Занабазар

Өндөр гэгээн Занабазар

<

Өндөр гэгээн Занабазар бол Монгол улсын төр-нийгэм, шашин-соёлын нэрт зүтгэлтэн, анхдугаар Богд Жавзандамба хутагт байв.

Тэрээр 1635 онд Халхын Түшээт хан Гомбодоржийн анхдугаар хөвгүүн болж, Ханджамц хатанаас одоогийн Өвөрхангай аймгийн Зүйл сумын Есөн зүйл гэдэг газар Ишдорж нэртэйгээр төржээ. 1640 онд Далай лам , Банчин Богдоос Жавзундарнатын хувилгаанаар тодруулан Занабазарыг 5 настай байхад нь анхдугаар Богд Жавзандамба хутагтын ширээнд залж Халх Монголын шарын шашны тэргүүнд өргөмжилжээ.

Тэрээр бага наснаасаа Бурханы шашны тунгаамал шижир алт мэт шарын шашны судар хийгээд тарнийн сургаал, номлол, зан үйлд суралцаж улмаар 1649 онд Цастын орныг зорин Банчин Чойжилжанцан Богдод бараалхан шавь орж шашны таван их ухааныг заалган эш онолын эрдмийг төгс эзэмшээд эх нутагтаа буцан ирж номын хүрээ хийд, сургуулийг олноор байгуулсан. Түүний өргөсөн Занабазар гэдэг нэр нь 'аянгат (жнана)-цэцэн билэг (важра)' гэсэн утгатай Санскрит гаралтай үг. Занабазар 1723 онд Бээжингийн Шар Сүмд нас баржээ. Өдгөө Занабазарын нэрэмжит Дүрслэх урлагийн музей Улаанбаатар хотод байдаг.

Намтар

Занабазар 1635 оны билгийн тооллын 9-р сарын 25 өдөр (одоогийн Өвөрхангай аймгийн) Есөн зүйл гэдэг газар, Боржигон овогт халхын түшээт хан Гомбодоржийн гэр бүлд төржээ. Гэгээн Сэцэн хан Шолой эцэг эхтэй нь уулзахаар ирээд түүнийг сайн лам болох юм гэсэн санал хэлээд өөрийн алдарын хэсэг Гэгээн(мон. гэрэл, дээд) нэр хайрлаад морджээ. Далай лам, Панчин ламд энэ боломжийг олгуулахаар элч илгээхээр шийджээ.

Амлалт биеллээ олсон нь

Лхаст элч ирэхэд, Далай лам, Банчин лам хүүг саяхны улс төрийн өрсөлдөгч Таранатха-Жавзан-Дамба хутагтын хойд дүрээр өргөмжилсөн. Түүнийг 1634 онд бусдын гарт амь үрэгдсэний дараа Төвдийн улсын тойрог хэрэггүй шүүх болсон. Чойжон лам зөв сонголтыг баталж V далай лам өөрөө ард түмэнд хандан дараах үгийг хэлжээ.<Жавзан-Таранатха агуу гэгээнтэн, шашин хүн ардад туслагч, Манай орны ард түмнийг шашны дээд үйлсэд татан ажлаа дуусгасан, хойд орнуудад шарын шашин дэлгэрүүлэх цаг ирлээ. Түүний хойд дүр доод талын хаант улсаас бидэнтэй холбоо барин, эртний төөргөөр, манай орныг өөрийн шүүхээс үл сонгон тодорлоо. Бид энэ ядмаг сул доройд гомдоллон гэгээн Жавзан Тарантхуг хойд зүг түүнийг залгамжлагчаар томиллоо. Хутагт бидний дунд хэзээд байна хизаан нь зөвхөн чөтгөрийн усан нүд, жинхнээсээ тэнд байхгүй.> Ингээд 1640 онд 5 настайдаа Таранатхын хойд дүрээр тодорч, сүмд шавилан Жанявжарын (санск ритаар Алмаз, монголоор Занабазар нэр авчээ). Түүний нэрний самскрит төрөл өргөн хэрэглээг олж түүний урд төрлийн нэр нь,<Таранатха>(санкср Тараагаар хамгаалуулагч)-мөн санскрит.

