Монголчууд хуудасны эх кодыг харах

{{Ард түмэн
|нэр_анги    = [[Зураг:Монү.png]]<br>Монголчууд
|зураг       = <table border="0" style="margin:auto;">
  <tr name="Mongol Empire">
    <td>[[Зураг:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|75x90px]]</td>
    <td>[[Зураг:Kublai Khan.jpg|75x90px]]</td>
  </tr>
  <tr>
    <td><small>[[Чингис хаан]]</small></td>
    <td><small>[[Хубилай хаан]]</small></td>
  </tr>
  <tr>
    <td><small>[[Зураг:YesheDorje.jpg|75x90px]]</small></td>
    <td><small>[[Зураг:Statue of Dulduityn Danzanravjaa.jpg|75x90px]]</small></td>
  </tr>
  <tr>
    <td><small>[[Занабазар]]</small></td>
    <td><small>[[Дулдуйтын Данзанравжаа|Равжаа]]</small></td>
  </tr>
  <tr name="Modern">
  <td>[[Зураг:TsendiinDamdinsuren.jpg|75x90px]]</small></td>
   <td>[[Зураг:Sukhbaatarpainting.jpg|75x90px]]</small></td>
  </tr>
  <tr>
   <td><small>[[Цэндийн Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн]]</small></td>
   <td><small>[[Дамдины Сүхбаатар|Сүхбаатар]]</small></td>
 </tr>
    </table>
|тайлбар     = 
|улстай_үндэстэн = тийм
|бичгийн_нэр = 
|нутаг_орон  = Дэлхий даяар — '''~10 сая''' (тооцоо). Үүнээс:<br>'''{{MGL2}}''' — '''3,000,000+''' ([[2015]])<br>
{{CHN2}} — 6,060,000 ([[2015]])<br>
{{RUS2}} —972,021(туваг оруулсан) ([[2017]])<br>
{{KOR}} —  29,534 ([[2010]])<ref name="тооллого2010">[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf МУ-ын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн ]</ref>
<br>
{{USA2}} —  17,036 ([[2010]])<ref name="тооллого2010"></ref>
|хэл_бичиг   = төрөлх [[монгол хэл]] (кирил, монгол хоёр <br> үсгээр бичдэг), [[хятад хэл]], [[орос хэл]]
|шүтлэг      = [[Зураг:Dharma Wheel.svg|16px]] [[Буддын шашин|буддын шашны]] буяны ёс ([[шарын шашин]]); <br> шашингүй; цөөнхөд [[бөө мөргөл|бөө]], [[тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]], [[христийн шашин|христ]], [[лал]]
|хэл_угсаа       = [[монгол угсаатан]] ([[монгол хэлний бүлэг|монгол төрлийн хэлтэн]])
|ойр_төрөл       = [[дагуур ястан|дагуур]],
|дотроо          = [[авга (овог)|авга]], [[баарин]], [[барга]], [[баяд]],<br>[[буриад]], [[булгад]], [[горлос]], [[дархад]],<br> [[дарьганга]], [[дөрвөд]], [[захчин]], [[мянгад]],<br>[[найман]], [[ойрад]], [[ордос]], [[онниуд]], [[өөлд]],<br> [[сартуул]], [[сөнөд]], [[торгууд]], [[түмд]], <br>[[урианхай]], [[үзэмчин]], [[халимаг]], [[халх]],<br>[[харчин]], [[хорчин]], [[хорь]], [[хотгойд]],<br>[[цаатан]], [[цонгоол]], [[цахар]], [[элжигин]] ...
}}

'''Монголчууд''' — [[Монгол Улс]]ын үндсэн хүн ам болсон төв азийн [[монгол угсаатан|монгол угсаат]] '''[[ард түмэн]]''', 10 сая хүнтэй '''[[үндэстэн]]'''. Монгол улсаас гадна [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Киргиз]], [[Өмнөд Солонгос]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америк]] болон [[Европ]]ын орнуудад тархан суурьшиж байна.

[[Хянган]]аас [[Или мөрөн]], [[Тарвагатайн нуруу]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрэмнээс]] [[Байгал нуур|Байгал]] нуур хүрсэн өргөн уудам газар нутагладаг. Мөн дорно Европын [[Ижил мөрөн|Ижил]] мөрний эрэг, [[Тэнгэр уул]]ын [[Ысык нуур|Төмөрт]] нуурын эрэгт суужээ.

НТӨ 209 онд монголчуудын анхны улс [[Хүннү улс|Хүннү]] байгуулагдаж улмаар МЭ 156 онд онд [[Сяньби]], 330 онд [[Нирун Улс|Нирун]], 386 онд [[Тоба Вэй]], 907 онд [[Кидан|Кидан Улс]]ууд байгуулагджээ. [[Чингис хаан]] 1206 онд [[Их Монгол Улс]]ыг байгуулсан нь орчин үеийн монгол үндэстэн бүрэлдэхэд нөлөөлсөн сүүлчийн томоохон үйл явдал юм. 17-18-р зуунд монголчууд [[манжууд|манж]], [[оросууд|оросын]] харьяанд орсоноос зарим хэсэг нь хэлээ мартаж [[орос хэл|орос]], [[хятад хэл|хятад]] хэлээр ярих болсон байна. 1911 онд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монгол улс]] сэргэн мандаж, 1961 онд [[НҮБ]]-ын бүрэн эрхт гишүүн болсон.  

[[нүүдэлчин|Нүүдлийн мал аж ахуй]] бол монголчуудын уламжлалт аж ахуйн хэлбэр юм. [[бөө мөргөл|Бөө]] мөргөлтэй байсан монголчууд 16-р зуунаас [[буддын шашин|буддын]] шашинтан болжэээ. Коммунист засаглалын үед (1924-1990) атеизм буюу шашингүй үзлийг ихэд сурталчилж байв.

== Нэр ==
«'''Монгол'''» ({{mongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ|v}}) гэдэг энэ нэрийн тухай анх яаж хэдийд үүссэн талаар судлаач эрдэмтэд их маргалддаг бөгөөд албан ёсоор батлагдсан тайлбар байхгүй. 
# Энэ нэрийг уул усны нэртэй холбож үздэг. Буриадын эрдэмтэн Дорж Банзаров Монгол гэдэг нэр нь Мон гэдэг голын нэрээс иш авсан гэж үзсэн байна. Гэхдээ «Мон» гэдэг гол олдоогүй юм байна. Нөгөө талаас монгол аймгийнхан 3 голын эхэнд нутаглаж голынхоо эхийг Мон гэж нэрлэсэн байж болох юм. 
[[Зураг:Mongol khel.svg|thumb|80px|«Монгол» (''монггул'')]]
# [[17-р зуун]]ы үеийн түүхч [[Саган сэцэн]] [[Эрдэнийн товч]] зохиолдоо энэ нэрийг [[Чингис хаан]] өөрөө өгсөн гэж тэмдэглэжээ. Тэрээр Монгол гэдэг нэрийн Мон гэдэг нь зовж зүдрэх гэсэн утгатай, харин гол гэдэг нь гол цөм гэсэн утгатай гэжээ. 
# Энэ нэр монгиносон мунгинасан гэдэг үгнээс гаралтай гэж үзсэн байна. Эртний монгол аймгийн өвөг дээдэс Эргүнэ күнгээс мунгинан монгинон нүүсээр 3 голын сав газарт ирж суурьшсан. 
# Бөө мөргөлийн бэлгэ тэмдгээр өгсөн нэр гэж үзсэн. Монка-тэнгри-гал гэдэг үгний ка-тэнгри нь хасагдаад. Цаашдаа 2 дахь үеийн [[эгшиг]] эхнийхтэйгээ ижилсэж «Монгол» гэдэг нэр үүсэн байна. 
# «Монгол» гэдэг нэрийг [[Хятад]]ын судруудад Мэн-гү/Ман-гу-зы/Мон-гу-лун/Ман-ту/Мэн-гү-лүн хэмээх дуудлагатай дүрс бичгүүдээр тэмдэглэдэг байсан. [[Юань улс]]ын үеэс үүнийг нэг мөр «Мэнгү» гэж тэмдэглэдэг болжээ. Энэ нь хэдийнээс мунгинагсад хуучин бүдүүлэгчүүд гэсэн утгатай юм байна. 
# Эрдэмтэн судлаач Сүхбаатар Вэй улсын судар (Вэй ном)-т [[Тоба Вэй]] улсын цэргүүд нэгэн аймгийг эзэлчихээд тэндээс нэг хүүг олзлон авчээ. Тэр хүүг [[Мугулюй]] гэж нэрлэсэн байна. Тэр хүү нь Их [[Нирун улс]]ыг үүсгэн байгуулсан. Нирунчууд өөрийн удирдагчынхаа нэрээр аймгаа нэрлэсэн байж болох юм.
# V зууны үеээс Эргүнэ хунаас нүүн ирэгсэд гурван голын хөвөөнд амьдарч эхэлсэн бөгөөд тэр овог аймаг дундаас Мон овогтон хүчирхжиж, улмаар Гол буюу зонхилогч улс болсон учраас «Монгол» гэх нэр үүссэн гэж ШУА-н академич Далай гуай тэмдэглэсэн байдаг.

== Газар зүй ==
[[Зураг:Lone_Tree_-_Mongolia_Landscape.jpg|thumb|Монголын тал нутаг]]
Монгол үндэстэн мандсан нутаг нь [[Төв Ази]] юм. [[Монголын тэгш өндөрлөг]] буюу Монголын тал хээр нь далайн түвшнээс дээш 900-1500 м өндөр өргөгдсөн өндөрлөг юм. Монголчуудын нутгийн урд хэсэгт нь [[говь]], дунд хэсэгт нь [[тал]] [[хээр]], хойд талд нь  [[ой]]т хээрийн бүс зонхилдог. Баруун болон хойд талдаа харьцангуй өндөр [[Тэнгэр уул]] ({{өндөр|7000}} хүрнэ), [[Тарвагатайн нуруу|Тарвагатай]], [[Алтайн нуруу|Алтай]] ({{өндөр|4400}}), [[Соёны нуруу|Соён]] ({{өндөр|3400}}), [[Хангайн нуруу|Хангай]] ({{өндөр|4000}}), [[Хэнтийн нуруу]]д ({{өндөр|2800}}), урд талаараа [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], [[Говь]] зэрэг говь, цөл газар байна. Зүүн талдаа [[Мэнэнгийн тал]], [[Хөлөнбуйр]]ын нам доор тал нутаг байх ба [[Шилийн Богд уул]] зэрэг унтарсан галт уулстай. Дорнош [[Их Хянган]], өмнөш [[Цагаан хэрэм]]д тулна.

