Модун шаньюй: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
б 109.188.206.181 (яриа)-н хийсэн засваруудыг 182.160.1.140-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллэ�
Мөр 46: Мөр 46:
[[Ангилал:Хүннүгийн шаньюй нар]]
[[Ангилал:Хүннүгийн шаньюй нар]]


[[az:Metdfdss
[[az:Mete xaqan]]
[[bg:Маодун]]
[[bg:Маодун]]
[[de:Mao-tun]]
[[de:Mao-tun]]

09:37, 27 Тавдугаар сар 2011-ий байдлаарх засвар

Файл:Mete Han2.JPG
Туркт байх Модун Шаньюйгийн хөшөө

Модун шаньюй нь (Хятадын сурвалж бичгүүдэд Модуны нэрийг Маодунь хэмээн бичсэн байдаг) МЭӨ 234 онд төрсөн бөгөөд МЭӨ 209 онд эцэг Түмэн шаньюйг алсны дараа Хүннү гүрэнг үүсгэн байгуулагч болсон. Түүний засаглал МЭӨ 209 - МЭӨ 174 онд үргэлжилж байсан ба түүний үед Хүннү гүрэн хамгийн хүчирхэг байсан.


Гарал үүсэл

Модун бол Хүннүгийн Сюйляньди овгийн хүн юм. Энэ овгоос Хүннүгийн шаньюйг өргөмжилдөг заншилтай байв. Модун Түмэн шаньюйн ууган хүү байжээ.


Төрийн эрхийг авсан нь

Модун Түмэн шаньюйн ууган хүү байсан бөгөөд эх нь Модуныг төрүүлээд насан өөд болжээ. Түмэн шаньюй дахин өөр яньчжи (Хятадын сурвалж бичгүүдэд "Хүннү нар хатныг яньчжи гэдэг" гэж тэмдэглэсэн байдаг) авсан байна. Тэр яньчжи удалгүй төрөх болохдоо Түмэнд хандан "Би үхэж магадгүй. Хэрвээ надаас хүү төрвөл та заавал шаньюй болгоно гэж амлана уу" гэсэнд Түмэн шаньюй түүнд хайртай байсан тул зөвшөөрчээ. Ингээд тэр яньчжигаас хүү төржээ. Түмэн шаньюй нэгэнт тангаргалсан тул түүнийгээ биелүүлэхээс өөр аргагүй болжээ. Түмэн шаньюйн үед Хүннү нар хүнд байдалд ороод байлаа. Өмнөд талаас нь Цинь улс довтолж, Ордосыг булааж авсан байжээ. Баруун талаас Юэчжи нар довтолж, Хүннү нараас Хүннү рүү довтлохгүй байхын барьцаа болгож, Түмэн шаньюйг өөрийн залгамжлагчаа барьцаанд өгөхийг шаардсан байна. Зүүн талаас нь дорнод Ху нар (Дүнь