1945 оны Монголын тусгаар тогтнолын бүх нийтийн санал асуулга хуудасны эх кодыг харах

{{Инфобокс санал асуулга
| title = [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] [[Бүгд Найрамдах Хятад Улс (1912–1949)|Хятадаас]] тусгаар тогтнох тухай бүх нийтийн санал асуулга
| country = Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс
| date = 1945 оны 10 сарын 20
| yes = 487,409
| no = 0
| total = 487,409
| electorate = 494,960
}}
[[Файл:Бүх ард түмний санал хураалт.png|thumb|Санал хураалтын үеэр суртал ухуулга, саналын хуудас]]
'''Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт''' нь 1945 оны 10 сарын 20-д явуулсан [[Монгол Улс]]ад оршин сууж амьдарч байгаа ард түмний дунд [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ыг тусгаар тогтносон улс байлгахын төлөө явуулсан [[бүх ард түмний санал хураалт]] юм. 

==Тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн түүх==
:''Гол өгүүллэг: [[Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн түүх]]''
[[Монголчууд]] нь ХХ зууны эхэн үед [[Манж чин улс]]ын дарлалаас салж [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг үүсгэн байгуулж, тулгар төрөө сэргээн мандуулсан тэр үеэс эхлэн Монгол улсаа олон улсын хэм хэмжээний дагуу тусгаар тогтносон бүрэн эрх улс болохыг хүлээн зөвшөөрүүлэх бодлогыг хэрэгжүүлж эхэлсэн бөгөөд юуны өмнө хоёр хөрш болох [[орос]], [[хятад]] орнуудаараа хүлээн зөвшөөрүүлэх гадаад бодлогыг эрчимтэй явуулж эхэлсэн.

[[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]], [[Октябрийн хувьсгал]], [[Оросын иргэний дайн]], [[Хятадын дарамт]], [[Монгол ноёдын цол хэргэм|Монголын ноёд]]ын хоорондын тэмцэл зэргээс уламжлан 1919 онд Богд Хаант Монгол Улсын [[автономит эрх]]ийг [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|гамин]] цэргийн хүчээр устгасан. Гэвч тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч [[Ноён]], [[лам]], [[малчин ард түмэн]] болон [[цагаан хөдөлгөөн|цагаантны хөдөлгөөн]], ялангуяа генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн идэвхитэй оролцоотойгоор [[Монгол орон]] [[Богд Хаант Монгол Улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|хятадын дарлал]]аас чөлөөлөгдөн Богд Хаант Монгол Улсыг сэргээн мандуулсан байна. Энэ үед цагаантны хөдлгөөний идэвхижлээс болгоомжилж байсан [[ЗХУ]]-ын давхар бодлогын үр дүнд монгол орноос цагаантны хүчийг хөөн гаргаж [[Ардын хувьсгал]]ыг ялуулсан байна.

[[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орос Улс]] шинэ Монгол улсын засгийн газрыг хүлээн зөвшөөрч 1921 оны 11-р сарын 5-нд "[[Монгол-Оросын 1921 оны гэрээ|Монгол-Орос хоёрын хооронд найрамдлын барилдалгааг байгуулах тухай Монгол Ардын засгийн газар ба Зөвлөлт Орос Улсын засгийн газрын хэлэлцэн тогтоосон гэрээ]]" гэдэг [[хэлэлцээр]] байгуулсан.
Энэ нь тулгар тогтсон улсыг хүлээн зөвшөөрөх анхны шат болох, түүний засгийн газрыг хүлээн зөвшөөрөх олон улсын харилцааны хэлбэр байсан юм.

[[Дундад Иргэн Улс]]ын эрх баригчид хэрэг дээрээ тусгаар тогтносон Монгол Улс бодитой оршин тогтнох болсныг үгүйсгэж ДИУ-ын нэг хэсэг гэж үзэж байсан.