Монголчуудын нутагт [[Байгал нуур]], [[Хөвсгөл нуур|Хөвсгөл]], [[Увс нуур|Увс]], [[Хяргас нуур|Хяргас]], [[Хар-Ус нуур|Хар-Ус]], [[Буйр нуур|Буйр]], [[Далай нуур|Далай]], [[Бост нуур|Бост]], [[Эв нуур|Эв]], [[Өрөнгө нуур]], [[Ангар мөрөн]], [[Сэлэнгэ мөрөн]], [[Орхон гол|Орхон]], [[Завхан гол|Завхан]], [[Ховд гол|Ховд]] , [[Хэрлэн]], [[Туул]], [[Или мөрөн|Или]], [[Хатан гол]] зэрэг томоохон гол нуурууд бий. 

Халимагийн тал [[Каспи хавийн нам доор]] газарт байрладаг.

=== Нутаг орон ===
{|class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! Нутаг орон !! Улс !! Зэрэг !! Талбай <br> (км²)!! Нийслэл !! Монгол хүний <br> эзлэх хувь !! Нутгийн хуваарь
|-
| {{flagicon|Mongolia}} [[Монгол Улс]] || colspan=2 | ''тусгаар улс'' || 1,566,600 || [[Улаанбаатар]] || 95% || [[Монгол улсын аймаг, нийслэл|22 нутаг:]] Архангай, Баян-Өлгий, Баянхонгор, Булган, <br> Говь-Алтай, Говьсүмбэр, Дархан-Уул, Дорноговь, Дорнод, <br> Дундговь, Завхан, Орхон, Өвөрхангай, Өмнөговь, Сүхбаатар, <br> Сэлэнгэ, Төв, Увс, Улаанбаатар, Ховд, Хөвсгөл, Хэнтий
|}

Монгол улс 21 аймаг, нэг нийслэлд хуваагддаг. [[Баян-Өлгий]]гээс бусад аймагт монголчууд дийлэнх олонх байна.

{|class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! Нутаг орон !! Улс !! Зэрэг !! Талбай <br> (км²)!! Нутгийн төв !! Монгол хүний <br> эзлэх хувь !! Нутгийн хуваарь
|-
| [[Өвөр Монгол]] || [[Хятад]] || I || 1,183,000 || [[Хөх хот]] || 17% || [[Өвөр Монгол|12 нутаг:]] Алшаа, Баяннуур, Бугат, Ордос, Тунляо, Улаанцав, <br> Улаанхад, Үхай, Хөлөнбуйр, Хөх хот, Хянган, Шилийн гол 
|-
| [[Баянгол тойрог]] || Хятад || II || 470,954 || [[Хорол хот|Хорол]] || 4.1% || Хорол, Бүгүр, Лобнуур, Чакилик, Черчен, [[Хэжин шянь|Хэжин]], [[Хошууд шянь|Хошууд]], [[Бостнуур шянь|Бостнуур]], Яньчи
|-
| [[Бортал тойрог]] || Хятад || II || 24,934 || [[Бортал хот|Бортал]] || 5.6% || Бортал, Жинь, [[Рашаан шянь|Рашаан]]
|-
| [[Хайши тойрог]] || Хятад || II || 325,785 || [[Дэлхий хот|Дэлхий]] || 7.2% || Дэлхий, [[Голмуд]], [[Улаан шянь|Улаан]], [[Дулаан шянь|Дулаан]], Тяньжүнь, Лөнхү, Их цайдам, Магнай
|}

[[Файл:Bosten-Lake (Bosten-See), Xinjiang, China, 87.00E, 42.00N.jpg|thumb|150px|[[Бост нуур]], [[Шинжаан|Шиньжян]]]]
Хятад улсын монголчууд улсын нэг, хоёрдугаар зэргийн нутагт хүн амын цөөнх болсон. Монгол улсыг даган сунасан [[Өвөр Монгол]], түүнтэй хаяа залгаа муж оронд байна. Баруун захаас дурдвал [[Шинжаан]]ы [[Бортал тойрог|Бортал]], [[Баянгол тойрог|Баянгол]] тойрог, [[Ховогсайр шянь|Ховогсайр]] шянь, [[Хөхнуур]] мужийн [[Хайши тойрог|Хайши]] тойрог, [[Хөнань шянь|Хөнань]] шяньд байна. Ганьсү мужийн [[Сүбэй шянь|Сүбэй шянь]], Хөбэй мужийн Вэйчань шянь, Ляонин мужийн Фүшинь шянь, Харчин зүүн гарын шянь, Гирин мужийн Өмнөд горлос шянь, Хармөрөн мужийн Дөрвөд шянь зэрэг болно.

Өвөр Монголын газар нутгийн дотор монголоороо байгаа нь [[аймаг]], [[хошуу]] байдаг бол хятаджиж байгаа нь [[хот]] (аймгийн зэрэгтэй), [[шянь]] болон өөрчлөгддөг.

{|class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! Нутаг орон !! Улс !! Зэрэг !! Талбай <br> (км²)!! Нийслэл <br>/нутгийн төв !! Монгол хүний <br> эзлэх хувь !! Нутгийн хуваарь
|-
| {{flagicon|Буриад}} [[Буриад]] || [[Орос]] || I || 351,334 || [[Улаан-Үд]] || 30% || [[Буриад орны засаг захиргааны хуваарь|23 нутаг:]] Ах, Бабант, Байгал шадар, Баргажин, Бичүүр, <br> Загарай, Захаамин, Зэд, Муя, Мухаршивэр, Сэлэнгэ, <br> Тарвагатай, Түнхэн, Улаан-Үд, Хабаан, Хиагт, Хойдбайгал,  <br> Хойдбайгал хот, Хорь, Хурамхаан, Хэжэнгэ, Эвлэг, Яруу
|-
| {{flagicon|Халимаг}} [[Халимаг]] || Орос || I || 74,731 || [[Элст]] || 56% || [[Халимаг орны засаг захиргааны хуваарь|14 нутаг]]
|-
| [[Агийн тойрог]] || Орос || II || 19,600 || [[Аг балгас|Аг]] ||  62.5 % || Аг хот, Аг, Дульдурга, Могойт
|-
| [[Усть-Ордын тойрог]] || Орос || II || 22,400 || [[Ордын-Адаг]] ||  39.6 % || Алар, Баяндай, Бохан, Нукут, Оса, Эхирэд-Булгад
|}

2010 оны байдлаар халимагууд Халимаг улсын хүн амын 57.4%-г бүрдүүлж байгаа бол буриадууд Буриад улс,  [[Агийн тойрог]], [[Усть-Ордын тойрог|Усть-Ордын]] тойрогт цөөнх болж байна.
Оросын ЗГ [[Агийн тойрог]], [[Усть-Ордын тойрог|Усть-Ордын]] хоёр буриад автономит тойргийг 2008 онд [[Эрхүү муж]] болон [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]т нэгтгэжээ.

[[Киргиз]] улсын Иссык-Куль муж дахь [[Ысык нуур|Төмөрт нуур]]ын (Иссык-көл зүүн эрэг, Караколь ([[Харгол]]) хот, [[Ак-Суй]] районд ойрадууд бий.

{{Gallery
| title = Газар зүй хэсэгт хамаарах зургийн түүвэр
| width = 180
| height = 140
| lines = 2
| Зураг:Mongolia and Mongol Autonomous Subjects in The PRC.png|Монгол улс ба Хятадын монгол нутгийн газрын зураг
| Зураг:Buryatia01.png|2006 он. Усть-Орд, Буриад, Аг
| Зураг:Kalmykia03.png|Халимаг орны байрлал
}}