Ху) довтолж, Хүннү нараас албан татвар авч байлаа. Түмэн шаньюй Модуныг зайлуулахын тулд түүнийг Юэчжи нарт барьцаанд өгсөн байна. Харин Модун барьцаанаас оргож, Хүннүд эргэж иржээ. Улмаар Модун төрийн эрхийг булааж авч, МЭӨ 209 онд шаньюйн суудалд суужээ. Модун хэрхэн шаньюйн суудалд суусан тухай эртний Хань улсын түүхч түшмэл Сыма Цяны бичсэн "Ши цзи" (Түүхэн тэмдэглэл) хэмээх зохиолын "Хүннүгийн шастир" хэмээх 110-р бүлэгт: "Түмэн шаньюй Маодунь гэдэг ширээ залгамжлах хүүтэй байтал хайртай яньчжигаас нь отгон хүү төрөхөөр Маодунийг зайлуулахын тул Юэчжи нарт барьцаанд өгсөн. Юэчжи нарт Маодунь очмогц Түмэн тэднийг довтлоход Маодунийг тэд алахаар завдсан. Гэтэл Маодунь тэдний сайн морийг хулгайлан унаж буцаж ирэхэд Түмэн түүний эрэлхэг зоригтойг таашаан түмтийн дарга болгосон. Маодунь дуут сум хийгээд, морьт цэргүүдээ морин дээрээс нум харвахад сургаж, "Дуут сумыг харвасан зүг рүү цөм харвагтун, харваагүй хүний толгойг авна" гэж тушаасан. Маодунь шувуу, араатан агнахаар явахдаа дуут сум харвасан зүг сумаа харваагүй хүний толгойг авсан. Удалгүй Маодунь сайн морь уруугаа дуут сумаа харвахад бараа бологчдын зарим нь харваж, зарим нь харваагүй, ингээд харваагүй хүний толгойг авсан. Маодунь жаахан азнаж байгаад хайрт гэргий уруугаа дуут сумаа харвахад бараа бологчдын зарим нь маш айн, харваж зүрхлээгүй. Маодунь бас л тэдний толгойг авсан. Дахиад бас анд явж байхдаа шаньюйн сайн морь уруу дуут сумаа Маодунь харвахад бараа бологчид нь цөм харвасан. Ингээд Маодунь бараа бологчдоо ашиглаж болохыг мэдсэн. Хожим нь Маодунь эцэг Түмэн шаньюйг даган ан хийхдээ дуут сумаа Түмэн уруу харвахад бараа бологчид нь цөм Түмэн шаньюйг харвасан. Чингээд Маодунь хойд эх, дүү, өөрт нь захирагдах гээгүй түшмэдийг цөмийг алаад өөрөө шаньюй болжээ." хэмээн бичсэн байдаг.