Монгол улс ДИУ-тай хэвийн харилцаа тогтоох хэрэгт зуучилж өгөхийг Зөвлөлт Орос Улсад хүссэнийг Зөвлөлт Орос Улс ёсоор болгож хэрэгжүүлэх эхний алхам хийж эхэлсэн бөгөөд  боловч БНМАУ-г албан ёсоор зөвшөөрөн хүлээлгүй ДИУ-н бүрэлдэхүүн хэсэг гэж заасан гэрээг 1924 оны 5 сарын 31-нд ДИУ-тай байгуулсан. Дээрх хэлэлцээрийн 5-р зүйлд "[[ЗСБНХУ]]-н засгийн газар Гадаад Монголыг Дундад Иргэн Улсын хэсэг хэмээн хүлээн зөвшөөрч Дундад Иргэн Улсын тэндэх бүрэн эрхийг хүндэтгэнэ" гэж заасан байна. Энэ заалт Монгол, Зөвлөлт Орос Улсын хооронд 1921 онд байгуулагдсан найрамдлыг хэлэлцээрийг зөрчсөн тул Монгол улсад таалагдаагүй. Үүнийгээ ЗХУ-н засгийн газар Монгол улсын аюулгүй байдлыг хангах өөрөр хэлбэл Хятадаас Монгол улсыг довтолж эзлэх аюулыг сэрэмжилсэн улс хоорондын эрх зүйн чухал арга хэмжээ гэж Монгол улсын эрх баригчдад ойлгуулж байлаа.
Хэдүй тийм боловч ЗХУ нь 20-оод оны Хятадын цэргийн эрхтнүүдийн заналхийлэлт болон [[япон]]ы цэргийн түрэмгийлэл шууд нүүрлэж ирсэн 30-40-өөд онд БНМАУ-ын аюулгүй байдлыг батлан хамгаалж, эдийн засаг, соёлын хөгжилтөд тусламж үзүүлж байсан. Мөн БНМАУ нь Зөвлөлт-Германы дайны үед өөрийн боломжит бүх хүчээр [[ЗХУ]]-д тусалжээ.

==Урьдчилсан нөхцөл==
{{Гол|Ялтын уулзалт}}
{{Гол|Холбоотон гурван гүрний удирдагчдын Подстамын уулзалт}}
[[Зураг:Horloogiyn Choybalsan.jpg|framepx|right|thumb|Хорлоогийн Чойбалсан]]
[[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед ЗХУ, [[АНУ]], [[Их Британи]] гэсэн гурван гүрэн [[нацист Герман]], [[Япон|Милитарист Япон]]ы эсрэг холбоотны эвслийн гол цөмийг бүрдүүлж байсан. 
Гурван гүрний удирдагч  [[ЗХУ]]-ын [[Иосиф Сталин|И.В.Сталин]], [[АНУ]]-ын [[Ерөнхийлөгч]] [[Франклин Рузвельт]], [[Их Британи]]йн [[Ерөнхий сайд]] [[Уинстон Черчилль]] нарын 1945 оны 1 сард ЗХУ-ын [[Хар тэнгис]]ийн эрэгт орших [[Ялта хот]]од хийсэн уулзалт хийсэн. Ялтын уулзалтаар Германыг ялсаны дараа [[Европ тив]] ба [[дэлхий]]н хэмжээнд нөлөөллийн хүрээгээ хэрхэн хуваах талаар тохиролцоог хийсэн байна. Холбоотон болох АНУ, Англи хоёр германыг ялсаны дараа ЗХУ-ыг [[Япон]]ы эсрэг [[дайн]]д оролцуулахыг хүссэн байна. И. Сталин германыг ялсаны дараа Японы эсрэг дайныг эхлүүлэх боломжтой гэхдээ дараах нөхцлүүдийг биелүүлсэн тохиолдолд дайнд оролцоно гэсэн байна. Сталины саналыг холбоотнууд зөвшөөрсөн ба германыг ялсаны дараа дахин уулзаж асуудлуудаа нарийвчилан тогтоё гэж тохирсон байна. Сталины санал нь:
* 1. [[Карафуто|Сахалин арлын өмнөд тал]], [[Курилын арлууд]]ыг ЗХУ-д өгөх,
* 2. [[БНМАУ]]-ын [[статус-кво]]г хүлээн зөвшөөрөх,
* 3. [[Дорнод хятадын төмөр зам]] ба [[Порт-Артур]]ын боомтыг ЗХУ-д удаан хугацаагаар түрээслүүлэх зэрэг юм.
Энэхүү уулзалтын үр дүнд БНМАУ буюу [[Монгол улс]]ыг хүлээн зөвшөөрөх асуудал үндсэндээ дэлхийн их гүрнүүдийн хэмжээнд анх удаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн юм. 