==  Хүн ам зүй ==
{{Main|Монголын хүн ам зүй}}
{| class="wikitable"
|-
! Он !! Хүн ам !! Тэмдэглэл
|-
| 1 он || 2,000,000?<ref>2011 оны "Хүннү" 5 ангит баримтат кинонд 2 сая хүннүчүүд байсан гэжээ</ref> ||
|-
| 1000 ||  ||[[:en:Liao Dynasty#Government|750,000 киданчууд]]
|-
| 1200 || 2,000,000? || [[Дундад зууны монгол аймгууд|2,000,000]] монголчууд<ref>[https://books.google.mn/books?id=JtOqIc9t2qsC&pg=PA4&lpg=PA4&dq=is+why+just+two+million+Mongols,+with+129,000+cavalrymen&source=bl&ots=gv7PR4t0ts&sig=1PCa2fUo0lDKnkEyYOk7p4QMNPc&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=is%20why%20just%20two%20million%20Mongols%2C%20with%20129%2C000%20cavalrymen&f=false Urgunge Onon The Secret History of the Mongols: The Life and Times of Chinggis Khan] 2005 ...That is why just two million Mongols, with 129,000 cavalrymen. Ө.Онон киданчуудын тоог оруулсан эсэх талаараа тодорхой дурьдаагүй.</ref><ref>[https://jigjids.files.wordpress.com/2011/05/the_secret_history_of_the_mongols_the_life_and_times_of_chinggis_khan1.pdf Urgunge Onon The Secret History of the Mongols: The Life and Times of Chinggis Khan]</ref> [[Лев Гумилёв]] 12-р зууны монголын овог аймгууд 700,000 хүнтэй байсан гэж үзсэн байдаг ба үүндээ киданчуудын тоог оруулаагүй.
|-
| 1650 || 2,760,000<ref name="zuun">С.Чулуун “Монголчууд: XYII-XX зууны эхэн үе”</ref> ||
50,000-60,000 буриад (77,000)<ref>[http://www.bur-culture.ru/index.php?id=news-detail&tx_ttnews=42&cHash=effe903f9ae6737362277ed761d6c2ca Традиционная материальная культура бурятского этноса Предбайкалья.]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Этногенез и расселение. Средовая культура бурят</ref><ref>[http://www.ugaizam.narod.ru/num_012/n_0012_001.html П.Б. Абзаев. Буряты на рубеже XX-XXI вв. Численность, состав, занятия]</ref>; 860,000 халх<ref name="zuun"/> (Түшээт ханы 3 хошуу 280,000, Сэцэн хан аймаг 240,000, Засагт ханы 4 хошуу 340,000)<ref name="zuun"/>
(Ш.Нацагдоржийн "Халх товчоон" зэрэг социализмийн үеийн бүтээлүүдэд Халхын ханлиг 600,000 хүн амтай байсан гэж үзжээ); өмнөд монголчууд 1,100,000;<ref name="zuun"/> 850,000? [[ойрад]]: 250,000 [[халимаг]]<ref name="zuun"/>; 100,000 [[дээд монголчууд]];<ref name="zuun"/><ref>[hamagmongol.narod.ru/oyirad/oh31_r.htm Х.Санжи Обзор ойратской истории-Период трех государств-Зюнгарское ханство]</ref> 500,000 [[зүүнгар]]чууд<ref name="zuun"/>
|-
|1700 || ||600,000 [[зүүнгар]]чууд (1755), 200–250,000? [[:en:Kalmyk people#Demographics|халимаг]] (1771), 200,000 [[дээд монголчууд]] (1720 он)<ref name="montaa.mn">{{Cite web |url=http://montaa.mn/content/view/73/ |title=БУЦАЖ ИРЭЭГҮЙ МОНГОЛ АЙМГУУД |access-date=2015-06-15 |archive-date=2013-11-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131115172101/http://montaa.mn/content/view/73/ |url-status=dead }}</ref> 
|-
|1800 || ||600,000 халх; 440,000? ойрад: 120,000 зүүнгарчууд, 120,000? дээд монголчууд
|-
| 1900||2,300,000?||[[:en:Buryatia#Ethnic groups|283,383]]<ref>[http://www.kyrgyz.ru/?page=225 Б.З. Нанзатов,ПЛЕМЕННОЙ СОСТАВ БУРЯТ В XIX ВЕКЕ]</ref> буриад (1897); 500,000? халх (1911); 380,000 ойрад: 70,000? Монголын ойрад (1911), 190,648 халимаг (1897), 50,000 дээд монголчууд,<ref name="montaa.mn"/> 70,000? бусад ойрад; 1,500,000 өмнөд монголчууд (1911)<ref name="lupm">[http://www.lupm.org/mn/pages/101026mn.htm Түмэдхүү, ӨМӨЗО-НЫ ХҮН АМЫН ХУВИРАЛТЫН ЗУРГИЙГ ҮЗЭЭД] (Southern) Mongolian Liberal Union Party</ref><ref name="sodon">{{Cite web |url=http://sodonmedeelel.blog.gogo.mn/read/entry464126 |title=Өвөр Монголын хүн ам |access-date=2015-06-15 |archive-date=2013-12-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131203041738/http://sodonmedeelel.blog.gogo.mn/read/entry464126 |url-status=dead }}</ref>
|-
| 1927 ||2,100,000? ||'''600,000 Монголын иргэн'''<ref>[http://www.burtgel.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=726:civilregister&catid=178:history&Itemid=374 ИРГЭНИЙ БҮРТГЭЛИЙН ТҮҮХЭН ТОЙМ]</ref> — 230,000? буриад: 15,800 Монголын буриад,<ref>С.Баттогтох - Нууц хуйвалдаанаас нугалаа завхралд</ref>; [[:en:Buryatia#Ethnic groups|214,957]] буриад Орост (1926); 500,000? халх (1927); 330,000? ойрад: 70,000 Монголын ойрад, 128,809 халимаг (1926)
|-
|1956||2,500,000?||228,647 буриад: 24,625 Монголын буриад (1956), 135,798 ([[:en:Buryat Autonomous Soviet Socialist Republic|ЗСБНАБУ]]ын буриад; 1959), [[:en:Agin-Buryat Okrug#Ethnic groups|23,374 Агийн буриад]] (1959), [[:en:Ust-Orda Buryat Okrug#Ethnic groups|44,850 Усть-Ордын буриад]] (1959); 639,141 халх (1956); 240,000? ойрад, 77,996 Монголын ойрад (1956), 100,603 халимаг (1959),  [[:en:Demographics of China#Ethnic groups|1,462,956 монгол Хятадад]] (1953)
|-
|1980||4,300,000?||317,966? буриад 29,802 Монголын буриад (1979), 206,860 [[Буриад орон|Буриад улсын]] буриад (1979), 45,436 Усть-Ордын буриад (1979), 35,868 агийн буриад (1979); 1,271,086 халх; 398,339 ойрад: 127,328 Монголын буриад (1979), 140,103 халимаг (1979), 2,153,000 өмнөд монголчууд (1981)<ref name="lupm"/>
|-
| 1990 ||4,700,000?||376,629 буриад: 35,444 Монголын буриад (1989), 249,525 Буриад улсын буриад (1989), 49,298 Усть-Ордын буриад (1989), 42,362 Агийн буриад (1989); 1,654,221 халх; 470,000? Oirats: 161,803 Монголын ойрад (1989), 165,103 халимаг (1989), 33,000 дээд монголчууд (1987);<ref>[http://archive.is/20121209163810/http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:xtpd1oBnb-0J:www.ethnologue.com/show_country.asp?name%3Dcn+kok+nur+mongols+statistic+populations&cd=1&hl=mn&ct=clnk&gl=mn ethnologue.com information]</ref>
|-
| 2010 он || 5–9,200,000?<ref>768,000 гэр бүл Монголд (2013)</ref> ||500,000? буриад (45–75,000 Монголын буриад, 10,000 [[Хөлөнбуйр]]ын буриад); 2,300,000 халх ([[дарьганга]], [[дархад]], [[элжигин]], [[сартуул]]ыг оролцуулан); 638,372 ойрад: 183,372 халимаг, 205,000 Монголын ойрад, 90–100, 000 дээд монголчууд, 2010 — 140,000 [[Шинжаан]]ы ойрад; 2013 — 190,000? Шиньжяны ойрад: 100,000? торгууд, 40–50,000? өөлд, 40,000? бусад ойрад: голчлон [[хошууд]]); 5,500,000? өмнөд монголчууд (албан ёсны мэдээгээр 5 сая гаруй өвөрмонголчууд байгаа гэх боловч нилээд хувь нь хятаджсан эсвэл монгол нэрээр бүртгүүлсэн хятадууд байгаа тул бодит тоо нь 1-2 сая байж болзошгүй)
|}

2010 оны тооллогоор дэлхий даяар 9.3 сая монгол үндэстэн байсан бөгөөд 2015 оныхоор тооцоход 9.7 сая байна.

==== Монголд ====
[[Файл:Mongol atlas.jpg|thumb|250px|Монголын ястан, үндэстний нутаг]]
[[Зураг:Atlas Mongolica.jpg|thumb|250px|Монгол, Хятад дахь монгол яс, аймаг]]
Монгол улсын 2010 оны хүн амын тооллогоор суурин хүн амын 95.3 хувь буюу 2,523,621 нь монгол үндэстний ястан байв. 

2015 онд Монгол улсын хүн ам 3 сая хүрч, дээрх хувиар тооцвол түүн дотор монгол хүний тоо 2.8 сая болжээ. 

====[[:en:Demographics_of_China#Ethnic_groups|Хятадад]]  ====

Хятад улсын 2010 оны хүн амын тооллогын дүнгээр 5,981,840 «монгол үндэстэн» байв.<ref>[http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls БНХАУ-ын хүн амын 2010 оны тооллого].</ref>

2000-2010 онд өссөн хувийг харгалзан тооцвол 2015 онд монгол хүний тоо 6.06 сая болсон.

{|class="wikitable" style="text-align:center"
|+Нийт тоо<ref>phttp://www.stats.gov.cn/tjsj/tjgb/rkpcgb/ БНХАУ-ын статистикийн газар].</ref>
|- style="font-weight:bold; background: #f0f0f0;"
| width="120" align="left" height="12" | Ард түмэн
| width="75"| 1990
| width="75" | 2000
| width="75" | 2010 он
|-
| align="left" | Монгол үндэстэн || 4,806,849 || 5,827,808 || 5,981,840
|-
|-  style="background: #f0f0f0;"
| height="12" align="left" colspan=3 | Хятад улсын хүн амд эзлэх хувь   ||  0.45%
|}

* 68.72%: [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]] — 4.1 сая
* 11.52%: [[Ляонин]] муж  — 700 мянга
* 2.96%: [[Гирин]] муж  — 180 мянга
* 2.92%: [[Хэбэй]] муж  — 180 мянга
* 2.58%: [[Шинжаан]]  — 155 мянга
* 2.43%: [[Хармөрөн]] муж  — 145 мянга
* 1.48%: [[Хөхнуур]] муж  — 90 мянга
* 1.41%: [[Хэнань]] муж  — 85 мянга
* 5.98%: бусад газар  — 360 мянга

==== [[:en:Demographics_of_Russia#Ethnic_groups|Орост]] ====
Орос улсад монголчуудыг «буриад», «халимаг», «монгол» гурван нэрээр бүртгэдэг. 2015 оны байдлаар тооцвол 660 мянган монгол бий.
[[Зураг:Орос дахь үндэстнүүд.jpg|thumb|Оросын ард түмний нутаг]]
{|class="wikitable" style="text-align:center"
|+Нийт тоо
|- style="font-weight:bold; background: #f0f0f0;"
| width="120" align="left" height="12" | Ард түмэн
| width="75" | 2002<ref>{{Cite web |url=http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_01.xls |title=Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2002 года — Национальный состав населения |access-date=2015-06-15 |archive-date=2020-01-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200109173322/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_01.xls |url-status=dead }}</ref>
| width="75" | 2010 он<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls ОХУ-ын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн, яс үндсээр.]</ref>
|-
| align="left" | [[Буриад ястан|Буриад]] || 445,175 || 461,389
|-
| align="left" | [[Халимаг ястан|Халимаг]] || 173,996 || 183,372
|-
| align="left" | Монгол || 2,656 || 2,986
|-  style="background: #f0f0f0;"
| height="12" align="left" | Нийлбэр || 621,827 || 647,747
|-  style="background: #f0f0f0;"
| height="12" align="left" colspan=2 | Оросын хүн амд эзлэх хувь   ||  0.45%
|}

==== Бусад газар ====
[[:en:Demographics_of_Kyrgyzstan#Ethnic_groups|2009 оны байдлаар]] Киргизстанд  4188 [[сарт халимаг]] хүн байна. Албан бус тоогоор 12000 бий.<ref name="хиргис2009"> Перепись населения Кыргызской Республики 2009 года. Численность постоянного населения по национальностям.</ref>

2010 оны хүн амын тооллогоор МУ-ын иргэн монголчуудаас 110 мянга орчим нь Өмнө Солонгос, Америк болон Европын орнуудад амьдран сууж байна.