Хүннү гүрнийг байгуулсан нь

МЭӨ 209 онд Модун шаньюйн суудалд сууж, Хүннү улсыг байгуулсан гэж эрдэмтэд үздэг. Модун МЭӨ 209 онд шаньюйн суудалд сууж, засаг захиргааны өөрчлөлт хийжээ. Тэрээр Хүннү улсын засаг захиргаа, цэрэг, аж ахуйд томоохон өөрчлөлт хийсэн юм. Хүннү улсын засаг захиргаа, цэргийн байгуулалтын тухай "Ши цзи" зохиолд: "Маодунаас эхлэн Хүннү хамгийн хүчирхэг том болж, умар зүгийн харь угсаатныг цөмийг захирч, өмнө зүг Хятадтай мөр зэрэгцэх улс болсон бөгөөд түүний үе улиран залгамжилдаг төрийн тушаалтны цолыг тэмдэглэн дурдаж болно. Баруун, зүүн цэцэн ван, баруун, зүүн гули ван, баруун, зүүн их жанжин, баруун, зүүн дүвэй, баруун, зүүн данху, баруун, зүүн гудухоу тушаалтныг тавьсан. Хүннүгээр цэцэн гэхийг туци гэнэ. Иймд хааны ор залгамжлах хүү зүүн цэцэн ван болох нь олонтой. Зүүн, баруун цэцэн вангаас данху хүртэлх тушаалтны хамгийн том нь түмэн морьт (цэрэг), бага нь мянган морьт (цэрэг) захирна, эдгээр 24 даргыг түмтийн дарга гэнэ. Том түшмэд цөм үе залгамжилна. Киян, Лань, хожим буй болсон Сюйбу, эдгээр гурав нь сурвалжит овог мөн. Зүүн гарын бүх ван, жанжин нь Шангу тойргийн өөдөөс харан дорно зүгт Хуйхэ, Чосонтой (Солонгосын нутагт байсан эртний улс) хиллэн зүүн гарт байна, бүх баруун гарын түшмэл, жанжин нь Шаньцзюнь тойргийн өөдөөс харан, өрнө зүгт Юэчжи, Ди, Цян нартай хиллэн баруун гарт нутаглана. Шаньюйн өргөө нь Дай, Юньчжун тойргийн өөдөөс харсан нутагт буудаг. Тэд тус бүр өвс, ус даган нүүх хувь газартай, гэхдээ баруун, зүүн цэцэн ван, баруун, зүүн гули ван хамгийн том хувь газартай. Баруун, зүүн гудухоу төр жолоодоход тусална. 24 түмтийн дарга тус бүр мянгат, зуут, аравтын дарга, жижиг ван, гол туслагч, дүвэй, данху, цецзюй нарыг томилно." хэмээн өгүүлжүхүй. Мөн "Ши цзи" зохиолд Хүннүгийн том түшмэдийн тухай өгүүлэхдээ: " Хүннүгийн том түшмэд гэвэл дээд нь зүүн цэцэн ван, дараа нь зүүн гули ван, дараа нь баруун цэцэн ван, дараа нь баруун гули ван, эдгээрийг дөрвөн эвэртэн гэнэ. Дараа нь зүүн, баруун жичжу ван, зүүн, баруун вэньюйти ван, дараа нь зүүн, баруун цзяньцзян ван, эдгээрийг арван эвэртэн ван гэнэ." гэжээ. Хүннү улсын цэрэг, зэвсгийн тухай "Ши цзи" зохиолд дурдахдаа: "Алсын тусгалтайгаас нум, сум, ойрынхоос илд,төмөр бариултай жад байна... Маодунь хүчтэй болсноос хойш гурван бум гаруй цэрэгтэй... Маодунь Пинчен хотод Хань улсын хаан Гаодийг дөрвөн буман морьт цэргээр бүслэхдээ өрнө этгээдэд цагаан морьтой, дорнодод халзан морьтой, умардад хар морьтой, өмнөдөд саарал морьтой цэрэг байрлуулсан." хэмээн бичжүхүй. Мөн Хүннү улсын хэв хуулийн талаар "Ши цзи" болон "Хоу Хань шу" (Зүүн Хань улсын түүх) хэмээх зохиолуудад дурдахдаа: "Тэдний баримталдаг хуулиар ирт, үзүүртийг гаргавал цаазаар аваачна, хулгайн ялтай хүний гэр бүлийг хураана. Хөнгөн хэрэгтнийг бэрээднэ, хүндийг цаазаар авна. Арав хоногоос илүү хугацаагаар хорихгүй, улс даяар хоригдол хүн хэдхэнээс хэтрэхгүй... Зүүн гарт хамаарагдах Киян, баруунд орох Лань, Сюйбу овог нь шүүх хэргийг эрхлэн ял оноож, тэр тухайгаа шаньюйд амаар илтгэнэ, гэхдээ бичиг, дэвтэр үйлддэггүй." хэмээжээ.

