Монгол хэлний язгуур: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added

Inline

09:19, 4 Арваннэгдүгээр сар 2011-ий байдлаарх засвар

Монгол хэлний бүлэг гэдэг нь зүүн ба Төв Азид, тодруулбал Монгол улс, залган орших ОХУ, БНХАУ дахь өөртөө засах орнуудад суух язгуур гарвал нэгтэй ард түмнүүдийн хэлнүүдийн бүлэг юм. Эдгээр хэлнүүд дүрэм, г, авиа зэрэг талаар нягт холбоотой бөгөөд эдгээр хэлээр ярилцагчдыг монгол хэлтнүүд гэж нэрлэх нь ч бий.

Энэ бүлгийн хэлнүүд нь эгшиг зохицох ёс, үгийн төгсгөлд нөхцөл, дагавар залгаж утга бүрэлдүүлдэг зэрэг чанараараа Түрэг хэлний бүлэг болон Тунгус хэлний бүлэгтэй тун төстэй учраас эдгээрийг ерөнхийд нь Алтай хэлний язгуурт багтаадаг.

Ангилал

Монгол хэлний бүлгийн хэлнүүд дэлхийн бусад хэлнүүдтэй харьцуулахад ярилцагчдын тоо цөөн учир хэл зүйн үүднээс бага судлагдсан хэл олон байх бөгөөд тогтсон ангилал байхгүй. Нилээд үнэмшилтэй ангилалыг доор заав.

Төв анги (Монгол хэл)
- Хойд (Буриад аялгуу)
- Зүүн (Хорчин аялгуу, Харчин аялгуу)
- Төв (Халх аялгуу, Цахар аялгуу, Ордос аялгуу)
- Баруун (Ойрад аялгуу, эргэлзээтэйгээр Халимаг хэл)

Дагуур хэл (БНХАУ дахь Дагуур ардуудын хэл)

Гансу-Хөх нуурын бүлгэмдэл (БНХАУ дахь Монгол, Хятад, Төвд, Уйгур найрлагат хэлнүүд)

Могол (Афганистан дахь ярилцагчын тоо тодорхой бус, бараг мөхсөн хэл)

Төв буюу Монгол хэл гэх ангилалд Буриад аялгуу, Монгол улсын аялгууд, Өвөр Монголын аялгууд, Халимагийг багтаагаагүй Ойрад аялгууг багтаан ойлгох нь түгээмэл.

Монголчуудын баруун анги болох Ойрад ардууд (Монгол улсын баруун аймгууд, БНХАУ-ын Цинхай, Шинжиан, ОХУ-ын Халимагт байх) нь түүхэн үйл явдлуудаар бусад Монголчуудаас алслан холдсоноос хэлний зарим ялгаануудтай учир Ойрад хэл хэмээн үзэх судлаачид бас бий. Ойрд нь Монгол бичгийг дэлгэрүүлсэн Тод бичиг хэрэглэсэн уламжлалтай. Гэхдээ тэднийг Монгол үндэстэн гэж авч үзэн, Ойрад хэлийг Монгол хэлний нэгэн аялгуу хэмээн ойлгох нь түгээмэл.

Үсэг бичиг

Монгол үндэстэн бичиг үсэгтэй болсон тухай Нууц товчоонд дурьдсанаар 1204 онд Чингис Хаан Найман аймгийг бут цохиход Тататунга хэмээх Уйгур хэлтэй бичгийн хүн олзлогдож, Монголчуудад бичиг үсгийн чухлыг ойлгуулснаар үр ач нартаа тэрхүү Уйгур бичгийг сургаснаас эхлэлтэй гэж байдаг. Гэхдээ түүнээс өмнө ч бичиг үсэгтэй болсон байх магадлал бий. Ямартай ч одоогоор олдсон Монгол хэл дээрх хамгийн эртний бичгийн дурсгал бол 1224 онд босгосон Чингисийн чулуун бичиг юм.

Гэвч Хятадын эд өлгийн зүйл дунд Кидан бичгийн дурсгал байх бөгөөд Кидан хэлийг өвөг Монгол хэлний нэг хэмээн хамааруулдаг тул Киданы чулуун бичээсүүд одоогоор олдсон Монгол хэлтний хамгийн эртний бичиг үсгийн дурсгал болох юм.