=== Овог аймаг ===
{{гол|Монгол овог аймгуудын жагсаалт}}
{|class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! Этгээд !! Бусад анги, бүлэг !! Яс, аймаг, отог
|-
| Дорнод || зүүн монгол, ар монгол || [[дархад]] | [[дарьганга]] | [[халх]] ([[элжигин]], [[сартуул]]) | [[хотгойд]]
|-
| Өмнөд ||  зүүн монгол, өвөр монгол || [[авга]] | [[авганар]] | [[аохань]] | [[асуд]]  | [[баарин]] | [[дөрвөд (хасар)|дөрвөд]]  | [[горлос]] | [[жалайд]]  | [[жарууд]] | [[муумянган]] | <br> [[найман]]  | [[онниуд]] | [[ордос]] | [[сөнөд]]  | [[түмэд]] | [[урад]] | [[үзэмчин]] | [[харчин]] | [[хишигтэн]]  | [[хорчин]] | [[хуучид]] | [[цахар]]
|-
| Өрнөд  || баруун монгол ([[ойрад]]), <br> зарим нь ар монгол || [[алтайн урианхай]] | [[баатуд]] | [[баяд]] | [[дөрвөд]] ([[хотон (ястан)|хотон]]) | [[дээд монгол]] | [[захчин]] | [[өөлд]] | [[торгууд]] <br> | [[цорос]]  |  [[хойд]]  | [[хошууд]] | [[халимаг]] (торгууд, дөрвөд, хошууд, [[бузава]]) | [[хотон халимаг]]  
|-
| Умард ||  зүүн монгол, хойд монгол, <br> зарим нь ар монгол || [[буриад]] ([[булгад]], [[эхирэд]], [[хонгоодор]], [[хорь]], [[сартуул]], [[цонгоол]], [[табангуд]]), [[барга]], [[хамниган]]
|}

=== Хэл бичиг ===
Монгол хэл олон аялгуутай. Монгол хэл нь [[Дуншян хэл|Дуншян]], [[монгор хэл|монгор]], [[дагуур хэл|дагуур]] хэлний хамт [[алтай хэлний язгуур|алтай]] язгуурын [[монгол хэлний бүлэг|монгол]] бүлэгт орно. Хэл шинжлэлч [[Шадавын Лувсанвандан]] 1959 онд монгол хэлийг дараах байдлаар ангилжээ:<ref> Шадавын Лувсанвандан. [https://books.google.mn/books/about/Монгол_хэл_аялгууны_у.html Монгол хэл аялгууны учир.] ШУДБХ Эрдэм Шинжилгээний Хэвлэлийн Газар. 1959 он.</ref>

{|class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! Аялга !! Хэлэлцэгч  !! !! Завсрын аман аялга  !! Хэлэлцэгч 
|-
| Төв аялга || [[халх]], [[цахар]], [[ордос]] || || colspan=2 | ''доорхыг харах''
|-
| [[Буриад аялга|Умард аялга]] ||  Байгалын ар, өврийн [[буриад]] || || Төв-умардын завсрын аман аялга || Сэлэнгийн буриад, [[барга]]
|-
| [[Ойрад–Халимаг аялга|Өрнөд аялга]]  || Шинжааны [[ойрад]], [[халимаг]] ||  || Төв-өрнөдийн завсрын аман аялга || Хөхнуур, Алшаагийн ойрад, Монголын ойрад
|-
| Дорнод аялга ||  [[хорчин]], [[харчин]] ||  ||Төв-дорнодын завсрын аман аялга || [[баарин]], [[ар хорчин]], [[найман]], [[онниуд]]
|}

Монголчууд түүхэндээ [[Монгол бичиг|монгол бичиг]], [[дөрвөлжин үсэг]], [[тод үсэг|тод [монгол] үсэг]], [[галиг үсэг]], [[соёмбо үсэг]], [[вагиндрын үсэг]], [[латин үсэг]] хэрэглэж байсан. 

Одоо албаны бичигт гурван өөр бичгийн дүрэм бүхий [[кирилл үсэг]], уламжлалт монгол үсгийг зэрэгцэн хэрэглэж байна.
* Монгол улсад [[халх аялга|халх аялгыг]] (төв) гол болгон 1941 оноос хойш кирил үсгээр бичиж байна. 35 үсэгтэй.
* Хятад улсад [[цахар аялга|цахар аялгыг]] (төв) гол болгон уламжлалт монгол үсгээр бичиж байна. 29 үсэгтэй.
* Оросын буриадууд [[буриад аялга|буриад аялгыг]] (умард) «буряад хэлэн» хэмээж 1939 оноос хойш кирилээр бичиж байна. 36 үсэгтэй.
* Халимагууд [[Ойрад–Халимаг аялга|халимаг  аялгыг]] (өрнөд) «хальмг келн» хэмээж 1941 оноос хойш кириллээр бичиж байна. 38 үсэгтэй.

Хятад дахь монголчуудын тал нь буюу 3.3 сая орчим нь монгол хэлээ мэднэ. ОХУ дахь буриадуудын тал хувь буюу 230 мянга, халимагуудийн тал хувь буюу 80 мянга нь монгол хэлээр ярьдаг ба бусад нь монгол хэлээ мартжээ. Монгол хэлээр ярьдаг нийт хүний тоо — 6.4 сая юм.<ref>Estimate from Svantesson et al. 2005: 141: 5.7 million.</ref><ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls Перепись-2010].</ref>

=== Шашин шүтлэг ===
[[Зураг:White_Tara.jpg|thumb|160px|17-р зуун. [[Занабазар]]ын урласан [[Цагаан дарь эх]]]]
Монголчууд анх [[бөө мөргөл]], [[тэнгэр шүтлэг]]тэй байв. МНТ-д Хөхөчү бөө буюу Тэв тэнгэр Чингис хаанд шадарлан, бас тэрссэн талаар дурдсан ба 13-р зууны [[Гүюг]] хааны тамганы дардас, [[Аргун]] ханы захидал «Мөнх тэнгэрийн хүчинд» хэмээн эхэлсэн байдаг.<ref>[http://www.munkho.de/wp/монгол-бичгийн-соёл-түүx-уран-бичлэг-б/ Монгол бичгийн соёл, түүx, уран бичлэг буюу каллиграф I]. 2014.</ref> Одоо бөөгийн ёс харьцангуй хумигдмал болсон боловч [[овоо]] босгох, газар ус аргадах, тахих зан үйл үлджээ.  Буриад орон, Хөвсгөл аймгийн [[тайга]] нутгаар, [[дархад]] ястны дунд [[бөө]]гийн уламжлал хүчтэй хадгалагджээ.

[[Зураг:Mongolia, near Ulaanbaatar.jpg|thumb|left|180px|20-р зуун.Монгол [[лам]] (магадгүй [[Содномын Дамдинбазар]]) Өргөө хотын ойролцоо]]
Монголд [[буддын шашин]] Хүннү, Нирун улс, [[Хубилай]] хааны үе, 16-р зуунд гэх мэтээр дөрвөн удаа дэлгэрчээ. Монгол оронд 16-р зуунаас хойш [[Жавзандамба хутагт]], [[Зая бандид Намхайжамц|Зая бандид]], [[Агваан Доржиев]] гэх мэт олон хутагт хувилгаан тодорч, үсэг бичиг зохиох, [[бурхны ном]] орчуулах, [[бурхан|бурхны]] хөрөг, шуумал бүтээх, [[суварга]], [[сүм]] [[хийд]] барих зэргээр буддын шашин хөгжиж байв. 20-р зуунд [[коммунизм|коммунист]]нийгмийн үед шашны нөлөөг бууруулах бодлого явуулж байсан ба 1990 оноос Монгол улсад шашин шүтэх явдлыг чөлөөтэй болгожээ. 2010 оны тооллогоор МУ-ын хүн амын 53 хувь буддын шашин шүтдэг, 38 хувь шашин шүтдэггүй гэж хариулжээ.<ref name="тооллого2010"></ref> ЗХУ задарснаас хойш ОХУ дахь монголчууд улмажлалт бөө мөргөл болон буддын шашныг сэргээн хөгжүүлж байна. БНХАУ дахь монголчууд улс төрийн дэглэмээс шалтгаалаад шашнаас зайлсхийдэг хэвээр байна.

