Яргуй цэцэг
| Яргуй цэцэг | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Биологийн ангилал | ||||||||||||
| ||||||||||||
| Ижил утгатай нэршил | ||||||||||||
|
Яргуй | ||||||||||||
Яргуй цэцэг (латин. Pulsatilla) нь хөх, цэнхэр, цагаан, шар, улаан гэх мэт өнгөтэй байдаг ба дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагаст буюу сэрүүн бүсэд нийт 48 зүйлийн яргуй байдгаас Монгол нутагт 6 зүйлийн яргуй ургадаг.
Тодорхойлолт
[засварлах | кодоор засварлах]Яргуй нь Холтсон цэцгийнхэн овогт багтдаг ба хавар эрт цэцэглэдэг олон наст ургамал юм. Үндэс орчмын навчис нь өдлөг, урт үслэг бүхий богино бариултай, навчсын бүрээс нь бараг угаа хүртэл цуулбар, шугаман, үзүүртээ 3 шүдлэгтэй. Цэцэг нь том, нарийн, цоморлиг хэлбэртэй, гадна талаараа үслэг. Үүний 5 зүйл нь хөх цэцэгтэй, 1 зүйл нь шар цэцэгтэй байдаг. Манай орны Хөвсгөл, Хэнтий, Хангай, Монгол Дагуур, Хянган, Ховд, Дорнод Монгол, Дундговийн баруун, баруун хойд, хойд, зүүн талын сумдын нутгаар тархан ургадаг. Хөрсны гадаргуу өдөртөө +5 хэм, шөнөдөө 0 хэм болсон үед ургах нөхцөл нь бүрэлддэг бөгөөд цэцэг нь 5-10 хоногийн настай байдаг. Хөх яргуй нь элсэрхэг хөрсөнд ургадаг бол Турчаниновын яргуй нь ойн цоорхойд ургасан байх нь элбэг тохиолддог.
Хаврын цас ханзраагүй байхад хамгийн түрүүнд ургадаг хүйтэнд тэсвэртэй цэцэг учраас европчууд яргуйг итгэл найдварын цэцэг гэж үздэг.
Хэрэглээ
[засварлах | кодоор засварлах]Ардын эмчилгээнд уг ургамлын газар дээрх хэсэг буюу цэцгийг хатааж хэрэглэдэг.
Монголчууд яргуйг ургаж эхлэх үед нь идэж хэрэглэдэг боловч нэг дор олноор идвэл эм биш хор болдог тул болгоомжтой байх хэрэгтэй. Эрт дээр үеэс монголчууд яргуйг арьсны янз бүрийн шарх, үрэвсэлт өвчний үед, мэдрэлийн ядаргаа, нойргүйдэл зэрэгт хэрэглэж ирсэн байна. Мөн аливаа хорыг тайлах, хүний биеийн хэмийг бариулах, сүрьеэ, хөхүүл ханиад зэрэгт хэрэглэдэг. Төрөлт удааширч байхад тус болж, төрөлтийг хөнгөвчлөн, өвдөлтийг намдаана.
Яргуйг ардын эмнэлэгт дараах тохиолдолд хэрэглэж ирсэн:
- Ангина
- Бронхит
- Бөгшүүлэн ханиалгах
- Амьсгалын дээд замын эмгэг буюу хамрын, залгиур, дунд чихний үрэвсэл
- Уушгины сүрьеэ
- Ханиад, томуу
- Мөөнгөнцөрдөх
- Түлэгдэлт
- Зүрхний хэм түргэсэх
- Цусны даралт ихсэх
- Мэдрэлийн ядаргаа
- Нойргүйдэл
- Нүдний даралт ихсэх
- Тархи, толгойгоор хатгуулах
- Унадаг өвчин
- Үе мөч өвдөх
- Хэрлэг
- Хор тайлах
- Хавдар хариулах
- Хүний биеийн хэм бариулах
- Булчирхайн сүрьеэ
- Шамбарам
- Ходоодны галын илчийг сайжруулах
- Тамир тэнхээ оруулах
- Шар усны өвчний хатаах
- Сэтгэл гутрал
- Үргүйдэл
- Хөхүүл ханиад
- Сарын тэмдэг саатах
- Гуурсны багтраа буюу астма
- Зүрхний дутагдал болон зүрх дэлсэх
- Элэг бөөрөөр хатгаж өвдөх
- Нүдний болор цайх
- Нүд чинэрэх
- Тархины даралт бууруулах
- Эмэгтэйчүүдийн өвчин
- Дааврын болон дотоод шүүрлийн системийн ажиллагаа алдагдах
- Идээт шарх
- Гүйлсэн булчирхайн үрэвсэл
- Тулай
- Яс махны бэртэнгэ
- Гэдэс гүйлгэж өвдөх
Хэрэглэх арга ба тун
[засварлах | кодоор засварлах]Ханд: Нэг аяга усанд ½-1 цайны халбага (0.12-0.3 гр) хатаасан цэцгээс нэмээд 10-15 минут буцалгаад шүүнэ. Цайг өдөрт гурван удаа уух эсвэл шаардлагатай үед ууж болно.