Холбоотон гүрнүүд [[Герман]]ыг ялсаны дараа [[Потсдам]] хот ноо хийсэн уулзалтаар дайны дараах дэлхийн хэмжээнд нөлөөллийн бүсүүдээ хувааж авах талаар голлон тохирсон байна. АНУ, Их Британийн жанжин штабын дарга нарын тооцоогоор Японыг ялахад 1-2 жил дахин дайтах шаардлагатай бөгөөд хүн хүчний хувьд 1-2 сая цэргийн хохирол үзэх бөгөөд азийн эх газарт байгаа японы байлдааны хамгийн өндөр чадвар бүхий [[Квантуны арми]]йг бут цохих нь бараг боломжгүй дээрх тооцоон дээр нэмж асар их хохирол үзэх магадлалтай гэж үзэж байжээ. Иймд Японы эсрэг дайнд ЗХУ-ын цэрэг, зэвсгийн хүчийг ашиглан богино хугацаанд ялах сонирхол бүхий байсан АНУ, Их Британы удирдагч нар ЗХУ-ыг японы эсрэг дайнд оролцуулах тухай саналаа удаа дараа Сталин болон ЗХУ-ын бусад удирдлагуудад хүргүүлж байжээ. 

ЗХУ нацист Герман улсыг бут цохисны дараа 3 сар болоод японы эсрэг дайнд оролцох болмжтой бөгөөд ингэхийн тулд [[Ялтын уулзалт]]аар тохиролцсон тохироог дахин баталгаажуулах шаардлага тавьсан байна. Энэ тохиролцооны нэг нь   БНМАУ-ын одоогийн байгаа байдлыг  буюу [[статус-кво]]г хэвээр байлгах нэг [[болзол]] тавьсан байна. Үүнийг АНУ, Их Британы удирдагч нар зөвшөөрсөн бөгөөд Сталины ятгалгаар энэ тухай [[Тайвань|БНХУ]]-д албан ёсоор мэдэгдэх үүргийг [[Рузвельт]] биечлэн авсан байна.
Гурван их гүрний хамтарсан мэдэгдэлд БНХУ буюу [[Гоминдан]] нам ын удирдлага ихэд цочирдсон байна. Хятадын удирдагч [[Чан Кайши]] энэ талаар албан ёсны эсэргүүцлийг гурван гүрний удирдагч нарт удаа дараа өөрийн болон БНХУ, түүний гадаад яамны нэрийн өмнөөс хүргүүлсэн төдийгүй Гадаад яамны  сайд [[Ван Си Зы]]г энэ талаар харилцан тохиролцон цуцлуулахаар ЗХУ, АНУ-д айлчлал хийхийг үүрэг болгон гүйцэтгүүлж байжээ.
Гэвч удаа дараагийн уулзалтуудаар хүлээсэн үүргээ Сталин, Рузвельт нар сахин биелүүлж, БНМАУ нь тусгаар улс болох тул БНХУ хүлээн зөвшөөрөх ёстой гэж хариу шаардлага, дарамт үзүүлж эхэлсэн байна. Сталин нь ЗХУ-ын [[Сибирь]], [[Алс Дорнод]]ыг хамгаалах бамбай бүс болох БНМАУ-ыг тусгаар улс болгон БНХУ-аар хүлээн зөвшөөрүүлэх тал дээр баттай зогсож байсан байна.
Ялтын болон [[Потсдамын уулзалт]]ын талаар Сталинаас мэдээлэл авсан [[Хорлоогийн Чойбалсан]] тэргүүтэй БНМАУ-ын удирдлага энэхүү тааламжтай нөхцлийг батжуулах, улмаар өөрийн хувь нэмрийг оруулах үүднээс:
* ЗХУ-ын өмнө холбоотны үүргээ биелүүлэх,
* БНМАУ-ын тусгаар улс болох баталгааг харуулах,
* БНХУ-ын хамаарч байсан боловч тухайн үед Японп эзлэгдсэн [[Өвөр Монгол]]ыг японы цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх,
* БНМАУ нь тусгаар улс бөгөөд хангалттай хүчин чадал бүхий зэвсэгт хүчинтэй болохыг харуулахын тулд Японд эзлэгдсэн хятадын нутгийг чөлөөлөн түүний хөршийн хувьд чөлөөлөх үүрэг хүлээсэн болохоо харуулах зорилгоор ЗХУ-тай хамтран Японы эсрэг дайнд оролцохоор шийдвэрлэн 1945 оны 8 сарын 10-ны өдөр [[Японы эзэнт гүрэн]]д [[дайн]] зарлан БНМАУ-ын [[Монголын Ардын Арми|Ардын Арми]]йн ангиуд ЗХУ-ын [[Улаан Арми]]йн ангиудтай хамтран [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]ыг эхлүүлсэн бөгөөд [[Хятадын цагаан хэрэм]] хүртэл давшин байлдаж японы цэргийг бут цохилцсон байна.