13-р зууны сүүлийн хагаст Чингис хааны ач Хубилайн зарлигаар шарын шашны мяндагтан Пагва лам Төвд үсэгт үндэслэн Дөрвөлжин бичиг зохион Юань гүрэн даяар хэрэглэж байсан ч түүний уналттай цуг мартагджээ. Өдгөө өвөр Монголд хэрэглэгддэг монгол бичиг нь Чингис хааны үеэс хойш хэрэглэж ирсэн Уйгуржин бичиг болно.

17-р зуунд Ойрадын Зая Бандида Ойрад аялгууд тохируулан Монгол бичгийг өөрчлөн, Тод үсгийг бүтээн Ойрадын бичиг үсгийн соёлыг үндэслэжээ. Энэ нь одоо ч Хятадын баруун хэсгээр байх Ойрад Монголчуудын дунд хэрэглэгдсээр буй. Халимагууд ч мөн энэ үсгийг хэрэглэж байсан боловч Орос хэлэнд хэрэглэгдэх Кирилл бичиг дээр 6 үсэг нэмсэн цагаан толгой болон зөв бичгийн дүрэм ЗХУ-ын үеэс хэрэглэх болжээ. Мөн одоогийн Халимаг хэлэнд Орос хэлний үг ихээр орж ирсэн тул ярианы хэл нь төстэй Ойрад аялгаас бичгийн хэл нь маш ихээр ялгаатай болжээ.

Буриад хэл болон Монгол улсын Халх Монгол хэл нь мөн ЗХУ-ын нөлөөгөөр Кирилл бичигт үндэслэсэн зөв бичгийн дүрэмтэй болсон бөгөөд Буриад хэл нь 36, Монгол хэл нь 35 үсэгтэй.