Панчин лам Далай ламтай холбоо барисан нь

Далай лам Занабазарт төвдийн багш Жамбалын Номун ханыг, харин Бэнса лам хутагт Лувсан Данзанг илгэээжээ. 13 насандаа 1647онд, Занабазар нүүдэлчдийн сүм Брайбунгаджигандан-шаддублин(мөн Баруун хүрээ Манх-хийд) түүний овог Абатай-Эрэдэнэ-Зуу тэнд бараг жил суралцсан нээлтэд оролцсон. 15насандаа 1649 оны эцэст Лхас уруу явсан. Төвдийн нийслэлд жил хагас байхдаа Занабазар, Вадирагын V Далай ламыг залах ёслолд орж, тэнд түүнийг хувилгаанд өргөмжлөн, Жавзандамба түүнд өөрийн тамгатай торгон балдахин бэлтгэсэн. Дараа нь Ташилунпо хийдэд Шигадзед Занабазар IV Панчен ламыг төлөөлсөн байв. Тэр түүний их багш нь болсон.Мөн Занабазар Гандан Пунцоглин хийдэд зочлов. Түүхийг 1642 онд Таранатха үндэслэсэн, дараа нь гелугийн сургуульд эзлэгдсэн. Занабазар Түвдэд айлчилсаны дараа олон төвд тангуд ламтай эх орондоо ирсэн. 1653 оны эхээр Занабазар Говийг туулж, Өвөр Монголын хаа нэгэнтээ 5-р Далай ламтай уулзсан. Тэр Чин улсын Эеэр засагч хаантай уулзаад ирж, мөн түүнийг Эрдэнэ Зуу хүртэл дагалдан явжээ. 1655 оны намар дахиад Төвдөд өөрийн багш Панчин ламд бараалхжээ. Түүнтэй, бас Далай ламтай уулзаад 1656 оны намар Занабазар Халхад ирэв.

Чин улсад Халх Монгол дагаар ороход оролцсон нь

Халхын үймээн самуун нь Халхын Түшээт хан Чахундорж, Засагт хан Цэнгүүн нарын дүрвэгсдийн маргаанаар эхлэв. 1684 онд Чин улсын Энх амгалан хаан, Халхын хаадын дотоод маргаанд оролцон 5-р Далай ламд захидал илгээн, түүний төлөөлөгчдийг Халх уруу илгээхийг хүсч дайтаж буй талуудыг эвлэрүүлэхийг хүсчээ. 2 удаагийн эвлэрүүлэх оролдлого бүтэлгүйтсэн ч 1686 оны намар хурал болж, Далай ламаас Гэлэгпагийн Гандан хийдийн гол төлөөлөгч Цултрим Дарьге сургуулийн захирал иржээ. Түүнтэй зэрэгцэн Чин улсын өргөмжлөлт түшмэл Арнай, Занабазар оролцсон,Энх амгалан хааны тусгай урилгаар түүний том ах Чахундорж, Засагт хааны дүрвэгсэдийг буцааг авчрав. Занабазар, Галданширээт 2-н хоорондын маргааныг эс тооцвол,Ойрдын хаан Галдан Бошигт , Түшээт хан ба Засагт хан 2-ыг эвлэрүүлэн зөвшилцөхөд хүрчээ. Гэвч шууд Түшээт хан, Жавзандамба Занабазарын дэмжлэгээр дахин дайн дэгдэж, Засагт хан, Галдан Бошигтын ах Доржжав нар амь үрэгдэв. Энэ Ойрадыг Халхад дайран ороход Түшээт хан ялагдал хүлээв. Галдан Бошигт Занабазарын хувийн хийдийг устгаж, Өндөр гэгээн эхлээд Эрдэнэзуу руу зугтаж, дараа нь Ойрдуудад хөөгдөж, Унши руу явсан. Энэ нь Түшээт хан, Занабазартай хамт 1688 онд Манж Чин улсаас цэргийн тусламж хүсэхэд хүргэв. Улсын зөвлөл Бээжингийн ордон, энэ бол Чингийн ноёрхол Халхад тогтох тохиромжтой нөхцөл болохыг хүлээн зөвшөөрөв. 1688 оны 10 сарын 1 ны ялагдалын дараа Түшээт хан, Занабазар 2 Чин засгийн газарт Манжийн ноёрхолд багтааж өгөхыг албан ёсоор хүслээ. 1691 оны 5 сард Долоон нуурт Халхын хаадын хуралд орж, Халхыг Чин улсын мэдэлд орохыг хүлээн зөвшөөрөв. Халх нь Чин улсын засгийн удирдлагтай зөвхөн тухайн нөхцөлд эртний хүндэт Дээд Эрдэмт хаан (бараг л дайны ялагдалын нөхцөлд) Жавзандамба хутагт Монголын шашны тэргүүнээр албан ёсоор өргөмжлөгдвөл дагаар орохыг хүлээн зөвшөөрнө гэжээ.

