахь мянган жилээс МЭӨ I зуун хүртэл Газар дундын тэнгисийн орчимд цэцэглэн хөгжиж байсан соёл юм. Энэ соёл иргэншил нь дэлхий дахинаа шинжлэх ухаан, философи, засаглал, урлаг, архитектураараа маш алдартай билээ. Эртний Грекэд Грек хэлээр яригсадаас гадна зан заншил, шашин шүтлэг, амьдрал, засаглалын хэлбэр нь ижил газрын дундад тэнгисийн эрэг орчмын хүмүүсийг оруулан авч үздэг. Эртний Грекийн хамгийн алдартай үе нь МЭӨ480-323 он хүртлэх хугацааг хамрах Сонгодог эрин бөгөөд Грекчүүд хөгжил дэвшлийнхээ оргилд хүрч, гайхалтай урлагийн бүтээлүүдийг үйлдэж үлдээсэн билээ. Энэ үед Грекүүд ихэвчлэн ямар нэгэн хаанаар удирдуулаагүй байв. Тэд өөрөө удирдах ёсыг эрхэмлэн Грекийн хот улсуудын холбоог бий болгон оршиж байсан ч дайн тулаан нь шийдэлд хүрэх түгээмэл гарцуудын нэг байсан. Гэхдээ шашин шүтлэг, хэл соёл, урлаг, ахуй ижил Грекийн хотууд олимпийн наадмыг анх зохион байгуулсан юм. МЭӨ 146 онд Грекийн хот улсууд Ромын түрэмгийлэлд өвдөг сөхөрсөн ч МЭ IV зууны үед тэдний харъяанаас гарч Византын эзэнт улсын мэдэлд оржээ. Оттоманы түргүүд 1453 онд Византийг түлхэн унагасан билээ. Урт удаан хугацааны турш оршин тогтносон Эртний Грекийн улс төр, эдийн засгийн ноёрхох байдал нь өөрийн өндөр хөгжилтэй соёл иргэншлийг бий болгосон бөгөөд гүн ухаан, бичиг соёл, жүжгийн урлаг нь Ромчууд, дундад зууны Арабууд, Сэргэн мандалтын үеийн Европ даяар гүнзгий нөлөө үзүүлсээр байсан билээ. Эртний Грекийн Философичдын үзэл санааны үнэ цэнэ одоо хүртэл зүйрлэшгүй үнэ цэнийг агуулсаар байдаг ба уран барилгын эд хэсгүүд нь өнөөгийн барилга байгууламжуудад ч тусгалаа олсон байдаг. Орчин цагийн ардчилалын үндэс суурийг анх Эртний грекүүд тавьсан билээ. Чухамдаа өрнийн соёл иргэншлийн өлгий нутаг, эх булаг нь эртний хүчирхэг Финик, Египет, Вавилони улсууд бус Эртний Грек хэмээн хүлээн зөвшөөрдөг билээ.

Эртний Грекийн газар нутаг[засварлах | кодоор засварлах]

Энэхүү соёл иргэншил нь Балканы хойгт төвлөрөн зүүн болон өмнөд Италийн нутаг, Газар дундын тэнгисийн арлууд, Бага Ази, Ойрх Дорнод, умард Африкийн эрэгт өөрийн нөлөөгөө тогтоож байсан ажээ

Эхэн үеийн түүх[засварлах | кодоор засварлах]

Минойн үе (МЭӨ 2200 -МЭӨ 1400 )[засварлах | кодоор засварлах]

Кноссын ордон. МЭӨ 1700 оны орчим баригдсан. Уг ордон нь Миноанчуудын гэнэтийн сүйрлийн гэрч болдог билээ.

МЭӨ6000 оны орчимд загас, далайн амьтдаар элбэг Эгейн тэнгист орших тариалан эрхлэхэд нэн тохиромжтой, усан тээврийн чухал зангилаа Крит хэмээх арал дээр Бага Азиас хүмүүс ирж суурьсан нь Минойн соёлын эхлэлийг тавьжээ. МЭӨ 2200 жилийн үед хаан улсын хэлбэрийг олжээ. Домогт өгүүлснээр Миноан гэдэг нь Крит арлын хаан Миносын нэр бөгөөд тэрээр Кносс хэмээх хотыг нийслэлээ болгосон ажээ. Критчүүдийг Грекүүдтэй ижил бус, угсаа гарал өөр хүмүүс гэж үздэг байсан боловч сүүлийн үеийн судалгаагаар Эртний Грекүүдтэй адил хэлтэй байсан хэмээн үзэх хандлага бий болсон байна. Минойчууд Эгейн тэнгисийн соёл иргэншлийн оргил нь байсан бөгөөд үсэг бичигтэй, төмөрлөг боловсруулах болон бусад технологийн талаар өндөр мэдлэг чадвартай байв. Тэд мөн барилга байшингаа гайхалтай бахдам сайхан өнгөөр будаж, чимэглэдэг байсан аж. Минойчуудын хөгжил цэцэглэлт, худалдааны сүлжээнд таатай байршил эзэлж байгаа нь хөрш улсуудад нь, тэр дундаа Бага Азийн хиттит улсад төдийлөн таатай байсангүй. Хиттитчүүд критийг хэд хэдэн удаа эзлэхийг завлдаж байсан ч амжилт эс олсон аж.