Архинд дарах хэлбэрээр: 40%-ийн архинд 1:10 харьцаатай. 1-2 мл-ийг өдөрт гурван удаа ууна.
Хоруу чанар
[засварлах | кодоор засварлах]Яргуй нь хортой ургамал юм. Буруу хэрэглэвэл суулгах, бөөлжих, татах, цусны даралт буурах, ухаан алдах зэрэг сөрөг нөлөөллийг бий болгодог. Мөн ходоод гэдэсний өвчтэй хүн, жирэмсэн эхчүүд, ходоодны ил шархлаатай, элэгний хатууралтай (цирроз) хүмүүс хэрэглэж болохгүй.
Зүйлс
[засварлах | кодоор засварлах]Хүлээн зөвшөөрөгдсөн 48 зүйл байдаг.
| Зүйл | Зүйл |
|---|---|
| Pulsatilla ajanensis Regel & Tiling | Pulsatilla albana (Steven) Bercht. & J.Presl |
| Pulsatilla alpina (L.) Chaz. | Pulsatilla ambigua (Turcz. ex Hayek) Zämelis & Paegle |
| Pulsatilla armena (Boiss.) Rupr. | Pulsatilla aurea (Sommier & Levier) Juz. |
| Pulsatilla × bolzanensis Murr | Pulsatilla × bolzanensis Murr |
| Pulsatilla bungeana C.A.Mey. | Pulsatilla campanella (Regel & Tiling) Fisch. ex Krylov |
| Pulsatilla × celakovskyana Domin | Pulsatilla cernua (Thunb.) Chaz. |
| Pulsatilla chinensis (Bunge) Regel | Pulsatilla dahurica (Fisch. ex DC.) Spreng. |
| Pulsatilla × emiliana (F.O.Wolf) Beauverd | Pulsatilla × gayeri Simonk. |
| Pulsatilla georgica Rupr. | Pulsatilla × girodii (Rouy) P.Fourn. |
| Pulsatilla grandis Wender. | Pulsatilla × hackelii Pohl |
| Pulsatilla halleri (All.) Willd. | Pulsatilla herba-somnii Stepanov |
| Pulsatilla herbertii Zaikov & Shmakov | Pulsatilla hulunensis (L.Q.Zhao) L.Q.Zhao & Y.Z.Zhao |
| Pulsatilla integrifolia (Miyabe & Tatew.) Tatew. & Ohwi ex Vorosch. | Pulsatilla × knappii (Palez.) Palez. |
| Pulsatilla kostyczewii (Korsh.) Juz. | Pulsatilla magadanensis A.P.Khokhr. & Vorosch. |
| Pulsatilla millefolia (Hemsl. & E.H.Wilson) Ulbr. | Pulsatilla × mixta Halácsy |
| Pulsatilla montana (Hoppe) Rchb. | Pulsatilla multiceps Greene |
| Pulsatilla neobungeana Zaikov & Shmakov | Pulsatilla nipponica (H.Takeda) Ohwi |
| Pulsatilla nivalis Nakai | Pulsatilla nuttalliana (DC.) Bercht. & J.Presl |
| Pulsatilla occidentalis (S.Watson) Freyn | Pulsatilla orientali-sibirica Stepanov |
| Pulsatilla patens (L.) Mill. | Pulsatilla pratensis (L.) Mill. |
| Pulsatilla reverdattoi Polozhij & A.T.Malzeva | Pulsatilla rubra (Lam.) Delarbre |
| Pulsatilla sachalinensis H.Hara | Pulsatilla saxatilis L.Xu & T.G.Kang |
| Pulsatilla scherfelii (Ullep.) Skalický | Pulsatilla sukaczewii Juz. |
| Pulsatilla taraoi (Makino) Zämelis & Paegle | Pulsatilla tatewakii Kudô |
| Pulsatilla tenuiloba (Turcz.) Juz. | Pulsatilla tongkangensis Y.N.Lee & T.C.Lee |
| Pulsatilla turczaninovii Krylov & Serg. | Pulsatilla usensis Stepanov |
| Pulsatilla vernalis (L.) Mill. | Pulsatilla violacea Rupr. |
| Pulsatilla vulgaris Mill. | Pulsatilla wallichiana (Royle) Ulbr. |
| Pulsatilla × weberi (Widder) Janch. ex Holub | Pulsatilla × wilczekii (F.O.Wolf ex Hegi) P.Fourn. |
| Pulsatilla × yanbianensis H.Z.Lv | Pulsatilla zimmermannii Soó |