Дорнод Ху нарын эсрэг дайн

Модуныг шаньюйн суудалд суусан тухай дорнод Ху нар сонсоод шинэ шаньюйд улс төрийн дарамт үзүүлж, Хүннүг өдөөн хатгаж байгаад дайн гаргаж, бут цохин доройтуулах зорилгоор элч илгээж, Түмэн шаньюйн мянган газрын гүйдэлтэй сайн морийг гуйсанд Модун өгчээ. Түүний дараа дорнод Ху нар дахин элч илгээж, хатныг нь гуйхад Модун өгөв. Дорнод Ху нар бас дахин элч илгээж, Хүннү, дорнод Ху хоёр улсын хилийн дагуу байсан хүн, амьтангүй нутгийг өгөхийг гуйжээ. Тэр үед хоёр улс хоорондоо довтлолцохгүйн баталгаа болгож, хоосон зурвас газар бий болгож, тэнд хэн нь ч нутаглах эрхгүй байдаг байжээ. Модун үүнийг сонсоод ихэд хилэгнэж, дорнод Ху нарыг довтлон бут цохиж, эрхэндээ оруулжээ. Модун дорнод Ху нарыг хэрхэн эрхэндээ оруулсан тухай "Ши цзи" зохиолд " Маодунь ширээнд суух үед дорнод Ху нар хүчирхэг болон мандаж байв. Эцгийгээ алаад Маодунь ширээнд суусныг дуулаад тэд Маодуньд элчин ирүүлэн Түмэн шаньюйд байсан мянган газрын гүйдэлтэй хүлэг морийг нь авъя гэж гуйхад түшмэдтэйгээ эелдэхэд: "Мянган газрын гүйдэлтэй хүлэг бол Хүннүгийн эрдэнэ, өгч болохгүй" гэж тэд цөм хэлжээ. "Хөрш орноосоо нэг морь харамлаад, айлсан тогтнож болох гэж үү?" гээд Маодунь өдөрт мянган газрын гүйдэлтэй морио дорнод Ху нарт өгчээ. Жаахан азнаж байгаад дорнод Ху нар Маодунь айж байна гэж бодоод элчин ирүүлэн шаньюйн нэг яньчжиг авъя гэж хэлүүлэхэд мөн л шадар хүмүүстэйгээ эелдэхэд: "Дорнод Ху нар найрсаг ёс мэдэхгүй болохоор яньчжийг авах гэж байна. Тэднийг довтлогтун" гэж хилэгнэн хэлэхэд Маодунь : "Хөрш орноосоо нэг эм хүн харамлаад айлсан тогтнож болох гэж үү?" гээд хайртай яньчжигаа дорнод Ху нарт өгчээ. Дорнод Ху нарын эзэн улам бардамнан, өрнөд талдаа байгаа нутгийг эзлэн эхэлжээ. Тэдний хооронд хүн нутагладаггүй 1000 гаруй газар эзэнгүй нутаг байсан, тэд түүний хоёр хажуугаар оуто (хилийн хэрмийг нэрлэх үг) болон нутаглана. Дорнод Ху нараас элчин ирж: "Танай, манай хоёрын хил болох оутогийн цаад талд эзэнгүй нутаг байна. Та нар түүнд хүршгүй, бид авъя" гэж хэлэхэд Маодунь түшмэдээсээ хэрхэхийг асуухад, зарим нь: "Тэр бол эзгүй нутаг, өгч ч болно, өгөхгүй байж ч болно" гэхэд Маодунь маш хилэгнэн: "Газар бол улсын үндэс мөн, яахин өгч болно" гээд, өг гэсэн түшмэдийн толгойг аваад, Миний нутгийн шорооноос бурхан гуйсан ч бүү өг хэмээн зарлиг буулгаад, мориндоо мордон, татлагад хожимдогсдын толгойг авна гэж тушаагаад, дорно зүг хөдлөн, дорнод Ху нарыг гэнэт довтолжээ. Дорнод Ху нар урьд нь Маодунийг басамжлан, бэлтгэлгүй байв. Маодунь цэрэг толгойлон довтлон очиж, ихээр цохин, дорнод Ху нарын ванг алаад, тэдний хүмүүс, мал хөрөнгийг олзлон авчээ" хэмээн дурджээ.


Юэчжи нарын эсрэг дайн

Модун дорнод Ху нарыг бут цохиж, эрхшээлдээ оруулах үед Юэчжи нар Хүннүгийн баруун талд орших Үсүнь улс руу довтолж, бут цохиход Үсүнь улсын ван Хүннүгийн нутагт зугатан оров. Юэчжи нар түүнийг хөөсөөр Хүннүгийн нутагт цөмрөн орж, Үсүньчүүдтэй тулалдаж эхэлжээ. Модун үүнийг сонсоод шууд баруун зүг рүү аян дайн хийж, Юэчжи нарыг бут цохин Хүннүгийн нутгаас гаргасан бөгөөд цааш довтолж, Юэчжи нарт алдсан Хүннүгийн Алтайн нуруу хүртэл нутгийг эргүүлэн авч, Юэчжийн зарим нутгийг эзлэн авчээ.