==Тусгаар тогтнолын төлөө санал хураалт==
[[Зураг:Подписание советско-китайского договор.png|framepx|left|thumb|ЗХУ болон Хятад улс найрамдалт холбоо тогтоох хэлэлцээр]]
[[Зураг:Mongolian_election_1946.jpg|framepx|left|thumb|Санал хураалтын хэсэг]]
Их гүрнүүдийн шахалтанд орсон БНХУ 1945 оны 8-р сарын 14-нд [["ЗХУ болон Хятад улс найрамдалт холбоо тогтоох хэлэлцээр"]]т гарын үсэг зурж, байгуулсан гэрээгээр БНМАУ-ын тухай 2 этгээд тохиролцохдоо "Японыг ялсны дараа, [[Гадаад Монгол]]д Ард иргэдийн санал хураалт явуулахыг БНХУ-ын Засгийн газар зөвшөөрөв. Түүний ард иргэд тусгаар тогтнолыг сайшаах эсэхээ шийдвэрлэнэ. Хэрэв ард иргэдийн санал хураалтын дүн тусгаар тогтнолыг сайшаавал БНХУ-ын Засгийн газар Гадаад Монголын тусгаар тогтнолыг одоогийн байгаа хилээр нь зөвшөөрч байна" гэж заасан байна. Энэ хэлэлцээрт БНХУ буюу Гоминданы Хятадын талаас ерөнхий сайд [[Сүн Зи Вен]], Гадаад яамны сайд Ван Си Зы нар оролцсон.

"Монгол улсын  тусгаар тогтнолын асуудлыг ард түмнийх нь санал хураалтын үр дүнгээс шалтгаалан авч үзэж болох юм" гэсэн мэдэгдэл нот бичгийг [[Дундад Иргэн Улс|Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]ын Гадаад яамны сайд Ван Си Зыгээс Монгол улсад 1945 оны 08 дугаар сарын 14-ны өдөр илгээсэн байна.
Уг нот бичгийг үндэслэн [[БНМАУ-ын Бага Хурлын тэргүүлэгчдээс 1945 оны 09 дүгээр сарын 21-ны өдрийн 76 дугаар хурлаас тогтоол]] гаргажээ. Үүнд “Бүх ард түмний саналыг тус улсын бүх дэвсгэр нутаг дээр 10 дугаар сарын 20-ны өдөр нэгэн зэргээр гаргуулахаар тогтоосугай" хэмээн заасан байдаг.