Минойчуудын хувь газар тариалан маш үр ашигтай ажиллах туйлын бололцоотой байсан нь тэднийг аажимдаа хүчирхэгжиж бүс нутагтаа нөлөөтэй болоход нь гол нөлөө үзүүлжээ. Критэд аль улиралын турш олив, усан үзэм, үр тариа тариалахад боломжтой маш сайхан цаг агаартай байжээ. Энэхүү боломж нь Минойчуудад эрүүл хүнсний байнгын тасралтгүй хангалтыг бий болгосон бөгөөд хүн ам нь хурдацтай өсч, Минойчууд Эгийн тэнгисийн эрэгт суурьших болжээ. Сонирхолтой нь Минойчууд өөрсдийн хийсэн бүтээгдэхүүнээ хаандаа авчирч тушаан оронд нь өөрт хэрэгцээт зүйлсээ хааны шийдвэрээр сольж авдаг байжээ.

МЭӨ 1400 оны орчимд Эгийн тэнгист болсон цуврал газар хөдлөлт, галт уулын том тэсрэлтээс бий болсон тоос шороо нь дэлхийн агаар мандалд цацагдан хэдэн жилийн турш нарны шууд тусгалыг бууруулсан нь дэлхийн уур амьсгалд хүчтэй нөлөөлжээ. Галт уулын тэсрэлтээс бий болсон цунами нь хэдхэн хормын дотор бүх худалааны хөлгүүдийг нь боомттой нь сүйрүүлж, гадаад орчноос бүрэн тасалсан бөгөөд, дараагийн хэдэн жилийн турш ургац авч чадаагүй Минойчууд богино хугацааны дотор бүх талаараа доройтон, мөхлийн шатандаа оржээ. Ихэд доройтсон минойчуудыг Микенчууд байлдан дагуулснаар энэ эрин төгсдөг байна.

Микений Грек (МЭӨ 1550 -МЭӨ 1000 )[засварлах | кодоор засварлах]

Агамемноны алтан баг.

Микений эрин нь Пелопонесст ноёлох нөлөө бүхий болж ирсэн Микичүүдийн нэрнээс гаралтай аж. Микенчуудыг хамгийн анхны Грекчүүд гэж үздэг. Учир нь Микенчууд нь Грек хэлээр ярьдаг байсан нь тогтоогдсон байна. Микений соёл нь Минойчуудын дараа хүчээ авч эхэлжээ. Тэд МЭӨ4000 оны орчмоос Балканы хойгийн уулархаг умард хэсгээс зүүн тийш нүүдэллэн суурьшсан бөгөөд МЭӨ1400 он гэхэд хэдийн баян, хүчирхэг нөлөө бүхий болж ирсэн байна. Үүнийг нь илтгэх мэт тэдний булш бунхнаас алтан чимэглэл, хүрэл илд, мөнгөн аяганууд олддог байна. Микенчууд тус тусдаа хаад бүхий хот улсуудын холбоо хэлбэртэйгээр оршин байжээ. Тэдний дундаас Пилос нь гайхалтай чимэглэлт хэрэм, хүнсний агуулах, усан сан, дамжуулах систем бүхий ордонгуудаараа ихэд нэрд гарчээ. Худалдаа, ХАА нь Микианчуудын эдийн засгийн гол тулгуур байсан.

Минойчуудаас хэл, шашин, уран барилгын хийц маягаараа эрс ялгаатай байсан аж. МЭӨ1400-аад онд Микенүүд Минойг байлдан дагуулсан байна.

Микенчүүд нилээд дайнч улс байсан бөгөөд тулааны гол хэрэгсэл нь хос дугуйт тулааны морин тэрэг байжээ. МЭӨ1200 оны үед Хомерын Илиада домогт өгүүлдэг Трой хотын дайныг Микенчууд хийсэн нь археологийн судалгаагаар батлагддаг байна. Уг дайн МЭӨ1230-1180 оны орчимд болсон бөгөөд Микенчууд Трой хотыг түрэмгийлэн эзэлж, тонон дээрэмдэн, дахин сэргэхээргүй болтол нь сүйтгэн шатаажээ. Египет болон Хиттитуудын тэмдэглэлт Микенчууд Тройг эзлээд буцахдаа ихээхэн гамшиг зовлонд унасан хэмээсэн байдаг. Ихэнх Микенчууд эргэн ирж чадаагүй ажээ.