Хань улсын эсрэг дайн

МЭӨ 200 онд Модун 30000 цэргээр өмнө зүгт оршиж байсан Хань улс руу довтолжээ. Модун урьд нь Цинь улсад алдсан Хүннүгийн харъяаны Ордос нутгийг эргүүлэн авав. Модун Хань улс руу улам цөмрөн довтлохдоо Хань улсын хилийн Май цайзыг дайран эзэлж, түүнийг хамгаалж байсан Хань улсын цэргийн жанжин Хань Синийг буулган авч, өөрийн талд орууллаа. Хань улсын хаан Лю Бан үүнийг сонсоод 300000 цэрэг дайчлан Модуны эсрэг хөдөлжээ. Лю Бан цэргийнхээ магнайн ангиа удирдан давшиж Модуны цэрэгтэй тулалдав. Модун ялагдсан дүр үзүүлж, зугатжээ. Лю Бан түүний хойноос хөөж, их цэргээсээ тасарсан байна. Модун үүнийг ашиглан Пинчен хотын дэргэд гэдрэг эргэж, Лю Баны цэргийг бүслэн авчээ. Хань улсын цэрэг долоон хоногийн турш эсэргүүцэн байлдсан боловч Хүннү нарын бүслэлтээс гарч чадсангүй. Энэ үед их цэрэг нь нэгэнт тулалдааны газарт хүрэлцэн ирсэн боловч, эзэн хаан нь бүслэлтэнд орсныг мэдээд тулалдаанд орж зүрхэлсэнгүй. Лю Бан Модун шаньюйд найрамдлын гэрээ байгуулах санал тавив. Хань улсын цэрэг тоогоор давуу, мөн түүний холбоотон болсон Хань Син ирэхгүй удсан тул Модун Лю Баны гэрээ байгуулах саналыг хүлээн авч, Хүннү, Хань улсын хооронд найрамдлын гэрээ байгуулж, бие, биенийхээ тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Хань улс Хүннү улсад жил бүр алба өгч байхаар болжээ. Энэ явдлын тухай "Ши цзи" зохиолд: "Цагаан хэрэмнээс хойших нум агсагчдын улс нь шаньюйн зарлиг дагаж, Цагаан хэрэмнээс урагших түшмэдийн бүс, малгай өмсөгчид суудаг орон нь харин над (Лю Бан өөрийгөө хэлж байна) захирагдана... Хань улс, Хүннү улс хоёр бол мөр зэрэгцэх, хүчирхэг хөрш улсууд юм... Гаоди (Лю Бан хааны оны цол) хаан Лю Цзинг элчнээр илгээн, хааны ургийн гүнжийг шаньюйд яньчжи болгон өгч, жил бүр тухайлсан хэмжээний торго, торгон бараа, дарс, тутарга, хүнсний зүйл бэлэглэх болсон" хэмээн тэмдэглэжүхүй. Энэ явдал Хүннү гүрний сүр хүчийг улам тодоор харууллаа.

