Сүн улс хуудасны эх кодыг харах

{{Хянах}}
{{Инфобокс түүхэн улс
|native_name = 宋
|conventional_long_name = Сүн улс
|common_name = Сүн улс
|era         = 
|government_type = Хаант засаг
|year_start  = 960
|year_end    = 1279<!--putting AD or CE here breaks the category listings at the bottom of article-->
|event_start = Жао Куанинь Сүн улсыг байгуулав 
|date_start  = 960 он
|event_end   = Яамэний тулалдаан
|date_end    = 1279 он
|event1      = Умард Сүн улс мөхөв
|date_event1 = 1127он
|event2      = Линьань хот Монголчуудад эзлэгдэв
|date_event2 = 1276 он
|event3      = 
|date_event3 = 
|event4      = 
|date_event4 = 
|event_pre   = 
|date_pre    = 
|<!--- Flag navigation: Preceding and succeeding entities p1 to p5 and s1 to s5 --->
|p1          = 
|flag_p1     = 
|s1          = 
|flag_s1     = 
|image_flag  = 
|flag        = 
|flag_type   = 
|image_coat  = 
|symbol      =
|symbol_type = 
|image_map   = China 11a.jpg
|image_map_caption = Умард Сүн улс 1111 оны үе
|image_map2   = Map_of_China_1142.jpg
|image_map2_caption = Өмнөд Сүн улс 1200 оны үе
|capital          = [[Кайфэн]] (汴京)<small><br/>(960–1127)</small><br/>[[Ханжоу]] (臨安)<small><br/>(1127–1276)</small>
|national_motto   =
|national_anthem  =
|common_languages = [[Хятад хэл]]
|religion         = [[Күнзийн суртал]]</br>[[Буддын шашин]]
|currency         = Жяози, Хуйзи, бусад мөнгөн тэмдэгт
|<!--- Titles and names of the first and last leaders and their deputies --->
|title_leader = [[Хуанди]]
|leader1      = [[Сүн Тайзу]] (түрүүч)
|year_leader1 = 960-976
|leader2      = [[Сүн Чинзун]]
|year_leader2 = 1126-1127
|leader3      = [[Сүн Гаозун]]
|year_leader3 = 1127-1162
|leader4      = [[Сүн Хуайзун]] (сүүлч)<sup>1</sup>
|year_leader4 = 1278-1279
|title_deputy = Онцлох сайд нар
<!-- Give only the first and last, since the time period is so long -->
|deputy1      = 
|year_deputy1 = 
|deputy2      = 
|year_deputy2 = 
|deputy3      = 
|year_deputy3 = 
|deputy4      = 
|year_deputy4 = 
|<!--- Area and population of a given year --->
|stat_year1 =  
|stat_year2 = 1120 он
|stat_area1 =
|stat_pop1  = 
|stat_pop2  = 118,800,000 гаруй
}}
{{Инфобокс Хятад хэл
| pic = Song dynasty (Chinese characters).svg
| piccap = Сүн улс" [[Хятад ханз]]аар
| picsize = 125px
| c = 宋朝
| p = Sòng cháo
| w = Sung<sup>4</sup> ch'ao<sup>2</sup>
| bpmf = ㄙㄨㄥˋ ㄔㄠˊ
| mi = {{IPAc-cmn|s|ong|4|-|ch|ao|2}}
| gr = Sonq chaur
| j = Sung<sup>3</sup> ciu<sup>4</sup>
| y = Sung chìuh
| wuu = Son zau
| ci = {{IPAc-yue|s|ung|3|-|c|iu|4}}
| tl = Sòng tiâu
| mc = /suoŋ<sup>H</sup> ʈˠiᴇu/
}}

'''Сүн улс''' ({{zh|c=宋朝|p=Sòng Cháo}}) бол [[Хятад]]ад тогтож байсан [[таван улс, арван ванлигийн үе]]ийг эцэслэж, Хятадыг нэгтгэж 960 оноос 1279 он хүртэл [[Юань улс]]ад мөхөөгдөх хүртэл тогтносон [[хаант улс]]. Сүн улсын үед хэрэглэгдсэн [[цаасан мөнгө]], байнгын усан цэргийн флот, умард зүгийг заах [[луужин]], [[дарь]] зэрэг нь дэлхийн түүхэнд том нээлт байсан.