МЭӨ1000 оны орчимд газрын дундад тэнгисийн зүүн хэсэг үймээн самуун дайн тулаанаар тасрахгүй байсан нь Микенчуудын нэгдлийг үгүй болгож, уналтанд оруулсан байна. Микенчуудыг өөр нэг Грек аймаг болох Дорианчууд байлдан дагуулснаар Грекийн харанхуй эрин эхэлдэг байна.

Грекийн харанхуй эрин (МЭӨ 1000-МЭӨ 750 )[засварлах | кодоор засварлах]

Грек даяар явагдаж байсан үймээн самуунт 200 гаруй жил нь Грекийн нийт хүн амд хүчтэй муугаар нөлөөлж, ядуурал газар авч, бүхий л грекийн эдийн засгийг үлэмж доройтуулсан байна. Энэ үеийг түүхэнд Грекийн харанхуй эрин гэж нэрлэдэг билээ. Грекчүүд энэ хугацаанд өөрсдийн бүтээн бий болгосон соёл иргэншлийн онцлог болон хот улсууд, аварга ордон, сүмүүд байгуулах, бичиг үсэг гэх мэт зүйлсүүдийг умартсан мэт байв. Микений хүчирхэг хаадуудын оронд үл мэдэгдэх жижиг захирагч нар бүс нутгаа удирдан, Грек даяараа хүч чадал, эд баялагаар дутмаг байлаа. Газар тариалан эрхлэхэд зохимжгүй болж, хотуудад суурьших хүмүүсийн тоо эрс цөөрч зарим хотууд хорь хүрэхгүй хүнтэй үлдэж байсан гашуун баримтууд байдаг ажээ. Буцаад урдын хүчирхэг Грек бий болоход урт удаан хугацаа шаардагдаж байна. Микений соёлын төгсгөл үед хар тугалганы худалдаа эрчимтэй болж ирсэн бөгөөд хүрэл зэвсэг, хөдөлмөрийн багаж хэрэгсэл үйлдвэрлэх нь элбэг болж иржээ. Төмрийн хүдэр боловсруулж төмөр зэвсэг, хөдөлмөрийн багаж хэрэгсэл үйлдвэрлэж эхэлсэн нь эдийн засагт үр нөлөөгөө өгч, Грекийн хүн амын амьжиргаа сайжирч дахин сэргэж эхэлсэн байна. Энэ уналтын жилүүд нь бүхэл бүтэн 250 жил үргэлжилсэн ажээ.

Эртний Грекийн эрин[засварлах | кодоор засварлах]

Эртний үе(МЭӨ 750-480)[засварлах | кодоор засварлах]

Акрополис, Парфеноны сүм

Энэ үед хот улсуудын анхны үүсэл сууриуд тавигдан, барилга, уран баримлын өөрийн гэсэн онцлог байдал төлөвшин, Хомер алдарт яруу найргаа тууривсан билээ. Газрын дундад тэнгист ноёрхож байсан хаадын угсаа залгамжлах ёсыг халж, нийтийн саналаар шийддэг улс төрийн шинэ тогтолцоог бий болгосон байна. Хот улсууд ерөнхийдөө өөрийн эрэгтэй эмэгтэй тэгш эрхт иргэдийн эрх, үүрэг, хариуцлагаар баталгаажсан нийгэм, улс төр, эдийн засгийн хамтын удирдлагатай байжээ. Хотын иргэд нь боол болон харь нутгийн иргэдээс эрс ялгаатай эрх мэдэлтэй байсан аж. Иргэншилд тухайн хүний нийгэмд эзлэх байр суурь, эд баялагийн хэмжээ хамаарахгүйгээр бүгд хуулийн дор ижил эрхтэй гэж тунхагласан нь хүн төрөлхтний түүхэнд анхных юм. Зарим хотууд насанд хүрсэн бүх хүн хотын удирдахад саналаа өгч байсан нь дэвшилттэй явдал байсан. Гэвч эмэгтэй хүмүүс санал өгдөггүй байсан бөгөөд эрх зүйн чадамжийнхаа хувьд аль ч талаараа эрэгтэй хүнээс дор түвшинд байсан ажээ. Хотуудын бүтэц нь хоорондоо бараг ижил байсан ба төвдөө ордон, ёслолын төвүүдтэй захаараа газар тариалан, мал аж ахуйн эдэлбэр газартай байсан. Иргэдийн ихэнх нь хотын төвөөс алсхан ферм дээр эсвэл тариалангийн талбайд хөдөлмөр эрхлэн амьдардаг байв. Алдартай баян тансаг хот улсууд өөрийн гэсэн маш сайн усан боомттой байсан ба бусадтайгаа худалдаа эрхлэн улам хөгжиж байлаа. Хотуудын төвд нийтлэг сүм тахилгын ариун газруд байсан ба түүний нэг нь Афинд орших Акрополис юм. Мөн хотыг гадны халдлагаас хамгаалах зорилгоор өндөр чулуун хэрмүүдийг байгуулдаг байв. Төмөр зэвсэг өргөн хэрэглэж эхэлсэн нь хөдөлмөрийг үр ашигтай зарцуулахад дөхөм болж, улмаар эдийн засгийн хүчирхэг байдлыг бий болгосон байна. Байгаль цаг уур, байгалийн нөөцийн таатай орчин, эрх чөлөөт байдал нь хүн амын хүрдацтай өсөлтийг бий болгожээ. Грекчүүд МЭӨ500 оны орчмоос өөрсдийн эх нутгаас гадагшилж, өнөөгийн өмнөд Франц, Испани, өмнөд Итали, умард Африк болон Хар тэнгисийн эрэг орчмийн газруудаар колони хот улсуудаа байгуулж, нутгийн уугуул хүн ардтай холилдон, нийтлэг өвөрмөц соёл иргэншлийг бий болгосон бaйна. Грекийн хот улсуудын хүмүүс Дориан, Иониан, Аэолиан гэсэн үндсэн 3 аялгаар ярилцдаг байжээ.