Таалал төгсөв

Занабазар 89 насандаа Чин улсын нийслэл Бээжингийн ойролцоо Шар сүмд зочилохдоо 1723 оны хаврын эхэн сарын 14-ний өдөр таалал төгсөв. Түүний шарилыг эхлээд Их хүрээнд, дараа нь "Амарбаясгалант хийдэд" байрлуулав. Энэ нь Чин улсын Найралт Төв хааны тушаалаар 1726 онд байгуулсан хийд юм. II Богд гэгээн нь Занабазарын ач, мөн Түшээт ханы гэр бүлээс тодорчээ.

Шашны үйл ажиллагаа, Халхад хийд байгуулсан нь

• Түвдээс Занабазар эх орондоо ирээд Эрдэнэзуугийн сургуультай холбоотой хийдийн ойролцоо амьдрахыг хүсэхгүй байгаагаа зарлаж, нүүдлийн хийд Их хүрээг байгуулж 7 аймгийг харьяалж байв. Нүүдлийн хийд нэг газраас нөгөө газарт нүүдэлсээр эцэст нь Халхын нийслэл болов. Мөн Халхад ирснийхээ дараа тэр Базардара-хүрээг Табун-идзаагурт байгуулав.
• 1654онд Хэнтийн ууланд (одоогийн Төв аймагт) Занабазар Рэбугежээгандан-шадувлин-номын их-хүрээг байгуулав.
• 1654онд Шивээт уул (одоогийн Өвөрхангай аймагт) 19 настай Занабазар "Аз жаргалтай ганцаардлын хийд, өндөр Гэгээний урлан" (Ховхон хийд) өөрийн урлангаа байгуулав.

Соёмбо үсгийг зохиосон нь

1686онд Занабазар шинэ үсэг "Соёмбыг" зохиов. Энэтхэгийн бичиг үсэг "Ланча" дээр үндэслэн, Төвдийн Пагва ламын "Дөрвөлжин үсэг" дээр тулгуурласан. Шинэ үсэг нь 3 хэлний авиа зүйн ялгааг бүрэн харуулж чадсан- санскрит, төвд ба монгол. Энэ нь одоо хүртэл гоёл чимэглэлийн зорилгоор Монголын буддистууд ашиглаж байна. Энэ бэлэгдэл XVII зууны Монгол улсын билиг тэмдэг болж, одоо үед Монголын далбаан дээр байрлаж байна.

Уран баримал

Занабазар буддын, бодисва, буддын зүтгэлтнүүдын шавар барималуудаараа алдартай. Тэр уран барималтай анх 1650 онд Лхасд очихдоо танилцжээ. Непалын уран барималчид Поталын ордон барихыг ажиглажээ. Шинжээчид Занабазарын уран бүтээл Непалыхтай адил, харин төвдийнхтэй адилгүйг ажиглаж байв. Нилээд алдартай бүтээл нь Цагаан ногоон Дарь эх, Баджара Будда. Эмэгтэйлэг, мэдрэмжтэй дүрслэл ногоон Дарь эхэд харагдана, түүний хамгийн сайн бүтээлийг Европын сэргэн мандалтын уран барималтай адилтгадаг. Б.Ринчен Занабазарыг «Монголын Микеланжело» гэжээ. Өндөр гэгээний урлагийн бүтээл 2 ч удаа устгагдах аюулд өртөж, зарим нь гэмтсэн. Анхны удаа Зүүнгарын XVII зууны төгсгөлд Халх руу халдахад, 2-рх нь XX зууны 30-аад оны Чойбалсангийн шашны эсрэг хэлмэгдүүлэлтийн үед. Занабазарын тусгай хэв маяг нь "Занабазарын сургууль" хэмээн нэрлэгджээ. [[Ангилал:Урвагчид]