Харин [[БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1945 оны 10 сарын 5-ны өдрийн 85 дугаар тогтоол]]д: “Санал гаргах хуудсан дээр тавьсан өөрийн овог, нэрийн доор “зөвшөөрөх” буюу “татгалзах” хоёрын аль нэгийг бичиж, гарынхаа үсгийг зур. Хэрвээ бичиг мэдэхгүй бол баруун гарынхаа эрхий хурууг дар” гэж заасны дагуу санал хураах ажил явагджээ.

[[Санал хураалтын төв комисс]]ыг [[БНМАУ-ын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн дарга]] [[Гончигийн Бумцэнд|Г. Бумцэндээр]] даргалуулан байгуулж, орлогчоор [[Төв Хорооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга]] [[Юмжаагийн Цэдэнбал|Ю. Цэдэнбал]], нарийн бичгийн дарга Ч. Сүрэнжав, нарийн бичгийн дарга Г. Дамба, Б. Ширэндэв нар томилогджээ. Ухуулга таниулгын хуудсыг [[Улаанбаатар]]т хэвлүүлж, орон нутагт тарааснаас гадна улс даяар 13000 удаа хурал цуглаан зохион байгуулж мал чин, ард, ажилчин, сэхээтнүүдийг оролцуулсан. Санал хураалтын төв комиссын дарга болон орлогч нар [[аймаг]] бүрийг хуваарилан авч, өөрийн биеэр бэлтгэлийн ажлыг зохион байгуулсан байна.
Ийнхүү 1945 оны 10 сарын 20-нд улс орон даяар тусгаар тогтнолын төлөө бүх нийтийн санал хураалтыг 06:00-23:00 цагийн хооронд  явуулсан юм.

Санал асуулыг нийт 4251 хэсэгт явуулсан бөгөөд нэрсийн жагсаалтад  494074 хүн бүртгэгджээ.  Тэдгээрээс  487285 хүн буюу нийт сонгогчдын  98.6 хувь нь саналаа өгсөн байна. Харин үлдсэн улс нь буюу 6791 хүн замд явж байсан,  өвчтэй зэрэг байсны улмаас санал хураалтад оролцож чадаагүй ажээ. Санал хураалтанд оролцсон бүх хүн БНМАУ-ын тусгаар тогтнолын төлөө саналаа өгсөн түүхэн баримт өнөөдөр Монгол улсын Үндэсний төв архивт хадгалагдаж байна.

Санал хураалтанд “будлиан” орно гэж Хятадын засгийн газраас тусгайлан [[Ли Фа Жан]] тэргүүтэй төлөөлөгчид ирж 1945.10.20-нд санал хураалт эхлэхэд  ажиглалт хийсэн байна. 

Харин саналын дүнг санал хураасан өдрийнхөө маргааш, нөгөөдөр нь нэгтгэн дүгнэж, Төвдөө мэдээлж байжээ.  Зарим санал авах газар мэдээгээ 11:00 гэхэд хийж дууссан байсан тул  санал хураалтын  дүнг нэгтгэхэд асуудал гараагүй ажээ.

1940 он гэхэд Монголчуудын тал хувь нь бичиг үсэг тайлагдсан байлаа. Иймээс санал хураалтыг гарын үсэг болон баруун гарын эрхий хурууны хээгээр баталгаажуулсан байдаг юм. Гарын үсэг зурагчдын дийлэх нь Монгол бичгээр бичсэн бол кирилл үсгээр тун цөөн хүн гарын үсгээ зурсан байна.