@@ Мөр 1: / Мөр 1: @@
-[[File:Linguistic map of the Mongolic languages.png|thumb|350px]]
+[[File:Linguistic map of the Mongolic languages.png|thumb|350px|Монгол хэлтнүүдийн газар зүйн байршил]]
-'''Монгол хэлний бүлэг''' гэдэг нь [[Монголын тал хээр|Монголын тал хээрээр]] ([[Монгол улс]] болон [[Хятад|Хятадын]] [[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон]]) төвлөрөн [[Еврази|Евразийн]] эх газарт оршин суух үндэстнүүдийн нэг гарвал бүхий хэлнүүдийн нийтлэг нэр. Эдгээр хэлнүүд [[дүрэм]], [[үг]], [[авиа]] зэрэг талаар нягт холбоотой бөгөөд эдгээр хэлээр ярилцагчдыг '''монгол хэлтнүүд''' гэж нэрлэх нь ч бий.
+'''Монгол хэлний бүлэг''' гэдэг нь [[зүүн Ази|зүүн]] ба [[Төв Азид]], тодруулбал [[Монгол улс]], залган орших [[ОХУ]], [[БНХАУ]] дахь өөртөө засах орнуудад суух язгуур гарвал нэгтэй ард түмнүүдийн хэлнүүдийн бүлэг юм. Эдгээр хэлнүүд [[дүрэм]], [[г]], [[авиа]] зэрэг талаар нягт холбоотой бөгөөд эдгээр хэлээр ярилцагчдыг '''монгол хэлтнүүд''' гэж нэрлэх нь ч бий.
 Энэ бүлгийн хэлнүүд нь [[эгшиг зохицох ёс]], үгийн төгсгөлд нөхцөл, дагавар залгаж утга бүрэлдүүлдэг зэрэг чанараараа [[Түрэг хэлний бүлэг]] болон [[Тунгус хэлний бүлэг]]тэй тун төстэй учраас эдгээрийг ерөнхийд нь [[Алтай хэлний язгуур]]т багтаадаг.
-== Тархалт ==
+== Ангилал ==
+Монгол хэлний бүлгийн хэлнүүд дэлхийн бусад хэлнүүдтэй харьцуулахад ярилцагчдын тоо цөөн учир хэл зүйн үүднээс бага судлагдсан хэл олон байх бөгөөд тогтсон ангилал байхгүй. Нилээд үнэмшилтэй ангилалыг доор заав.
-Энэ хэлний бүлэгт хамаарах хэлнүүдийг газар нутгаар нь зүүнээс баруун тийш жагсаав.
-* [[Дагуур хэл]]
+* Төв анги ([[Монгол хэл]])
+** Хойд ([[Буриад аялгуу]])
-*: Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны дорнод хэсэг болон [[Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Орон|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Орны]] нэг хэсэгт орших [[Дагуур үндэстэн|Дагуурууд]]
+** Зүүн ([[Хорчин аялгуу]], [[Харчин аялгуу]])
-* [[Буриад хэл|Буриад Монгол хэл]]
+** Төв ([[Халх аялгуу]], [[Цахар аялгуу]], [[Ордос аялгуу]])
-*: [[Оросын Холбооны Улс|Оросын]] [[Бүгд Найрамдах Буриад Улс|Буриадын Бүгд Найрамдах Улс]] орчим амьдрах Буриадууд
+** Баруун ([[Ойрад аялгуу]], эргэлзээтэйгээр [[Халимаг хэл]])
-* [[Монгол хэл]] (Халх Монгол хэл)
-*: [[Монгол Улс]] болон [[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон]],[[Цинхай муж]]ийн нэг хэсэг болон Шинжааны умард хэсгээр оршин суух [[монгол үндэстэн|Монголчууд]]
-* [[Дуншиан хэл]]
-*: Хятадын [[Ганьсу муж|Ганьсу мужийн]] [[Дуншиан үндэстэн|Дуншианууд]]
-* [[Баоань хэл]]
-*: Ганьсу муж дахь [[Баоань үндэстэн|Баоаньчууд]]
-* [[Шил Югур хэл]]
-*: Ганьсу мужийн [[Югур үндэстэн|Югуруудын]] зүүн хэсгээр суух хэсэг
-* [[Монгор хэл]]
-*: Чинхай мужийн [[Тү үндэстэн|Тү]] нар
-* [[Могол хэл]]
-*: [[Афганистан|Афганистаны]] баруун хойд хэсэг дэх [[Херат]] муж орчим суурьших [[Хазар үндэстэн|Хазар монголчууд]]
-* [[Халимаг хэл|Халимаг Монгол хэл]]
-*: [[Оросын Холбооны Улс|Оросын]] [[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс|Халимагийн Бүгд Найрамдах Улс]] орчим амьдрах [[Халимаг|Халимагууд]]