Сарт халимаг, дунсян, баоань, [[Алшаа]] дахь цөөн тооны монголчууд лал шашинтай.
[[Христийн шашин]] оросоор дамжин Байгал нуурын баруун эргийн буриадад 18-р зуунаас дэлгэрч үндсэн шашин болсон бол МУ-д 1990 оноос хойш сүм хийд олныг барьснаар одоо хүн амын 2.3% христийн шашинтан болжээ.<ref name="тооллого2010"></ref>

== Түүх ==
{{Загвар:Монголчуудын түүх}}
=== Эртний түүх ===
Монгол нутагт хүрлийн үед тархсан [[дөрвөлжин булш]]ны соёлын хүмүүс нь [[:en:Race (human classification)|антропологи төрхийн]] хувьд монголжуу төрхтнүүд байв.<ref>{{Cite web |url=http://oi50.tinypic.com/25hirzk.jpg |title=Archive copy |access-date=2015-09-10 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304215259/http://oi50.tinypic.com/25hirzk.jpg |url-status=dead }}</ref> Монголчууд Монгол нутагт эртнээс байсан [[:en:Urheimat#Mongolic_homeland|уугуул]] үндэстэн юм .Дөрвөлжин булшны соёл нь Хүннү, Сяньби зэрэг монгол угсаатнуудын соёл мөн орчин үеийн монголчуудын соёлтой ижил байдаг.Монголчуудад хамаарагдах бусад археологийн соёл бол [[:en:Upper Xiajiadian culture|Дээд Сязядян]], [[:en:Lower Xiajiadian culture|Доод Сязядян]], [[:en:Zhukaigou culture|Жукайгоу]],

[[:en:Ordos culture|Ордосын соёл]]ууд юм. Өвөг монгол овог аймгуудыг ху, жун, ди, төвд хэлэнд хор, согбу гэх нэрээр тэмдэглэж ирсэн ба хьюнюй, сьюнюй зэрэг [[Хүннү]]гийн өвөг, [[дорнод ху|дунху]] нар нь бүгд монгол болно.Хүннүгийн ноёлогч Хуянь овог Сүмбэ, Нирун, Хамаг Монголд (Хиад) байв. Хэрэйд, Мэргид, Татарчуудыг [[Кидан|Кидан Улс]]ын үед [[Зүбү]] хэмээн нэрлэж байв. Зүбү нэрийг Хүннүгийн Сьюйбү овгоос улбаатай гэдэг. 13-р зууны хятад зурганд дүрслэгдсэн монгол нумны зураг хүннү нумтай ижил болох нь харагддаг. Мөн ширэн завь хэрэглэдэг, тулааны үед эмээлээ овоолж хамгаалдаг зэрэг нь монгол, хүннүд адил байдаг.<ref>Г.Сүхбаатар, Монголчуудын эртний өвөг, 1980</ref> [[Найман]], [[Онгууд, Онход|Онгуд]] , [[Хэрэйд]] гэх мэт зарим монгол аймгийг түрэг гэж үзэх явдал байдаг ч тэдний удирдагчдын нэр, овог аймгийнх нь нэр монгол үгтэй утга санаагаараа таардаг.Археологийн судалгаагаар 10-13-р зуунд олон тооны түрэг аймаг монголд байсан гэх нотолгоо олддоггүй мөн монголчуудын дунд түрэг соёлын нөлөө бараг байдаггүй. [[Их Монгол Улс]]ын хүн амыг 4 хэсэгт хуваахад ноёлогч ангид монголчууд, түүний дараа кидан, түрэгүүд, 3 дахь ангид [[зүрчид]], 4 дэхь ангид нь хятадууд орсон байдаг бөгөөд харин гарал нь эргэлзээтэй гэх энэ аймгуудыг монгол биш хэмээн ялгаж ангилсан явдал огт байхгүй байна.
		
Эцгийн талаас өвлөгддөг генийг [[:en:Human Y-chromosome DNA haplogroup|Y хромосомын ДНХ]], эхийн талаас өвлөгддөг генийг [[:en:Mitochondrial DNA|митохондрийн ДНХ]] гэдэг ба эцгийн талаар нь аливаа хүний гарал угсааг нь тодорхойлдог.Ген нь устаж үгүй болдоггүй. Мөн [[:en:Blood type|цусны бүлгээр]] нь ямар угсаатнууд хоорондоо холбоотой болохыг тодорхойлдог.
	
Ойролцоо гаралтай буюу хил залгаа нутагт оршин суудаг үндэстнүүдын цусны бүлэг ижил байдаг. Монголчуудын болон Алтайн угсаатнуудын голлох ген бол C3 буюу [[:en:Haplogroup C-M217|C-M217 гаплогрупп]] юм. Төв Азид хүмүүс 2 замаар Африкаас ирсэн гэж үздэг ба Африкаас [[Баруун Ази]]-Энэтхэг-[[Зүүн Өмнөд Ази]]-[[Зүүн Ази]]-[[Төв Ази]] гэсэн өмнөд зам , Африкаас Баруун Ази-Төв Ази гэсэн хойд замаар эртний хүмүүс Төв Азид иржээ.Энэ хүмүүс бол Монголжуу төрхтний умард салбарынхан буюу эх газрын монголоид төрхтөн юм.Эх газрын ази төрхтөн дотроо 2 хэсэгт хуваагддаг ба Төв Азичуудыг монголжуу төрхтний умард салбарын өмнөд Сибирийн дэд бүлэгт (Төв Азийн дэд бүлэг), Умард Азичуудыг умард Сибирийн дэд бүлэгт (палеосибирь төрхтний дэд бүлэг)<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/439381/Paleo-Siberian|britannica.com]</ref> оруулан ангилдаг.
	 
Дархадын бүрэлдэхүүнд анчин самоедь угсааны зарим хүмүүс орж ууссан гэж угсаатны зүйч Х.Бадамхатан үзжээ.

[[Зураг:Genghis Khan.jpg|thumb|Өнөөгийн Монгол үндэстнийг үндэслэгч Эзэн Богд [[Чингис хаан]].]]
Монголчуудын антропологи хэв шинж, генийн сан Дорнод Монголын дөрвөлжин булшны монголжуу хүмүүс, Баруун Монголын европжуу төрхтний хиргисүүрийн буюу чулуун овоот соёлын хүн ам, Сяньби, Хүннүчүүдээс бүрэлдэн бий болжээ. Угсаатан үүсэн бүрэлдэх үйл явцыг [[:en:Ethnogenesis|этногенез]] гэж нэрлэдэг. Хүннүчүүдийн хувьд зарим хэсэг нь бага зэрэг европжуу төрхтэйгээрээ ялгарах боловч гоц ялгарах шинж байхгүй, үндсэндээ нэг гаралтай монголжуу хүмүүс байжээ.<ref>Д.Түмэн, Б.Оюунгэрэл, М.Үүрийнцолмон, Монголын Хүннүгийн антропологи, МУИС-ийн эрдэм шинжилгэээний бичиг, 2002 он, N187</ref>

Монгол угсаатнуудаас [[буриад]]ууд өмнөд [[Сибирь]] хавьд байсан [[:en:Haplogroup N-M231|N]] гапло бүлэгтэй үндэстнүүдтэй нилээн холилдсон байдаг бөгөөд баруун монголчууд халхуудаас нуруугаар ялимгүй өндөр, дөрвөдүүд өндөр, шулуун хамартай, гавлын хэлбэр нь ялгагдах онцлог шинжтэй гэх мэт зарим өвөрмөц шинж төрх монголчуудын угсаатны бүлэг, газар орны ялгаанаас хамааран ажиглагддаг. Монгол хүн дунд зэргийн нуруутай, өргөн шанаатай, товгор хацартай, жартгар нүдтэй, гавлын хэлбэр нь зүүн өмнөд ази, зүүн азийнхантай харьцуулахад арай зууван, хар, бор өнгийн нүдтэй, шулуун хар, хүрэн үстэй, цайвар цагаан, шар, хөрслөг бор өнгийн арьстай, тэгш шүдтэй байдаг. Индианчуудын шүдний хэлбэр монголчуудынхтай ихээхэн төстэй.
		
Захчингуудаас 8, Халхуудаас 6 төрлийн ген илэрдэг.Монголчуудад нийтдээ 10-аад ген байдаг.Монголчууд эрт үед европоос ирсэн [[:en:Tocharians|тохар]], [[:en:Yuezhi|юэжи]], [[:en:Iranian peoples|иран угсааны]] [[:en:Scythians|скиф]]тэй бага зэрэг холилдсон байдаг.Архангай аймгийн Эрдэнэмандал, Өгий нуур зэрэг сумдаас Хүннүгийн үед амьдарч байсан монголжуу болон европжуу төрхтний холимог төрхтэй болон европ төрхтэй хүмүүсийн булш олджээ.<ref>З.Батсайхан, Төв Азийн нүүдэлчдийн түүхийн зарим асуудал, МУИС-ийн эрдэм шинжилгэээний бичиг, 2002 он, N187</ref>Хүннүгийн харъяанд [[:en:Wusun|усунь]] , [[:en:Loulan Kingdom|лоулань]], хуцзе (цзеху), [[:en:Yuezhi|юэжи]] зэрэг европ аймгууд олноороо байсанаас зарим нь Хүннүд алба хаахаар Хүннүгийн нутгийн гүн рүү ирсэн нь эдгээр хүмүүс юм.З.Батсайханы үзэж буйгаар Өгий нуур сумаас олдсон дээрх булш нь усуньчуудынх байжээ.Хагас нүүдэлчин усуньчууд европ үндэстэн байсан боловч [[Тэнгэр уул]]ын усуньчууд нь [[Долоон ус]]ны усуньчуудаасаа арай илүү монголжуу төрхтний хольцтой байжээ.Аль ч арьстанд бусад арьстны ген 10 орчим хувь байдаг бөгөөд үүнийг хүн төрөлхтөн уулаасаа нэг гаралтай байдагтай холбон тайлбарладаг байна.Генетик судлаач Ж.Батсуурийн үзэж буйгаар монгол үндэстний ген Хангай,Хэнтийн нурууны хооронд Орхон, Сэлэнгэ, Туул гэсэн гурван голын савд бүрэлджээ.
	 
Аливаа үндэстэнд байгаа хэд хэдэн генийн бүрдлийг [[:en:Gene pool|генийн сан]] гэдэг.
	