Энэхүү санал хураалтын дүнг БНМАУ-ын Бага хурлын Тэргүүлэгчид 1945 оны XI сарын 10-нд батлаж, түүнийг хэвлэлд нийтлэж,  ЗХУ ба Хятад Улсын Засгийн газарт тус тус мэдэгджээ. 
Хятадын гоминданы Засгийн газар Гоминдан намын төвийн байнгын хорооны 16-р хуралдаанаар Ар Монголын төрийн тусгаар тогтнолын тухай санал хураалтын дүнг хэлэлцээд БНХУ, БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг 1946 оны 1 сарын 5-ны өдөр БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн байна. Үүний дагуу 1946 оны нэгдүгээр сарын 12-нд Хятадын Гадаад яамнаас маршал Хорлоогийн Чойбалсанд манай улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч, баталсан тухай нот бичиг ирүүлсэн юм. Уг нот бичигт “ Хятадын 34 оны 10 сарын 20-нд Гадаад Монголын ард түмнээс явуулсан санал хураах ажлын дүнгийн тухай таны нотыг хүлээн авлаа. Энэ нь Гадаад Монголын ард түмнээс өөрийн тусгаар тогтнолыг баталсныг илэрхийлж байна. Батлан хамгаалах Дээд зөвлөлийн тогтоол ёсоор Хятадын Засгийн Газар нь энэ өдрөөс эхлэн Гадаад Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээснээ зарлана. Үүнийг мэдэгдэхээр энэ нотыг явуулав” гэжээ.

==Санал хураалтын статистик тоо баримтууд==
[[Зураг:Mongolian_election_1946-1.JPG|framepx|right|thumb|Санал хураалтын хуудас]]
{| class=wikitable style=text-align:right
!Сонголт
!Саналын тоо
!%
|-
|align=left|Дэмжсэн||487,409||100
|-
|align=left|Татгалзсан||0||0.0
|-
|align=left|Хүчингүй/хоосон санал||0||–
|-
|align=left|'''Нийт'''||'''487,409'''||'''100'''
|-
|align=left|Бүртгэгдсэн сонгогчид/||494,960||98.5
|-
|colspan=3 align=left|Эх сурвалж:
|}

==Үр дүн==
БНХУ нь БНМАУ-ыг хүлээн зөвшөөрсний дараа ЗХУ анх удаа БНМАУ-ыг бүрэн хүлээн зөвшөөрч нөхөрлөл ба харилцан туслалцах тухай гэрээг анх удаа байгуулж, Улаанбаатарт суугаа бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газраа [[ЗХУ-ын элчин сайдын яам]] болгон өөрчилсөн түүхтэй. БНХУ-ын Гоминдааны засгийн газар хоёр улсын хооронд [[дипломат харилцаа]]г 1946 оны 12 дугаар сарын 13-нд тогтоов.
1949 оны 10 сарын 6-нд БНМАУ –ын Засгийн газар БНХУ-ын засгийг газартай дипломат харилцаагаа тасалж мөн өдөр [[БНХАУ]]-ын Ардын Төв Засгийн газарт дипломат харилцаа тогтоож дипломат төлөөлөгч нараа харилцан солилцохоор илгээлт явуулав.
1949 оны 10 сарын 16-нд БНХАУ-ын засгийн газар БНМАУ-тай дипломат харилцаа тогтоох дипломат төлөөлөгчдөө солилцоход баяртай байгаагаа мэдэгдсэнээр БНМАУ, БНХАУ сайн хөршийн шинэ харилцааны гараа эхэлсэн юм.
1950 онд Зөвлөлт, Хятадын шинэ гэрээнд [[Вышинский]], [[Чжоуэньлай]] нар гарын үсэг зурах үедээ захидал солилцож түүндээ санал агуулгын үр дүнд БНМАУ-н тусгаар тогтнолын байдал бүрэн дүүрэн хангагдсаныг 2 засгийн газар нотолж байгаагаа дурьдсан.
Ингэж хөрш орнууд нь БНМАУ–ын тусгаар тогтнолыг албан ёсоор бүрэн хүлээн зөвшөөрсний дараа, [[Ази]]-[[Европ]], [[Америк]], [[Африк]]ийн олон улс дипломат харилцаа тогтоон найрсаг хамтран ажиллаж, БНХАУ олон улсын нэр хүнд эрс өссөн.
Жинхэнэ бүрэн эрхт тусгаар тогтносон улс болсныг харуулах гол холбогдох баримт түүх бол дээр дурьдсан баримт юм.