Сүн улсын түүхийг хоёр үед хуваан тэмдэглэдэг. Түрүү үед Бянжин (одоогийн [[Кайфэн]])-д нийсэллэж, бүх Хятад үндэстэнг захирч байв. Үүнийг түүхэнд '''Умард Сүн''' ({{zh|c=北宋}}, 960–1127) гэдэг. Хожим хойд хэсгийн нутгаа [[Зүрчид|Зүрчидийн]] байгуулсан [[Алтан улс]]ад алдан [[Хөх мөрөн|Хөх мөрний]] өмнө байх Линь-ань (одоогийн [[Ханжоу]])-д нийслэлсэнээс хойш үеийг '''Өмнөд Сүн''' ({{zh|c=南宋}}, 1127–1279) гэж тэмдэглэдэг.

{{Хятадын түүх}}

==Түүх==
===Умард Сүн улс (960-1127)===
Сүн улсыг үндэслэгч [[Жао Куанинь]] бээр "[[Таван улс, арван ванлигийн үе|таван эзэнт гүрэн ба арван хаант улсын үе]]"ийн [[Хожуу Жоу]] улсын цэргийн жанжин байсан бөгөөд, 960 онд балчир хаан [[Гуо Зоншүнь|Гуо Зоншүнийг]] огцоруулж, өөрөө эзэн хааны сууринд суугаад, улсын нэрийг Сүн хэмээн тунхагласнаар Хожуу Жоу улс мөхсөн. Тэрээр хаан ширээнд суусны дараа хааны ордны дотоод тэмцэлийг дарж, [[Тан улс|Тан улсын]] үеэс тарж бутарсан улсаа дахин нэгтгэхийг зорьсон. Юуны түрүүнд өмнөд нутгаар оршиж байсан Жиннань улсыг 963 онд, Хожуу Шу улсыг 965 онд, Өмнөд Хань улсыг 971 онд, Өмнөд Тан улсыг 975 онд, Уюэ улсыг 978 онд тус тус байлдан эзэлсэн. Сүн улсын эхэн үед төрд ажиллах түшмэдийг сонгох шалгалтыг зохион байгуулж, засаг захиргааны тогтолцоог байгуулсан. Сүн улсын гадаад харилцаа нь өмнөх үеийн Тан улсаас дутахааргүй, төв Азийн улс орнууд болон, Ширивижияа, Египет, Энэтхэгтэй далайн тээврийн замаар дипломат болон худалдааны харилцаатай байсан. 

Инженер Жан Сишүний барьж ба зохиосон одон орны тооллын цамхгийн ажлуудыг дэмжиж ажилласан ба шинжлэх ухаан ба технологийн шинэчлэлтүүд ахицтай явагдаж байв. Тус улс нь газар нутгаа хойд зүг рүү тэлэх өргөжүүлэхийн тулд Ляо, Ся, Вьетнам улсуудтай олон удаа дайтаж байсан. 960 - 1004 хүртэл кидантай хийсэн дайнд цэг тавьж тухай бүрт ялагдаж дайсан этгээддээ жил бүр татвар төлөх үүрэгтэй Чаньаний гэрээ байгуулсан нь зуун жил үргэлжилсэн. 