Өөр өөр хүмүүсийг нэг угсаатан хэмээн дүгнэх хэмжүүр бол угсаатны нийтлэг шинж юм. Түүхийн нэг ижил цаг хугацаанд, нэг нутагт нэгдэрэн нягтарч бүрэлдсэн, нэг өвөг дээдсээс гаралтай, ижил хэл соёлтой ард түмнийг угсаатан ([[:en:Ethnic group|ethnicity]], ethnos) гэдэг. Угсаатан, үндэстэн ([[:en:Nation|nation]]) гэсэн 2 үг заримдаа ижил утгаар, заримдаа ондоо утгаар хэрэглэгдэх ба угсаатан нь үндэстэн гэсэн үгээсээ илүү ерөнхий, өргөн хүрээтэй утга санааг илэрхийлнэ. Үндэстнийг нэгтгэх хамгийн гол шинжүүд бол ген, хэл, үндэсний ухамсар гурав юм.Аливаа хүн аль нэг угсаатны бүлгийн нэгэн гишүүн хэмээн өөрийгөө хүлээн зөвшөөрөх, ямарваа нэг угсаатан өөрсдийгөө өөр бусад үндэстнээс өөр гаралтай, өөр угсаатан хэмээн ялган зааглах үзлийг үндэсний ухамсар (ethnic identity) гэдэг. Үндэсний ухамсартай холбогдох өөр нэг үзэл бол [[:en:Ethnic nationalism|угсаатан төвтэй үндэсний үзэл ]], [[:en:Civic nationalism|иргэн төвтэй үндэсний үзэл]] 2 юм. Угсаатан төвт үндэсний үзэл гэдэг нь зөвхөн нэг гаралтай хүмүүсийг л өөрийн үндэстний нэг хэсэг гэж үзэх, гарал үүслээрээ нэгдмэл улс байгуулах үзэл юм.Иргэн төвт үндэсний үзэл нь гарал үүсэл хамаарахгүй, өөрийн улсын иргэн болсон аль ч хүнийг нэг үндэстэн гэж үздэг үзэл юм. Цөөхөн тоотой үндэстнүүд эхний үзэл баримтлалыг нь барьдаг. Төвдүүд XIX-XX зууны дунд үе хүртэл хилээ бүрмөсөн хааж өөрсдийгөө хамгаалахыг оролдож байжээ. Тэд монголчуудыг Төвдөд чөлөөтэй нэвтэрэхийг зөвшөөрч байсан ч зөвшөөрөлгүй нэвтэрсэн бусад гадаад хүнийг шууд цаазалж байв.

Монгол гэсэн нэр түүхийн сурвалж бичигт анх 7 дугаар зуунд дурдагдсан байдаг бөгөөд [[Хятад|Хятадын]] сурвалж бичигт Монголын тэгш өндөрлөгийн зүүн захад орших жижигхэн овог аймгийг "мэнгү" хэмээн нэрлэсэн байдаг. 

[[Файл:The book of Ser Marco Polo - the Venetian concerning the kingdoms and marvels of the East (1903) (14766426971).jpg|thumb|Тэргэн дээр эсгий майхнаа үүрэх ёс Их Монгол улсад бий.]]
[[Хамаг Монгол]]чууд Урианхадтай хүч хавсран [[Жалайр]] овгийг нэгтгэн, улмаар 12 дугаар зууны дунд үеэс [[Чингис хаан|Чингис хааны]] өвөг болох [[Хабул хан]] хамгийн анх [[хан]] цол хүртэн, хүчирхэгжих эхлэл нь тавигджээ. Гэвч Хабул ханыг нас барсны дараа хан болсон [[Амбагай хан]] нь [[Татар|Татаруудад]] олзлогдон Алтан улсад хүргэн хоригдож, 3 дахь хан [[Хутула хан]] үгүй болсны дараа эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдсэн язгууртнууд болон бусад овог аймгаас болж Хамаг Монгол улс задрах аюулд хүрээд байв. Хан болох ёстой байсан боловч бусад овгийнхонд хүлээн зөвшөөрөгдөлгүй, [[Хиад]] овгийн ахлагчаас хэтрээгүй [[Есүхэй]] баатар Татаруудтай тэмцэлдэн, овог аймгаа нэгтгэхийг оролдож байсан хэдий ч Чингисийг 9 настайд Татаруудад хорлогдон нас нөгчжээ.

=== Дундад зуун ===
[[Зураг:Mongol_soldiers_by_Rashid_al-Din_1305.JPG|thumb|[[Судрын чуулган]] (1305) номон дахь Монгол цэргүүдийн зураг.]]
Эцгийг нь нас барсны дараа овгийнхон нь нүүр буруулан хүнд хэцүү бага насыг өнгөрөөсөн Чингис өөрийн хичээл зүтгэлээр Татар аймаг болон Монголын Тайчууд, Жадран овгийнхонтой тэмцэлдэн ялж 1189 онд Хамаг Монголын ханд өргөмжлөгдсөн байна. Тэрээр [[1203]]  аймгийг бут цохин, [[Онгуд]], [[Мангуд]] аймгийг дагаар оруулан Монголын тал нутгаар тархсан байсан овог аймгуудыг нэгтгэн, [[1206]] онд Их Монгол улс буюу Монголын эзэнт гүрнийг үндэслэж, хаан болжээ. Тэр үеэс Монголчууд улам бүр хүчирхэгжин, Чингис болон түүний үр ач нар урьдын Хамаг Монголын овог аймгуудаар зогсохгүй зэргэлдээх улс гүрнээ дагаар оруулж байв.

Байлдан дагууллын явцад [[Дундад Ази]], [[Иран]], Афганистан гэх мэт газар орнуудад тархсан монголчууд [[Исламын шашин|Исламын шашинд]] орсоноор зарим хэсэг нь [[Түрэг|түрэгжин]] зарим нь өөр бусад үндэстэнд уусчээ. Жишээ нь Умард Кавказийн даргин үндэстний нэг хэсэг кайтаг хэлэнд цөөн тооны монгол үг бий. [[Могол]]чууд 20-р зуун хүртэл монгол хэлээ хадгалж байсан ч сүүлийн үед зэргэлдээх үндэстнүүдэд уусч байна. 

Эзэнт гүрний үед Монголчууд төрөл бүрийн шашин шүтэж, олон орны урчууд, эрдэмтэн мэргэд цугларан соёл, шинжлэх ухаан, шашны төв болон хөгжиж байлаа. [[Буддын шашин|Буддын шашинг]] нийтээр шүтэх болсон нь XVI зууны үед Халхын [[Алтан хан]] [[Төвд|Төвдийн]] шарын шашинг нэвтрүүлснээс үүдэлтэй гэж үздэг. 

[[Зураг:Mongolský kočovník ze západního Mandžuska.jpg|thumb|Манжуурын монгол малчин. 1937 он.]]
[[Хубилай хаан]]ы үүсгэн байгуулсан [[Юань улс]] [[1368]] онд Хятад дахь ноёрхлоо алдсанаар [[Монголын эзэнт гүрэн|их хаадын үе]] дуусч, улмаар Ойрадууд хүчирхэгжин эзэнт гүрэнд "[[Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс|Дөчин Дөрвөн хоёр]]" (Дөрвөн Түмэн Ойрад, Дөчин Түмэн Монгол) гэж хуваагдан тэмцэлдэж эхэлсэн байна. 

XVII зуунд Өвөр монгол, Халх [[Манж үндэстэн|манжийн]] [[Чин улс]]ад эзлэгдэн, XVIII зуунд ойрадын [[Зүүнгарын хаант улс|Зүүнгар]] улс нь манжийн эрхшээлд орсноор Монгол улс тусгаар тогтнолоо алдсан байна.

=== Орчин үе===
XX зууны эхээр Чин улс унахад [[Ар Монгол]] дахь Монголчууд тусгаар тогтнолоо зарлан Монгол улсыг тунхагласан байна. Гэвч 1912 онд [[Өвөр Монгол]] Хятадад эзлэгдсэн ба БНХАУ-н бүрэлдэхүүн дэхь Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон нь автономит эрхтэй муж юм. 20-р зууны үед халимаг, буриадууд Оросын захиргаанаас гарах тэмцэл өрнүүлж байв.

=== Он дараалал ===
*МЭӨ 1300-300 он - Дөрвөлжин булшны соёл Төв Азийн зүүн хэсэгт тархжээ
*[[ МЭӨ 209]] он - Хүннү улс байгуулагдав.
*[[1206]] он - [[Чингис хаан]] [[Монгол нутаг|Монголын тал хээр]]ийн аймгуудыг нэгтгэж, [[Их Монгол Улс]]ыг байгуулав.
*[[1234]] он - [[Зүрчид|Зүрчидийн]] [[Алтан улс]]ыг бүрэн эзлэв.
*[[1240]] он - [[Монголын нууц товчоо]] бичигдэж дуусав.
*[[1271]] он - [[Хубилай хаан]] нийслэлийг [[Хархорум|Хархорумаас]] [[Бээжин|Бээжинд]] шилжүүлж, улсын нэрийг [[Юань улс|Юань]] болгож өөрчлөв.
*[[1368]] он - [[Юань гүрэн]] мөхөж, Монголчууд уугуул нутагтаа буцаж ирэв.
*[[1607]] он - [[Ижил мөрөн]] рүү [[Торгууд]] голцуу [[Ойрад]]ууд нүүдэллэв.
*[[1636]] он - [[Өвөр Монгол]] [[Чин улс|Чин улсын]] хараанд оров.
*[[1691]] он - [[Ар Монгол]] [[Чин улс]]ад дагаар орсон.
*[[1755]] он - [[Зүүнгарын хаант улс]] [[Чин улс|Чин улсад]] ялагдан мөхөв.
*[[1911]] он - [[Богд Хаант Монгол Улс]] тусгаар тогтнолоо тунхаглав.
*[[1915]] он - [[Хиагт]]ад болсон [[Хиагтын гэрээ|Гурван улсын хэлэлцээрээ]]р [[Ар Монгол|Ар Монголыг]] Хятадын харьяаны өөртөө засан тохинох улс хэмээн тулган хүлээлгэв.
*[[1921]] он - [[Ардын хувьсгал]].
*[[1924]] он - [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсыг]] тунхаглав.
*[[1939]] он - [[Халх голын дайн]].
*[[1945]] он - [[Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа|Чөлөөлөх дайн]].
*[[1947]] он - [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон]] байгуулагдсан.
*[[1961]] он - Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ]]-д элсэв.
*[[1992]] он - Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын нэрийг халж,  шинэ [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн Хууль]] батлагдаж, ардчилсан тогтолцоонд шилжин, улсын нэрийг [[Монгол Улс]] болгож өөрчлөв.
*[[2006]] он - Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тэмдэглэв.

== Соёл ==
[[Зураг:Gurvger.jpg|thumb|right|Говь, талын монгол гэр]]
Монгол соёл [[зан заншил]], [[ёс суртахуун]], [[шашин шүтлэг]], [[аж ахуй]], [[дуу хөгжим]], [[үлгэр домог]], [[ном судар]], [[тоглоом наадгай]], [[урлаг]]т илэрнэ.