==Сонирхолтой баримтууд==
* Санал хураалтад зориулсан ухуулгын зурагт хуудаст “Би [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын харьяат мөн. Хүн болж төрсний минь дээд зэргийн эрхэм эрмэлзэл бол өөрийн эх орны тусгаар тогтнолын төлөө амь ба санаа сэт гэлээ зориулахад хэзээ ч бэлхэн байхад оршино. Би өөрийн харьяат эх орны тусгаар тогтнолын төлөө батална” хэмээн бичиж, дэвсгэрт нь Монголын газрын зургийг байрлуулан, гараа өргөн санал өгч буй хүнийг дүрсэлсэн байдаг. Энэ түүхэн баримт өдгөө Үндэсний төв архивын сан хөмрөгт хадгалагддаг.
* баг бүрт мэдээ зөөж дамжуу лах түр [[өртөө]] байгуулж, мэдээг тусгай богцонд хийж ганзагалаад 5-10 км хооронд мориор өртөөлөн давхиж хүргэж байжээ. Мөн багаас сумын төв рүү дээрх аргаар мэдээ хүргүүлэх морин өртөөний цэгүүдийг түр бай гуулсан байна. Харин сумын төвөөс автомашинаар аймаг руу мэдээ хүргэсэн ба машин хүрэлцэхгүй бай сан тул нийслэлээс суудлын болон ачааны машинуудыг нэг өдрийн хугацаатай дайчилжээ. 
* [[Ховд аймаг]]т гадаадын харьяат 347 хүн саналаа өгсөн байдаг. [[Өвөр Монгол]], цөөн тооны хятад, орос хүмүүс санал хураалтад оролцсоноос 29 хүн монгол бичгээр, хоёр хүн хятадаар гарын үсгээ зурж, гурван хүн [[Хятад үсэг]]нь гарын тэмдэг буюу хувийн тамгаа даржээ. Бичиг үсэг мэдэхгүй 313 хүн санал өгөх зааварт тусгагдсаны дагуу баруун гарын эрхий хурууныхаа хээг үлдээсэн байна. 
* [[Булган]] аймгийн нутаг дахь “[[Булганы баруун хойд засан хүмүүжүүлэх газар]]”-т ял эдлэж байсан 52 [[хоригдол]] саналаа өгчээ. Эдгээрээс 2 нь бичиг үсэгт тайлагдаагүй, бусад хүмүүжигчид нь монгол бичгээр болон тухайн үед дөнгөж шилжиж байсан кирилл бичгээр гарын үсгээ зурсан байгаа нь нэн сонирхолтой.
* Санал хураахтай холбогдсон ухуулга таниулгын олон материал хуудас, ярианы сэдэв зэргийг Улаанбаатарт бэлтгэн хэвлүүлж орон нутагт түгээн тарааж, бэлтгэл ажил явагдахад улс даяар 13000 хурал цуглаан болж түүнд олон мянган малчин, ард, ажилчин, сэхээтэн оролцжээ.
* Санал өгсөн мэдээг шалган дүгнэхэд баг, сум, аймгийн төв дээр байсан нягтлан бодогч нарыг [[сампин]]тай нь дайчлан хувиарлан суулгаж мэдээг дахин дахин шалгуулан гаргуулж байжээ.