Вьетнамын Ли угсааны улстай хилийн маргаанаас болж 1075-1077 оны хооронд байлдсан. Гүанши муж руу Ли улс хүчтэй цохилт хийсэн бөгөөд Сүн гүрний жанжин Гүо Күй нь Тан Лон руу дайран нэвтэрч орсон. Тиймээс хоёр талууд их хохирол амсч Лигийн удирдагч Түон Кьет энхийн гэрээ байгуулахаар болж хоорондын эзлэн авсан нутаг болон олзлогдсон цэрэг, хүн ардаа солилцон хоёр талт гэрээ байгуулжээ. 11-р зуун үеэр улс төрийн өрсөлдөөн нийтийг хамарч Сүн улс хэцүү байдалд орж эдийн засаг бага зэрэг уналтанд орж эхэлсэн. Фан Жоугуан гэдэг хүн нь улс төрийн үйл ажиллагааг сайжруулан өөрчилж, цэрэг татлагыг бүрэн гүйцэт явуулах цалингийн дундаж хэмжээг нэмэгдүүлэх зэрэг арга хэмжээ авсан. Фан ажлаа хүлээлгэж өгөхөөр болж түүний дараа Ван Анши гэгч түүний албан дээр суусан. Ванг шинэ шинэ шинэчлэлүүдийг хийж, улсын авлига болон хээл хахуулийг хайхрамжгүй байдал гэж нэрлэн туслан зогсоохыг зорилоо. Шинэчлэлүүд шүүхэд улс төрийн бүлгүүд бий болгосон. Вангийн хэрэгжүүлж байгаа эрс шинэчлэлийн буюу Шинэ улс төрийн бүлгийг Сыма Гуань тэргүүтэй хуучныг баримтлагч ноёдуудын хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарсан. 1125 онд [[Зүрчид|зүрчидийн]] [[Алтан улс|Алтан улсын]] талаас урьд Сүн улстай байгуулсан холбоотны гэрээгээ зөрчиж халдан түрэмгийлж эхэлсэн. Улмаар 1127 онд нийслэл [[Кайфэн]] хотыг эзлэхдээ Хуйзун, Чинзун хоёр хааныг нь олзлон авч, хятадыг нэгтгэх боломж гарч ирсэн. Гэсэн хэдий ч хятадын жанжид, түшмэд өмнө зүг дэхь Линьань хотод Хуйзун хааны өөр нэг ханхүү [[Жао Гоу]] гэгчийг эзэн хаанд өргөмжилсөн. Энэ үеэс эхлээд 960 - 1127 он хүртлэх үеийг "'''Умард Сүн'''" гэж түүхэнд тэмдэглэдэг. 

===Өмнөд Сүн улс (1127-1279)===
Умард Сүн улс 1115-1125 оны хооронд зүрчидийн байгуулсан Алтан улсыг дэмжиж, Ляо улсын эсрэг цэргийн холбоо байгуулсан. дайтан хойд зүгт газраа тэлэх бодлого явуулж байсан. 1125 онд киданы Ляо улсын хаан Елюй Яньсийг олзлон, төрийг нь мөхөөгөөд, Сүн улстай дайтаж эхлэв. 1127 онд Кайфэн хотыг эзлэж, хоёр хааныг нь олзлоод Хөх мөрөн хүртлэх ихэнх нутгийг нь эзлэв. Сүн улсын сайд ноёд Хөх мөрний өмнөх Линань хотод ханхүү Жао Гоу гэгчийг хаан ширээнд залж, Алтан улсын эсрэг дайныг үргэлжүүлэн дайтжээ. 1142 онд Шаосингийн гэрээгээр Хөх мөрнөөр хилээ тогтоож, хятадууд жил бүр 250,000 лан мөнгө, 200,000 боодол торго даавуугаар алба өргөх гэрээ байгуулсан. Гэсэн хэдий ч Зүрчидтэй 1160, 1194, 1204-1206, 1217-1234 онд дайтаж байсан. Алтан улс мөхсөний дараа 1235 оноос 1279 он дуустал Монголтой байлдаж, эцэст нь 1279 оны [[Яамэний тулалдаан|Янмэний далайн тулалдаанд]] ялагдаж тус улс мөхсөн. 

Шар мөрний дагуу Хятадуудын амьдарч байсан газруудын захиргааг Өмнөд Сүн авч үржил шимтэй хөдөө аж ахуйн газрын ихэнхийг нь эзэмших болж, дагаж хүн ам хурдацтай өссөн. Өмнөд Сүн улс нь хилийн чанадад далайн аялалуудыг их хийдэг учраас ус ба газар дээрх хилүүдийг хамгаалах тэнгисийн цэргийн хүч хэрэгтэй байсан учраас төрөөс дэмжин ажилласан. [[Алтан улс]] болон [[Их Монгол Улс|Монголыг]] бут цохихын тулд дарийн хэрэглээг ихэсгэж, цоо шинэ цэргийн технологи бүтээсэн.