Монголчууд ханаар тусгаарлагдахгүй нэг гэртэй, байгаль дунд нүүдэлчин ахуйтай болохоор ахмадаа, газар усаа хайрлах ухаан, эрээ цээр, зан заншилтай. Тухайлбал «ахмадаа алд хүндэл, дүүгээ дэлэм хүндэл» зэрэг зарчим, сургааль, хэлц үгсийг санаж явах ба «тогтмол усанд бие, хувцсаа угаахгүй» гэж цээрлэх, «нүүхдээ үлдэж буй бууриа сайн цэвэрлэдэг» гэх мэт олон зан үйл байдаг.<ref>{{Cite web |url=http://odbaatars.blog.banjig.net/post.php?post_id=62104 |title=Ахмадаа хүндлэх ёс |access-date=2013-10-26 |archive-date=2013-10-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131008152810/http://odbaatars.blog.banjig.net/post.php?post_id=62104 |url-status=dead }}</ref><ref>Одбаатарын блог – {{Webarchiv|url=http://odbaatars.blog.banjig.net/post.php?post_id=116751 |wayback=20131007231935 |text=Усаа хайрлан хамгаалдаг уламжлат ёс заншил, зан үйл |archiv-bot=2023-11-17 07:41:10 InternetArchiveBot }}.</ref><ref>{{Cite web |url=http://odbaatars.blog.banjig.net/post.php?post_id=80343 |title=Монголчуудын байгаль хамгаалдаг улмажлалт ёс заншил, зан үйл |access-date=2013-10-26 |archive-date=2012-11-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121103114640/http://odbaatars.blog.banjig.net/post.php?post_id=80343 |url-status=dead }}</ref>

Монгол дуу бүжиг дэлхийд хосгүй. [[Уртын дуу]]гаар сэтгэлийн жавраа, [[морин хуур]]аар гэрийн жавар үргээнэ.<ref>{{Webarchiv|url=http://www.unen.mn/content/8356.shtml |wayback=20120423044112 |text=Х.Эрдэнэцэцэг: Уртын дуу тэнгэрт хүрдэг |archiv-bot=2023-10-06 12:38:55 InternetArchiveBot }}.</ref> Усны дуу, хадны цуурай мэт [[хөөмий]]лж,<ref>{{Cite web |url=http://www.polit.mn/content/546.htm;jsessionid=0153A09B8544C6F7BCE7A9C20D9B9D19 |title=Э.Сандагжав: Хөөмийг Монгол улсаараа овоглуулж чадсан |access-date=2013-10-26 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305023756/http://www.polit.mn/content/546.htm;jsessionid=0153A09B8544C6F7BCE7A9C20D9B9D19 |url-status=dead }}</ref> уран налархай [[биелгээ|биелдэг]].<ref>[http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=print&sid=1229568 Монголын “Бий биелгээ” Геннисийн номонд бүртгэгдлээ]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref> Нялх үрээ дугжраах «[[Бүүвэйн дуу]]»-наас эхлээд эцэс төгсгөлгүй мэт «[[Жангар]]» тууль ч бий.<ref>{{Webarchiv|url=http://hugjimiin_inder.blog.gogo.mn/read/entry245624 |wayback=20140118100209 |text=Монголын дуу, хөгжмийн үйлсийн тухай ойлголт |archiv-bot=2023-10-06 12:38:55 InternetArchiveBot }}.</ref> 

Дэлхийн ихэнх үндэстэн бөө шүтлэгээ орхиж шашин шүтэх болсон байдаг бөгөөд монголчууд мөн адил бөө шүтлэгээс буддын шашинд шилжжээ.Бөө мөргөл бол шашин биш шүтлэг юм.

Л.Гумилев  монголчуудыг "бусад үндэстнүүдээс илүү ухаалаг, эрч хүчтэй хүмүүс төрөх байгаль цаг уур, газар зүйн буюу экологийн нөхцлөөр хүрээлэгдсэн байдаг" гэжээ.Харин Америкийн монгол судлаач эрдэмтэн А.Кампи "Монгол хүний даруу зан чанарыг идэвхгүй гэж үзэж огт болохгүй.Үнэндээ монголчууд сэтгэлийн асар их тэнхээтэй эргэцүүлж ухаарах их чадвартай, дотроо бодолтой улсууд бөгөөд Азийн бусад орны ард түмнээс эрс ялгаатай.Тэд цайлган сэтгэлтэй учираас гадны хүнд бүдүүлэг мэт харагдавч яг дунд нь амьдарсан нэгэнд сайтар ойлгогддог юм"<ref>Ц.Цэцэгжаргал, Э.Эрдэнэчимэг, Монголчуудын хүрээлэн байгаа орчны талаарх, ойлголт, хандах хандлага, МУИС, Антропологи-Археологийн тэнхим,МУИС-ийн эрдэм шинжилгэээний бичиг, 2002 он, N187, 93-р тал</ref> гэсэн байдаг.

==Зураг==
<gallery>
Файл:11liirs.jpg|Төв,Зүүн Азийн ген
Файл:Population genomic data of Central Asians.png|Олон угсаатны генийг харьцуулсан нь
Файл:WorldHaplogroupsMaps1.png|Y ДНХ
Файл:Mtdna.jpg|Митохондрийн ДНХ
Файл:Y-DNA Migration Pattern.jpg|Y ДНХ-ийн тархалт
Файл:Ydna-migration-map.jpg|Y ДНХ-ийн тархалт
Файл:World Map of Y-DNA Haplogroups.png|Y ДНХ-ийн тархалт
Файл:Genetic structure of present-day and ancient Eurasian and Ikawazu Jomon.png

Файл:Mongolic Lang-map.jpg
Файл:MongolianLanguages.jpg
Файл:China linguistic map.jpg
Файл:БНХАУ - үндэстнүүдийн тархалт.png|Хятад улс дахь монгол нутгийг хэвтээ цэнхэр судлаар тэмдэглэв
Файл:Mongolic.jpg
Файл:Lenguas altaicas.png|Алтай язгуурын хэлний тархалт
Файл:БНХАУ - үндэстнүүдийн тархалт 2.jpg
Файл:Хятадын хэлний атлас.jpg|Хятадын хэлний атлас
Файл:Орос дахь үндэстнүүд 2.png|Орос дахь үндэстнүүд
Файл:Хятад дахь үндэстнүүд.png|Хятад дахь үндэстнүүд
Файл:Linguistic map of the Altaic, Turkic and Uralic languages.png
Файл:Eastturkistan2008.jpg
Файл:Eastturkistan1949.jpg
Файл:Mounted Mongol warrior recreation.jpg
Файл:MongolicLanguagesGraph.jpg
</gallery>