* АНУ-ын [[дэд Ерөнхийлөгч]] [[Хенри Эгард Уоллес]] 1944 оны долдугаар сарын эхээр Монголд айлчилж байжээ. Тэрбээр дэлхийн II дайны галын дундуур Монголд ирээд “Хэдийгээр ЗХУ-ын нөлөөн дор байгаа ч монголчууд өөрийн гэсэн бодолтой, эрэмгий, биеэ даасан, төр, засгийн удирдлага нь залуу хүмүүсийн гарт байгаа улс юм байна” гэсэн дүгнэлттэй буцаж байжээ. Гэрийн хаяанд хөхүүртэй айраг шуугисныг “тагнах төхөөрөмж” хэмээн айж хоносныг эс тооцвол тэрбээр Монголд ирсэндээ тааламжтай сэтгэгдэлтэй буцсан байдаг. Түүний айлчлалын зорилго нь 1943 оны Холбоотон гурван гүрний удирдагч нарын 1943 оны [[Тегераны уулзалт]]ын үед Сталины үе үе цухалзуулж байсан Гадаад Монгол буюу БНМАУ гэдэг нь үнэхээр тусгаар тогтносон улс болож чадах эсэх, монгол ба хятадын хооронд хамаарал байгаа эсэхийг тандах зорилготой байжээ. Уэллесийн сэтгэгдэл нь АНУ-ын ерөнхийлөгч Ф.Д.Рузвельтэд БНМАУ-ыг хятадаас хамааралгүй өөрийн үндэсний хэл, соёл, онцлог, түүх бүхий үндэстэн бөгөөд оросын дэмжлэгээр хятадаас хамааралгүй тусгаар улсын түвшинд байгаа гэдэгт итгүүлсэн байна. Иймд Рузвельт нь Японы эсрэг дайнд ЗХУ-ыг оролцуулах зорилгооо биелүүлэхийн тулд Холбоотон гүрнүүдийн удирдагчдын 1945 оны Ялтын уулзалтаар болон Подстамын уулзалтуудаар [[БНМАУ-ын статус-кво]]г хүлээн зөвшөөрөхөд болно гэж үзэж энэ тал дээр зөвшөөрсөн санал өгсөн түүхтэй.
* Ялтын уулзалтаар Сталин нь АНУ-ын ерөнхийлөгчөөр БНМАУ-ын статус-квог хүлээн зөвшөөрөх тухай гурван гүрний мэдэгдлийг БНХУ-ын удирдагч Чан Кайшид албан ёсоор мэдэгдэхийг Рузвельтэд ятгаж чадсан байна. Учир [[ЗХУ-БНХУ-ын 1924 оны гэрээ]]нд  ЗХУ нь Монгол улсыг БНХУ-ын нэг хэсэг гэж үзэж хүлээн зөвшөөрнө гэж заасан байсан тул Сталин энэхүү үүргийг өөртөө авхаас зайлсхийжээ.
* Сталин буюу ЗХУ-ын Монгол улс буюу тухайн үеийн БНМАУ-ыг тусгаар тогтнуулах зорилго нь ЗХУ-ын сибирь, Алс дорнодын чиглэлд байдаг харилцаа, холбоо, зам тээврийн гол шугам болох [[Сибирийн төмөр зам]] нь хилийн бүсэд оршдог байсан тул түүнийг хамгаалах бамбай жийрэг улс байх шаардлагыг хангах явдал байсан байна. Үүний нотолгоо нь Сталин хятадын төлөөлөгчидтэй уулзах үеэр Япон нь одоо ялагдсан боловч 30-40 жилийн дараа сэргэж ахин хүчирхэг болох бөгөөд энэ үед бидэнд транссибирийн төмөр замын шугмын аюулгүй байдлыг хангах шаардлага байна. Энэ зорилгод ЗХУ ба БНХУ-ын дунд орших БНМАУ гэсэн завсрын жийрэг бамбай улс зайлшгүй шаардлагатай байгаа учир бид энэ улсыг тусгаар тогтнуулах сонирхолтой байна гэж мэдэгдэж байснаас харагдана. 

[[Ангилал:Монголын санал асуулга]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]