+* [[Дагуур хэл]] (БНХАУ дахь [[Дагуур]] ардуудын хэл)
-Монгол угсаатан гэж нэрлэгдэх ард түмний хэл яриануудаас Монгол улсын баруун хэсэг болон Хятадын Цинхай, Шинжаанд байх
-[[Ойрад]] гарвалын Монголчуудын хэл нь бусад Монгол хэлнүүдээс харьцангуй холдсон учир '''Ойрад хэл''' хэмээн нэрлэх нь бий. Тэд [[Монгол бичиг|Монгол бичгийг]] бага зэрэг өөрчилсөн [[Тод бичиг]] хэрэглэдэг. Гэхдээ Ойрадуудыг Монгол үндэстэн гэж авч үзэн, Ойрад хэлийг Монгол хэлний нэгэн [[аялга]] хэмээн ойлгох нь түгээмэл.
+* Гансу-Хөх нуурын бүлгэмдэл (БНХАУ дахь Монгол, Хятад, Төвд, Уйгур найрлагат хэлнүүд)
-== Ангилал ==
+** [[Зүүн Югур]]
-Монгол хэлний бүлгийн хэлнүүд ярилцагчдын тоо цөөтэй учир хэл зүйн үүднээс бага судлагдсан хэл олон байх бөгөөд тогтсон ангилал байхгүй. Энд ангиллын нэг жишээг оруулав.
+** [[Монгүр хэл|Монгүр]]
+** [[Бонан хэл|Бонан]]
+** [[Дунсянь хэл|Дунсянь]]
+* [[Могол хэл|Могол]] ([[Афганистан]] дахь ярилцагчын тоо тодорхой бус, бараг мөхсөн хэл)
-* Зүүн нутгийн аялгуу
-** Умард хэсэг
-*** Буриад аялгуу (Буриадуудын Буриад хэл болон Монголчуудын хойд хэсгийнхэн ярилцах аялгуу)
-** Зүүн хэсэг
-*** [[Хорчин]] аялгуу (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсэг)
-*** [[Харчин]] аялгуу (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсэг)
-** Өмнөд хэсэг
-*** [[Цахар]] аялгуу (Өвөр Монголын төв хэсэг) - Өвөр Монголын [[гол аялга]]
-*** [[Ордос]] аялгуу (Өвөр Монголын баруун өмнө хэсэг)
-** Төв хэсэг
-*** [[Халх]] аялга (Монгол Улсын зүүн, төв хэсэг) - Монгол Улсын [[төв аялгуу]]
-* Баруун нутгийн аялгуу
-** Ойрад аялгуу (Ойрад хэл. Монгол улсын баруун хэсэг болон Хятадын Цинхай мужийн нэг хэсэг, Шинжааны хойд хэсэг)
-*** Халимаг аялгуу
-* Тусгаарлагдсан хэлнүүд (Бусад хэлтэй холбогдох холбоо нь бүрэн тодорхойгүй хэлнүүд)
-** Дагуур хэл
-** Шил Югур хэл
-** Монгур хэл
-** Баоань хэл
-** Тунсянь хэл
-** Могол хэл
-<!--Монгур, Баоань, Тунсянь хэлнүүд хоорондоо холбоотой гэх тайлбар бий.-->
+Төв буюу [[Монгол хэл]] гэх ангилалд Буриад аялгуу, [[Монгол улс|Монгол]] улсын аялгууд, [[Өвөр Монгол]]ын аялгууд, Халимагийг багтаагаагүй Ойрад аялгууг багтаан ойлгох нь түгээмэл.
-[[Монгол хэл]] гэж нэрлэгдэх нь дээрх "ангилал"-д буй тодорхойлолтод буй Халх аялга болон өвөр Монголын аялгууд дээр Халимагаас бусад Ойрад аялгуудыг нэмсэн зүйл гэж ойлгоно. Түүнчлэн зөвхөн Монгол улсад нийтээр хэлэлцэх төв Халх аялгуу болон өвөр Монголын нутгийн аялгуу ба Буриад аялгууг оролцуулсан зүүн нутгийн аялгууг тэр чигээр нь ойлгох нь ч бий.
+Монголчуудын баруун анги болох [[Ойрад]] ардууд (Монгол улсын баруун аймгууд, БНХАУ-ын Цинхай, Шинжиан, ОХУ-ын Халимагт байх) нь түүхэн үйл явдлуудаар бусад Монголчуудаас алслан холдсоноос хэлний зарим ялгаануудтай учир '''Ойрад хэл''' хэмээн үзэх судлаачид бас бий. Ойрд нь [[Монгол бичиг|Монгол бичгийг]] дэлгэрүүлсэн [[Тод бичиг]] хэрэглэсэн уламжлалтай. Гэхдээ тэднийг Монгол үндэстэн гэж авч үзэн, Ойрад хэлийг Монгол хэлний нэгэн аялгуу хэмээн ойлгох нь түгээмэл.
 == Үсэг бичиг ==