== Гадаад холбоос ==
*[http://medleg.zaluu.com/index_med.php?id=1367 Монголчуудын гарал үүсэл]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[https://web.archive.org/web/20160306064640/http://mongolugsaatan.blog.gogo.mn/read/entry471843 Монгол угсаатны удам гарал]
*[https://web.archive.org/web/20140325190637/http://undesten.mn/undesten/show/id/281 Монгол гэдэг үг ямар үндэстний ямар утгатай үг болох тухай]
*[https://web.archive.org/web/20140325194432/http://undesten.mn/undesten/show/id/282 Монгол гэдэг нэрийн тухай Хятадын түүхэнд юу гэж байдаг вэ?]
*[https://web.archive.org/web/20140325190436/http://undesten.mn/undesten/show/id/284 Монголын түүхийн эх зохиолуудад юу гэж байдаг тухай ]
*[https://web.archive.org/web/20140307063702/http://undesten.mn/undesten/show/id/280 Монгол гэдэг нэр хэрхэн үүссэн]
*[http://www.mongolcc.org/index.php?option=com_content&view=article&id=37:-----&catid=13:latest-research АМЕРИКИЙН АНХНЫ ОРШИН СУУГЧИД НЬ МОНГОЛ ]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[https://web.archive.org/web/20150914175557/http://www.shuum.mn/news/newsid/865/catid/17 Дэлхийн хамгийн эртний хүн Монголоос олдсон уу]
*[https://web.archive.org/web/20160305004034/http://ktms08.blog.gogo.mn/read/entry45206 Индианчууд Монгол гаралтай юу]
*[http://news.gogo.mn/r/14449 Монголчууд гарал үүсэл, Өвөг монголчууд]
*[https://web.archive.org/web/20150910171910/http://mongolnews.mn/i/20716 Монгол цусны АМЕРИК ТАСАРХАЙ]
*[http://www.shudarga.mn/?dazo=news&catid=26&newsid=6212 Монголын чулуун зэвсгийн үе]
*[http://www.wikimon.mn/content/5470.shtml Өвөг монголчууд Америк тивийг нээжээ]
*[http://www.mass.mn/10333.html Панмонгол үзлийг булшлах нь хэнд ашигтай вэ]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[http://erkalecturer.blogspot.com/2011/01/blog-post_18.html Угсаатан хэмээх ойлголт, угсаатны зүйн ухааны судлах зүйл]
*[https://web.archive.org/web/20150604002742/http://sonin.mn/blog/Munkhbayar/15471 Монголоид нууц төсөл гэж байна уу]
*[https://web.archive.org/web/20150910094910/http://www.sonin.mn/news/culture/2060 Монгол үндэстнийг дуудав уу, эсвэл]
*[http://nominarhiv.blogspot.com/2010/03/blog-post_7083.html Монгол, Түрэг төрөл үү? Холбоотон уу?]
*[https://web.archive.org/web/20150910100203/http://sonin.mn/news/culture/8625 Эрдэмтэд Монгол нутагт биш Африкт хүн үүссэн гэж нотолсон]
*[https://web.archive.org/web/20130914224028/http://undesten.mn/undesten/show/id/287 Эртний монголын түүхэн улбаа домогт эх Алангоо]
*[https://web.archive.org/web/20160303050104/http://sodo.niitlelch.mn/content/3748.shtml Африкчууд ч хөх толботой]
*[http://news.gogo.mn/r/96723 Ж.Батсуурь: Монголчууд түүхийн баян, урт настай генийн санг тээж явна]
*[http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=print&sid=62822 Ж. Батсуурь: Генетикийн судалгаа хийж буй эрдэмтдийг хангалттай цалинжуулдаг болсон vед л Монголдоо ир гэж би шавь нартаа хэлсэн]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[http://www.tsahimurtuu.mn/index.php/stories/2012-05-10-04-47-02/1839-archive-story-1659 Боржигин нь язгуурын Монгол овогтон болохыг єнєє цагт олон улсын эрдэмтдийн хийсэн ДНК-н шинжилгээгээр баталж байна]
*[http://www.24tsag.mn/content/6918.shtml С.Бямбадорж: Цэвэр угсаатан гэж хэзээ ч байдаггүй]
*[http://tseba.blogmn.net/96696/ Монгол орон эрт цагт-тест]
*[http://www.slideshare.net/buya128/ertnii-humuus slideshare.net Эртний хүмүүс]
*[http://hugduudhuu.blogspot.com/2007/09/blog-post_9134.html МОНГОЛЫН ГАЗАР ШОРООН ДЭЭРХ БАЛАР ЭРТНИЙ ХҮМҮҮСИЙН АМЬДРАЛ]
*[https://web.archive.org/web/20160305012253/http://www.4shared.com/office/OhoQAYKD/mongol_ygsaatan_cydlal_lekts.html Монголын угсаатан судлалын лекци]
*[http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=1148254 Монголд хориод угсаатан бий]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[https://web.archive.org/web/20130907231836/http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry67500 Хүний үүсэл, хөгжил. Монгол нутаг дахь эртний хүмүүс (эхний хэсэг)]
*[https://web.archive.org/web/20130903070236/http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry77816 Хүн төрөлхтний зам мөр (Хүний үүсэл хөгжил ба Монгол орон дахь эртний хүмүүс-дэд хэсэг)]
*[http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0034288 Afghanistan's Ethnic Groups Share a Y-Chromosomal Heritage Structured by Historical Events]
*[http://www.doktori.bibl.u-szeged.hu/1386/3/tezisfuzet_angol_CsanyiB.pdf Analysis of paternal genetic relationship of ancient Hungarian, modern Hungarian and modern Szekler population]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20186156 Ancient DNA from nomads in 2500-year-old archeological sites of Pengyang, China]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18951391 Ancient mtDNA from Jomon skeletons]
*[https://web.archive.org/web/20131107103916/http://www.cristoraul.com/ENGLISH/readinghall/UniversalHistory/INDIA/Cambridge/I/CHAPTER_II.html THE CAMBRIDGE HISTORY OF INDIA - I - ANCIENT INDIA]
*Anthropology of Archaeological Populations from Northeast Asia, D.Tumen www.user.dankook.ac.kr/~oriental/Journal/pdf_new/49/11.pdf 
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/3056831 Characteristics of Mongoloid and neighboring populations based on the genetic markers of human immunoglobulins]
*[http://www.postf.org/upload/200952816586766_1.pdf Department of Archaeology and Anthropology Cultural relationship]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16328082 Dual origins of the Japanese: common ground for hunter-gatherer and farmer Y chromosomes]
*[http://www.s155239215.onlinehome.us/turkic/60_Genetics/EasternHunGeneticsEn.htm EASTERN HUNS GENETICS]
*[http://s155239215.onlinehome.us/turkic/20Roots/201Altaians/Potapov-AltaiansEthnPart0En.htm ETHNIC COMPOSITION AND ORIGIN OF ALTAIANS]
*[http://leherensuge.blogspot.com/2010/02/eurasian-y-dna-note.html Eurasian Y-DNA note]
*[http://www.familytreedna.com/public/C3 C3 M217]
*[https://web.archive.org/web/20140901090304/http://www.forumbiodiversity.com/showthread.php/37557-Finno-Ugric-facial-reconstruction Finno - Ugric facial reconstruction - ForumBiodiversity .com]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1180246/ The Genetic Legacy of the Mongols]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15716011 Genetic features of Mongolian ethnic groups revealed by Y-chromosomal analysis]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18322915x Genetic variation in the enigmatic Altaian Kazakhs of South-Central Russia- insights into Turkic population history]
*[http://www.sino-platonic.org/complete/spp065_loanwords_altaic.pdf Indo-European Loanwords in Altaic - Sino-Platonic Papers]
*[http://www.irpi.cnr.it/Progetto_Mongolia_CNR-MAE-Regione_Veneto/docs/Report%202007_english%20version%20photos.pdf Institute of Archaeology 2007 Report]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20823912 In the heartland of Eurasia-the multilocus genetic landscape of Central Asian populations]
*[https://web.archive.org/web/20160305011150/http://www.iacd.or.kr/pdf/journal/10/Binder8.pdf International Journal of Central Asian Studies]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1207128/pdf/ge14241321.pdf Mitochondrial DNA Analysis of Mongolian Populationsand Implications for the Origin of New World Founder]
*[http://www.researchgate.net/profile/Michael_Crawford4/publication/14068717_Genetic_relationship_of_Asians_and_Northern_Europeans_revealed_by_Y_chromosomal_DNA_analysis/links/09e4150c9db13426a5000000.pdf?inViewer=1&pdfJsDownload=true&disableCoverPage=true&origin=publication_detail Genetic relationship of Asians and Northern Europeans revealed by Y chromosomal DNA analysis]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15638829 Mitochondrial DNA diversity in indigenous populations of the southern extent of Siberia, and the origins of Native American haplogroups]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9271822 Molecular analysis of HLA polymorphism in Khoton-Mongolians]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1180365/ Nuclear and Mitochondrial DNA Analysis of a 2,000-Year-Old Necropolis in the Egyin Gol Valley of Mongolia]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10830914 Multiple origins of Tibetan Y chromosomes]
*[http:////www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19212099 The origin of the Japanese race based on genetic markers of immunoglobulin G]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12391892 Origin of caucasoid-specific mitochondrial DNA lineages in the ethnic populations of the Altai-Sayan region]
*[http://users.tmok.com/~tumble/jpp/japor.html Origin of the Japanese People and Language]
*[http://www.wa-pedia.com/history/origins_japanese_people.shtml The Origins of the Japanese people]
*[http://www.folklore.ee/folklore/vol18/paleoart.pdf Paleolithic art from the Danube to Lake Baikal.pdf]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16596591 Population origins in Mongolia: genetic structure analysis of ancient and modern DNA]
*[http://www.johnpool.net/yi2010science.pdf Sequencing of 50 Human Exomes Reveals Adaptation to High Altitude]
*[http://s155239215.onlinehome.us/turkic/60_Genetics/TurkicGeneticsGraphs.htm Türkic Genetic Charts]
*[https://web.archive.org/web/20120917073500/http://ask.inwiki.org/Y-DNA_maps Y DNA maps]
*[https://web.archive.org/web/20140607160911/https://www.familytreedna.com/pdf-docs/2010-ydna-migration-map.pdf]
*[http://dienekes.blogspot.com/ dienekes.blogspot.com]
*[https://web.archive.org/web/20140601221722/http://frontiers-of-anthropology.blogspot.com/ frontiers-of-anthropology.blogspot.com]
*[http://worldanthropology.blogspot.com/ worldanthropology.blogspot.com]
*[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0002929707617698 The Central Siberian Origin for Native American Y Chromosomes]
*[http://labs.icb.ufmg.br/lbem/pdf/santos96gr-ychrom-het.pdf Worldwide distribution of human Y-chromosome haplotypes]
*Антропологические характеристики калмыков hamagmongol.narod.ru/library/khoyt_2012_r.htm
*[http://www.gumilev-center.ru/v-tuve-issleduyut-svoi-rodoslovnye/ В Туве исследуют свои родословные]
*[http://www.tataroved.ru/publicat/turky.pdf  Древние тюрки в Сибири и Центральной Азии]
*[http://www.rjgg.org/index.php/RJGGRE/article/download/28/35 Гаплогруппа С3 у казахов]
*[http://www.malyarchuk-bor.narod.ru/olderfiles/1/Doklady_06.pdf Разнообразие линий У-хромосомы у коренного населения Южной Сибири.pdf]
*[https://web.archive.org/web/20140422231555/http://ru.rjgg.org/index.php/RJGGRE The Russian Journal of Genetic Genealogy (Русская версия)]
*[https://web.archive.org/web/20140813080542/http://www.dis.podelise.ru/docs/index-44906.html Структура и филогеография генофонда коренного населения сибири по маркерам y-хромосомы]
*[https://web.archive.org/web/20131126093833/http://ftp.anrb.ru/molgen/Lobov_AS.PDF СТРУКТУРА ГЕНОФОНДА СУБПОПУЛЯЦИЙ БАШКИР - ANRB]
*[http://www.hist.msu.ru/Science/Disser/Tregubova.pdf Субэтнические группы бурят в прошлом и настоящем]
*[http://www.lib.tsu.ru/mminfo/000349304/08/image/08-112.pdf ТОТЕМИЧЕСКИЙ ЛЕКСИКОН НАРОДОВ ВОСТОЧНОЙ СИБИРИ-АСПЕКТЫ СЕМАНТИКИ]
*[http://www.protobulgarians.com/Russian%20translations/Rtveladze%20E.pdf Цивилизации, государства, культуры Центральной Азии]
*[http://www.library.bsu.ru/cgi-bin/irbis64r_81/cgiirbis_64.exe?C21COM=2&I21DBN=EL_RE&P21DBN=EL&Z21ID=&Image_file_name=e-book/bxrs0000003.pdf&IMAGE_FILE_DOWNLOAD=1 ЭТНИЧЕСКАЯ ГЕНЕАЛОГИЯ БУРЯТ]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[http://www.scilance.com/library/book/24384 Этногеномика населения Сибири и Средней Азии.pdf]
*[http://www.bionet.nsc.ru/vogis/pict_pdf/2006/t10_1/vogis_10_1_02.pdf Этногеномика и филогенетические взаимоотношения народов Евразии]
*[https://books.google.ru/books?id=LZFdppTjTiMC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false Народы мира]

== Зүүлт, тайлбар ==
{{лавлах холбоос|2}}

{{Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголчууд| ]]
[[Ангилал:Монгол угсаатан| ]]
[[Ангилал:Монгол үндэстэн| ]]
[[Ангилал:Өвөр Монгол дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Европ дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Афганистан дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Ганьсү дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Гирин дэх угсаатан]]
[[Ангилал:Ляонин дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Хармөрөн дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Хөхнуур дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Хэбэй дэх угсаатан]]
[[Ангилал:Хэнань дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Нүүдэлчид]]