==Эдийн засаг, худалдаа үйлдвэрлэл==
Дэлхийд дундад зууны үед Сүн улс нь эдийн засгийн хөрөнгө чинээгээрээ нэгт ордог байсан. Хятадын энэ их өсөлт нь [[Хөх мөрөн|Хөх мөрний]] дагуух том хоолойн гадаад дотоод худалдаанаас олсон орлого нь  юм. Хувийн ба засгийн газрын үйлдвэрүүд Сүн улсад нэмэгдэж байгаа Хятадын хүн ардын хэрэгцээг хангахын төлөө юм. Төмрийн үйлдвэрийг засгийн газар хянахаа больж хэсэг хэсгээр өөр өөр хувийн хоёр бизнес эрхлэгчдээр үргэлжлүүлсэн. Хятадад том хэмжүүрийн цутгамал төмрийг хайлуулахад хайлах пийшингүүдэд модны нүүрсний оронд нүүрсний хэрэглээ 11-р зууны үед шинэчлэгдээгүй бол үргэлжлэх байсан. Төмрийн хэрэгцээг хангахын тулд олон төмөр бүтээгдэхүүний загвар гаргадаг боловч цэргийн болон зэвсгүүдийг бүтээх хэрэглээнд хадгалсан. Хятадын дотор төмрийн худалдаа нийслэл хотод олсон том захын үйлдвэрлэлийн төвүүдээс төмөр бүтээгдэхүүнүүдийн урсгалд тусалсан шинэ сувгуудын барилгаар ахиулсан. Ганцаар 1085 оны байдлаар цутгасан зэсийн мөнгөний жилийн гаралт ойролцоогоор 6 тэрбумын зоос хүрсэн. Сүн улсын эдийн засагт хамгийн алдартай ололт "[[Жяози]]" хэмээх цаасан мөнгө юм. Энэ нь Цаасан мөнгөний үйлдвэрүүд маш том хүчин чадалтай байсан, тэр Ханжоүгийн үйлдвэр өдөр мянгын ажилчид ажилладаг байсан гэж 1175 онд тэмдэглэгджээ. 

Хятадын Сүн улс нь эдийн засгийн хүч хүчтэй байсан болохоор хилийн чанадад гадны эдийн засгуудад нөлөөлсөн Маррокогийн газарзүйчийн 1154 онд бичсэн судалгаагаар Йемен, Инд мөрөн, Ирак шиг худалдаа наймаа хөгжсөн газрууд янз бүрийн нэхмэлүүд ба тэр шаазан, тансаг хилэн торго, сэлэмнүүд нь их ашиг орлого өгнө гэж тэмдэглэжээ.{{Citation needed}} Зүүн африк, Исламынхан, Хиндичүүд, Зүүн өмнөд номхон далайн улсуудтай далайн худалдаа хийж байсан нь [[Фужянь муж|Фужянь мужийн]] хөлөг онгоцны үйлдвэрт асар том өсөлтийг нэмсэн ба том хөрөнгийг худалдаачдад өгсөн.

===Нийгмийн амьдрал болон соёл===
Сүн улсын эзэнт гүрний нийгмийн засаг захиргаа нь маш нарийн төвөгтэй бөгөөд бүхэллэг зохион байгуулалттай байсан. Хүмүүс нь олон янзын нийгмийн хүрээлэлд багтах бөгөөд маш олон тооны  сургууль байдаг  бөгөөд тэдний зарим нь шашны чиглэлээр боловсрол эзэмшүүлдэг сүмийн сургуулиуд багтана. Засгийн газар нь нийгмийн хөгжлийнхөө төлөө олон янзын үйл ажиллагаа явуулж байсан агаад асрамжийн газар, олон нийтийн эмнэлэг, ядуусын шарилын газрыг байгуулахын тулд хангалттай хандив тусламж өгдөг байжээ. Улсынхаа өнцөг булан бүрийг холбохын тулд шууданг анх нээжээ. Олон шуудангийн газар байгуулж, түүндээ олон хүн ажилуулах болж тэрний ачаар ажлын байр нэмэгдлээ. Ажилчид дотроо үүрэг хариуцлагаасаа хамаарч олон янзийн хэргэм цолтой байсан.  

Хөдөөний тариалангийн талбай болон өөрийн өмчид байгаа талбайг эзэмшигч нь өөрийн хүслээр зарж, түрээслүүлдэг байв. 

Эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс доод нийгмийн давхарт байсан боловч, тэд тэдний өөрийн жижиг бизнес ба гэрт нилээд хүчийг гартаа авсан ба их нийгмийн ба хуулийн онцгой эрхүүдийг эдэлдэг байсан. Сүн улсын байгууллага илүү чинээлэг ба илүү их байсан ба гэр бүлийн бэрийн талд эцгүүд түүний гэрлэлтэд их том инжнүүдэд өгсөн даруй, эмэгтэйчүүд ердийн зүйлийн эзэмшилд их шинэ хуулийн эрхүүд авсан. Тэд гэр бүлийн хөрөнгө өвлөх ба эмэгтэйчүүд адил байдлаар эзэмшинэ. Тэдний эрт залуу үед нь тэдний хүүг сургах ердийн практик байсан ба олон алдартай ба их мэдлэгтэй эмэгтэйчүүд байсан. Төрийн зүтгэлтэн Шэнь Күо ба дипломат, (нийтийн) ерөнхий, эрдэмтний ээж цэргийн стратегийн хэрэгтэй/чухал зүйлүүд тэрэнд заасан байдаг. Бас Ли Чинжао нарын тийм онцгой эмэгтэй зохиолчид болон яруу найрагчид байсан. Энэ цаг үеэр Хятадад шашины оюун санааны уран зохиолын нийтлэг байсан ба өдөр тутмын үйл ажиллагаанууд ба итгэлүүд, хүмүүсийн амьдралд их нөлөөтэй байсан. Хятадууд шашны их бурхан тэнгэрүүд ба удмын байдлууд, [[Буддизм]] ба Бумбын шашны гол бурхан тэнгэрүүдийг шүтсэн. Тансан лам Хятадаас бодь мөрийн зам хөөж аялалаа эхлүүлж, Энэтхэгт очоод Энэтхэгээс илүү их Буддизмын гэлэнгүүдтэй газар байхгүй гэж хэлсэн байдаг. Хятадууд их гадаад дотоод худалдаа хийх бөгөөд түүний хажуугаар гадаадын зүүн Ислам, Еврей, Персүүдийн шашнууд орж ирсэн байдаг. 

===Дарь===
Газрын мина, их буу , галт зэвсэг, тэсрэх гранат, гал шидэгч төхөөрөмжүүд нь 13-р зууны Сүн гүрний эцсийн уналт хүртэл тэдний цэрэг дайснуудаас өөрсдийгөө хамгаалах боломж олгож байсан. Умард Сүн улсын дунд үед 1040 - 1044 онд "[[Ужин Зуняо]]" хэмээх Сүн улсын дайн байлдаанд ашиглаж байсан галт зэвсэг, дарь, бусад зэвсэгийг хийх орц найрлага, ашиглах арга, тэдгээрийн зураг зэргийг багтаасан анхны цэрэг дайны холбогдолтой номыг бичсэн нь орчин үед хадгалагдан үлдсэн. 14-р зуунд түүнийг илүү боловсруулан Ислам, ойрхи дорнод, Энэтхэг, Европууд хэрэглэж эхэлсэн.

===Хууль, шүүх ба шүүхийн шинжлэх ухаан===
Эртний Тан гүрний хууль шүүхийн тогтолцоог Сүн улсын төр хуулан авч ашиглсан. Шүүгч нь хуулийн биелэлтэд хяналт тавиад зогсохгүй, хуулийг зөрчүүлэхгүй байх шаардлагатай. Сүн улсын шүүгч гэмт хэрэгтнээс мэдүүлэх авах эрхтэй бөгөөд хэлэхгүй бол саваадаж болдог байжээ. Эрүүгийн гэмт хэргүүдийн гэм бурууг нь тогтоохоос нааш хорьж болохгүй. Эмч ба шүүгч үхэл хүн амины хэрэг, амиа хорлох, эсвэл зуурдын үхлээс үүдсэн эсэх, үхлийн шалтгааныг тодорхойлохын тулд цогцсыг задлан шинжилгээнд оруулна. 

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Таван улс, арван ханлигийн үе]]
|он=960-1125
|албан_тушаал= Умард Сүн улс
|дараа=[[Алтан улс]], [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]]
}}
{{залгамжлал
|өмнө=[[Сүн улс|Умард Сүн улс]]
|он=1125-1279
|албан_тушаал=Өмнөд Сүн улс
|дараа =[[Юань улс]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:Сүн улс| ]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]