 Монгол үндэстэн бичиг үсэгтэй болсон тухай Нууц товчоонд дурьдсанаар [[1204]] онд [[Чингис Хаан]] [[Найман]] аймгийг бут цохиход Тататунга хэмээх [[Уйгур хэл|Уйгур хэлтэй]] бичгийн хүн олзлогдож, Монголчуудад бичиг үсгийн чухлыг ойлгуулснаар үр ач нартаа тэрхүү [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] сургаснаас эхлэлтэй гэж байдаг. Гэхдээ түүнээс өмнө ч бичиг үсэгтэй болсон байх магадлал бий. Ямартай ч одоогоор олдсон Монгол хэл дээрх хамгийн эртний бичгийн дурсгал бол [[1224]] онд босгосон Чингисийн чулуун бичиг юм.
-Гэвч Хятадын эд өлгийн зүйл дунд [[Кидан бичиг|Кидан бичгийн]] дурсгал байх бөгөөд Кидан хэлийг Монгол хэлний бүлэгт хамааруулбал Киданы чулуун бичээсүүд одоогоор олдсон Монгол хэлтний хамгийн эртний бичиг үсгийн дурсгал болох юм.
+Гэвч Хятадын эд өлгийн зүйл дунд [[Кидан бичиг|Кидан бичгийн]] дурсгал байх бөгөөд Кидан хэлийг өвөг Монгол хэлний нэг хэмээн хамааруулдаг тул Киданы чулуун бичээсүүд одоогоор олдсон Монгол хэлтний хамгийн эртний бичиг үсгийн дурсгал болох юм.
 [[13-р зуун|13-р зууны]] сүүлийн хагаст Чингис хааны ач [[Хубилай хаан|Хубилайн]] зарлигаар [[шарын шашны]] мяндагтан [[Пагва лам]] [[Төвд бичиг|Төвд үсэгт]] үндэслэн [[Дөрвөлжин бичиг]] зохион [[Юань гүрэн]] даяар хэрэглэж байсан ч түүний уналттай цуг мартагджээ. Өдгөө өвөр Монголд хэрэглэгддэг [[монгол бичиг]] нь Чингис хааны үеэс хойш хэрэглэж ирсэн [[Уйгуржин бичиг]] болно.
-[[17-р зуун]]д Ойрадын Зая Бандида Ойрад аялгад тохируулан Монгол бичгийг өөрчилж, [[Тод бичиг|Тод үсгийг]] бүтээн Ойрадын бичиг үсгийн соёлыг үндэслэжээ. Энэ нь одоо ч Хятадын баруун хэсгээр байх Ойрад гарвалын Монголчуудын дунд хэрэглэгдсээр буй. Халимагууд ч мөн энэ үсгийг хэрэглэж байсан боловч [[Орос хэл]]энд хэрэглэгдэх [[Кирилл бичиг]] дээр 6 үсэг нэмсэн цагаан толгой болон [[зөв бичгийн дүрэм]] [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ-ын]] үеэс хэрэглэх болжээ. Мөн одоогийн Халимаг хэлэнд Орос хэлний үг ихээр орж ирсэн тул ярианы хэл нь төстэй Ойрад аялгаас бичгийн хэл нь маш ихээр ялгаатай болжээ.
+[[17-р зуун]]д Ойрадын Зая Бандида Ойрад аялгууд тохируулан Монгол бичгийг өөрчлөн, [[Тод бичиг|Тод үсгийг]] бүтээн Ойрадын бичиг үсгийн соёлыг үндэслэжээ. Энэ нь одоо ч Хятадын баруун хэсгээр байх Ойрад Монголчуудын дунд хэрэглэгдсээр буй. Халимагууд ч мөн энэ үсгийг хэрэглэж байсан боловч [[Орос хэл]]энд хэрэглэгдэх [[Кирилл бичиг]] дээр 6 үсэг нэмсэн цагаан толгой болон [[зөв бичгийн дүрэм]] [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ-ын]] үеэс хэрэглэх болжээ. Мөн одоогийн Халимаг хэлэнд Орос хэлний үг ихээр орж ирсэн тул ярианы хэл нь төстэй Ойрад аялгаас бичгийн хэл нь маш ихээр ялгаатай болжээ.
 [[Буриад хэл]] болон Монгол улсын Халх Монгол хэл нь мөн ЗХУ-ын нөлөөгөөр Кирилл бичигт үндэслэсэн зөв бичгийн дүрэмтэй болсон бөгөөд Буриад хэл нь 36, Монгол хэл нь 35 үсэгтэй.
-Дээр тусгаарлагдсан хэлнүүд хэмээн ангилсан хэлнүүд нь өөрийн бичиг үсэггүй бөгөөд [[Латин үсэг|Латин үсгийн]] [[цагаан толгой]]г ашиглан бичдэг болсон байна.
 {{Алтай хэлний язгуур}}