Сүүлчийн аян дайн

Хань улсыг Хүннү улсын хараат болгосны дараа Модун баруун зүгт анхаарах боллоо. Түүний учир нь Юэчжи нар Хүннүд ялагдсан ялагдлынхаа хариуг авахаар дараагийн дайнд шаргуу бэлтгэж байв. Тиймээс Модун Юэчжи нартай хийх дайнд бэлтгэж, тэдний зүгт тагнуул, туршуулуудыг илгээж, байдлыг тандуулахаас гадна Юэчжи нарын Хань улстай холбоотон болох оролдлогыг тухай бүрт нь таслан зогсоож байлаа. Энэ үед Хань улсын дотоодод бослого дэгдэж, Хань Син бослогыг толгойлж байв. Модун Хань Синийг дэмжиж, түүний бие даасан байдлыг Хань улсад хүчээр тулган зөвшөөрүүлэв. Энэ үед Юэчжи нар Хүннү улсын эсрэг дайтаж эхэлсэн тул Модун баруун зүгт Юэчжи нарын эсрэг дайнд оржээ. Хань Синий бослого улам эрч хүчээ авч, Хань улсыг мөхлийн ирмэг дээр хүргэсэн тул Хань улс Хүннүгийн эсрэг дайтахыг зүрхэлсэнгүй. МЭӨ 178 онд Лю Бан нас барж, түүний бэлэвсэн хатан Лю Хоу төрийн эрхийг атгав. Лю Хоу хатан Хүннү улсын анхаарал баруун зүгт төвлөрснийг ашиглаж, Хань Синийг хэлэлцээр хийе хэмээн нийслэлдээ хуурч авч ирээд амийг нь хороожээ. Энэ үед Хүннүгийн баруун сянь ван Хань улс руу довтолж, хилийн мужийг нь түйвээж дээрэмдээд буцжээ. Модун үүнийг сонсоод баруун сянь ванг баруун зүгт Юэчжи нарын эсрэг дайнд явуулж, шийтгээд тэр даруй Хань улсад элч илгээж, хоёр улсын найрамдлын гэрээг зөрчсөн баруун сянь ванг баруун зүг рүү илгээж, Юэчжи нарын эсрэг дайнд мордуулснаа мэдэгдээд хоёр улсын найрамдлыг хэвээр байлгахыг хүссэн байна. Хань улсын Лю Хоу хатан Хүннүгийн эсрэг дайтах бодолтой байсан боловч Хүннү улсын цэргийн хүчнээс эмээж, Модуны хүсэлтийг хүлээн авав. Хүннү улсын Юэчжи нартай хийсэн дайн эцэст нь ялалтаар дуусаж, Юэчжи нарыг Тэнгэр уул хүртэл түрж, Канцзюй, Ферган хавийн 96 хот улсуудыг эрхэндээ оруулж, тэднээс албан татвар авах болов. Энэ аян дайны тухай "Ши цзи" зохиолд: "Хүннү өрнө зүгт Кангха (Канцзюй), Фергана (Давань) хавийн орнуудаас алба авч, өмнө зүг Цян нартай харилцаж байна... Баруун газрын орнууд цөм доройтон унаж, Хүннүгийн эрхшээлд оров. Хүннү олон орныг эзлэн улам хүчирхэг боллоо." хэмээн өгүүлжээ. МЭӨ 174 онд Модун шаньюй Хань улсад илгээсэн захидалдаа: "Баруун сянь ванг шийтгэж баруун зүг Юэчжи нарын эсрэг явуулав. Тэнгэрийн ивээлээр цэрэг, дарга нарын лагшин тунгалаг, агт морь тарган тул надад Юэчжи нарыг устган буулгаж авах завшаан олдов. Би Лоуфань, Үсүнь, Хүзе болон тэдний 26 эзэмшлийг номхотгоод, бүгд Хүннүд дагаар оров. Ийнхүү нум татагч бүх ард түмэн нэгэн гэр бүл болов." хэмээн мэдэгджээ.


Үхэл

МЭӨ 174 онд Модун шаньюй Хань улсад элч илгээж, Лю Хоу хатантай гэрлэх санал тавьжээ. Энэ нь Лю Хоу хатантай гэрлэснээр Хань улсыг эрхэндээ оруулах зорилготой байлаа. Үүнийг мэдсэн Лю Хоу хатан энэ саналд татгалзсан хариу өгчээ. Хань улсын эрх баригчид хүсэлтийг нь хүлээж аваагүй тул Модун Хань улс руу довтлох байх гэж айж байсан боловч Модун Лю Хоу хатны хариуг нааштайгаар хүлээн авч, дайн хийгээгүй юм. МЭӨ 174 онд Модун шаньюй нас баржээ. Модуныг түүний хүү Цзиюй залгамжилж, Лаошан шаньюй хэмээх цолтойгоор Хүннү улсын шаньюй болжээ. Энэ явдлын тухай "Ши цзи" зохиолд: "Маодунь хальсны дараа хүү Цзиюй нь шаньюй болж, Лаошан гэх өргөмжилсөн нэртэй болов." хэмээн тэмдэглэжээ.