Сонгодог эрин[засварлах | кодоор засварлах]

Афины эзэнт улс (МЭӨ 480-359)[засварлах | кодоор засварлах]

Македоны засаглал (МЭӨ 359-323)[засварлах | кодоор засварлах]

Умард Грекийн жижигхэн улсын хаан Филипп II болон түүний хүү Аугаа Александр нар Грекийн хэн анзаарамгүй жижигхэн газар нутгийг асар хүчирхэг эзэнт гүрэн болгон хувиргасан юм. Македон бол умард Грекийн төв хэсэгт орших жижигхэн хаант улс байснаа бүх Грекийг тэр чигээр нь өөрийн мэдэлдээ оруулан улмаар тухайн үеийн хамгийн хүчирхэг улс болох Персийг байлдан дагуулсан ажээ. Македончууд грекчүүдэээс өөр хэлтэй байсан бөгөөд хэзээ ч грекчүүд шиг хот улс байгуулж байсангүй.

Эртний Грекийн уналтын үе[засварлах | кодоор засварлах]

.

Афины эзэнт улс буюу Делийн холбоо, МЭӨ 431 он. Пелопоннесийн дайны өмнөхөн

Эллиний үе (МЭӨ 323-31)[засварлах | кодоор засварлах]

МЭӨ 331 онд Гаугамелагийн тулаанд Гуравдугаар Дари хаан Македоны Аугаа Александрт бут ниргэгдэж, Вавилон хот залуу байлдан дагуулагчид хаалгаа нээлээ. Аугаа Александр хаан Вавилоны уугуул оршин суугчдад чөлөөлөгч, аврагчийн дүрээр орж ирсэн гэдэг. Александрын засаглалын үед Вавилон хот дахин соёл, шинжлэх ухаан, худалдааны төв болон хөгжжээ. Гэвч МЭӨ 323 онд Небучаднеззарын ордонд Александр хаан нас нөгчихөд, эзэнт улс нь бутарч, түүний жанжнуудын удирдлага доор хуваагдаж хоорондоо дайтахад хэд хэдэн удаа дайны хөлд нэрвэгдсэн байна. Байнгын самуунтай байсан энэ үед хүмүүс Вавилон хотоос дайжих болж, хүн амын тоо эрс цөөрч эхэлжээ. МЭӨ 275 онд Вавилоны оршин суугчдыг шинэ нийслэл Селевкиа руу нүүлгэсэн байна. Энэ нүүлгэн шилжүүлэлт нь Вавилон хотод дахин сэргэхгүй уналтыг авч иржээ.Үүнээс үүдэлтэй их завхайрлын үе эхэлж Грек даяар биеэ үнэлэгчид олширсон байна. Ихэвчлэн залуу охид эмс биеэ үнэлдэг байсан бөгөөд баян ноёд түшмэдтэй явдаг байлаа.

Ромын грек (МЭӨ 31 - 395)[засварлах | кодоор засварлах]

Византийн Грек (395-1453)[засварлах | кодоор засварлах]

Гадаад линкүүд[засварлах | кодоор засварлах]