Түрэгийн түүх

Түргийн түүхийг Хөх Түрэгийн үе, Селжук Түргийн үе, Оттоманы үе, Бүгд найрамдах улсын үе гэж хувааж үздэг. Эдгээр үеүүдээс Хөх Түргийн үе Монголын түүхтэй ихээхэн холбоотой тул манай судлаачид чухам энэ үеийг чухалчлан авч үздэг. Түргүүд нь Төв Азийн эртний оршин суугчдын салаа салбар бөгөөд дунд чулуун зэвсгийн үед буюу 7-12 мянган жилийн тэртээ анх зэрлэг амьтадыг гаршуулан адуулах болсон үеэс монгол, түрэг, манж-түнгүс хэлний ялгаа гарч тус тусын угсаа овог салж эхэлсэн үеэс өвөг Түрэг угсаатны эх тавигдсан гэж үзэх боломжтой юм. Түүх бичлэгт Түргүүдийн гарал үүслийг Ашина овгоос эхлүүлдэг бөгөөд энэ овог анхлан Хөх Түргийн нэрийг гаргажээ. “Жоу улсын түүх”, “Бэйгийн бичиг”, “Сүй улсын түүх” “Юйяан зазу” зэрэг эртний хятадын ойролцоо цаг үед (6-р зуун) зохиогдсон сурвалжуудад “Ашина нь Гаочангийн хойд хэсэгт саарал өлөгчин чонын төрүүлсэн 10 хүүгийн нэг”, “Ашинагийн өвөг нь Хүн нарын хойно байсан Со орны хүн бөгөөд чоно эхтэй”, “Зүүн Гансу мужийн Пинлианы захирагчдаас гарсан холимог овог”, “Ашинагийнхан бол Ашидэгийн агуй дахь тэнгисийн бурхантай хайр сэтгэлтэй болсон Шемо гэдэг мэргэн харваачийн удам угсаа” зэрэг домгуудыг тэмдэглэн үлдээснээс олонд хамгийн их тархсан нь “Тэд сихай буюу баруун тэнгисээс баруун зүг нутаглаж байсан хийгээд хөрш аймаг нь (зарим аман домогт хятадууд гэх нь бий) тэднийг довтолж хядан ганц хүүг хөл гарыг нь огтлон үлдээснийг Асена нэрт өлөгчин саарал чоно тэжээн өсгөж, хожим тэр хоёрын дундаас 10 хүү төрсний 1 нь Ашина нэртэй байж бусдыгаа удирдан Ашина овогтон болов” гэдэг. Энэ домгоос үзвэл Түргүүд уг гарвалынхаа эхийн талыг чонотой холбосон байдаг нь сонирхол төрүүлдэг. Энэхүү домгийн гэрч болж бидний үед хүрч ирсэн Бугатын хөшөө хэмээгдэх түрүү Түргийн үеийн дурсгал Архангай аймгийн Их тамир сумаас олдсон билээ. Ашина овог Алтайн өвөр хэсэгт очихоосоо өмнө анх хаана байсан талаар одоо хүртэл маргаантай байдаг бөгөөд Ганьсу муж Эзний голын сав Турфан орчим байсан эсвэл Хүн нарын хойно Алтайн хойд тал Бий гол хавьд байсан гэх хоёр баримтлал байдаг. Эндээс үзэхэд Хүн нарыг хүчирхэг үед эдгээр нутаг Хүн гүрний бүрэлдэхүүнд байсныг бодолцвол Түргүүд Хүн гүрний бүрэлдэхүүнд орж, нэг аймаг нь болж явжээ гэвэл үнэнээс нэг их хол зөрөхгүй биз ээ. Ер нь Түргүүд анхнаасаа Алтайн нуруу хавиар нутаглан тухайн үеийн Төв Азид тогтсон аймгуудын холбоо, төрт улсуудын харъяанд орох, нэгдэх байдлаар байж байгаад 400-аад оны үес хүчинд шахагдан Турфанд ирснээр тэндхийн Индо Ари угсаатантай хэлхээ холбоо тогтоож харилцан нөлөө үзүүлж байгаад 460 оноос Их Нирун улсын (Жужан) захиргаанд орж төмрөөр алба барих болсон гэсэн баримтлал арай илүү байна. Дашрамд сонирхуулахад Японы хэл шинжээчид Согд хэлээр бичигдсэн Ашинагийн тухай хамгийн эртний судар болох Бүгүтийг судлан Хятадын сударт гардагчлан Ашина биш Ашинас гэсэн үг гэсэн нь хожмын Араб сурвалжуудаар баталгаажсан. Мөн Японд Ашина гэж овгийн нэр (Сэй Ашина гэж Япон жүжигчин эмэгтэй байдаг), тэрчлэн Хирошимад Ашинас гэж дүүрэг бий. Түрэг гэх нэр Түжүэ гэдэг нэрээр 6-р зуунд хятад сурвалжид анхлан гарчээ. Нирун улсын сулралын үед 546 онд Нируны эсрэг боссон Тэлэ аймгийн холбоог (Тогуз-Огуз гэдэг ба Уйгар нэг аймаг нь байв) Ашина аймгийн зонхилогч Буман (Түмэн) дарж өөртөө нэгтгэн алдар гавъяаныхаа хариуд Нируны гүнжтэй гэрлэж хааны гэр бүлд орохыг хүссэн авч Нируны Анагуй хаан эс зөвшөөрчээ. Урам нь хугарсан Буман баруун Вэй улстай холбоо тогтоон 552 онд Нируны эсрэг дайтан хиартал цохиж, Анагуй хаан амиа хорлосноор Нирун улсын ноёрхол дуусгавар болов. Эргүнэ Кунгийн домог энэ үетэй холбоотой болов уу гэж бодогдоно. Буман Нируны харъяанд байсан овог аймгуудыг өөрийн болгож, Киргизүүд болон Киданчуудыг цохин, улстөрийн төвөө Орхоны хөндийд шилжүүлэн өөрийгөө Ил Хаан хэмээж Хөх Түргийн үндсийг тавьсан боловч удалгүй таалал төгсжээ. Түүний хүү Кэло, Иишиги хаан нэрээр 553 онд ор залгасан авч дараа жил нь үгүй болов. Кэлогийн дүү Кигин 554-572 онуудад Муган хаан цолтойгоор Түргийг захирч байх хугацаандаа Хятадтай хавсран Сянби угсааны Тогоон нарыг мөн дорно зүгт Татаби, Кидан, гучин Татар (татарыг хятадууд шивэй хэмээнэ) зэрэг монгол угсааны аймгуудыг эзлэн газар нутгаа тэлэн гадаад байдлаа бэхжүүлжээ. Буман хааны дүү Истэми 553-573 онд Ябгу (хааны удаахь бөгөөд баруун Түргийг захирагчийн цол, удам залгамжлана) цолтойгоор баруун Түргийг захирч Персийн Сасанидтай хамсан Нирун улсын түшмэг холбоотон байсан Цагаан Хүн буюу Эфталитуудыг цохин Европ руу шахаж, баруун зүг Арал тэнгис, Ижил мөрөн хүртэлх газар нутгийг эзлэн газар нутгаа тэлжээ. Чухам энэ үеэс Хөх Түрэг Дундад болонТөв Азийг хамарсан хүчирхэг гүрэн болж Хятадын Ци, Жоу улсуудаар алба бариулах болсон байна. Кигиний дүү 572-581 онуудад Таспар хаан цолтойгоор Түргийг захиран байв. 573 онд Ябгу Истэми өнгөрсний хойно түүний хүү Тарду залгамжлан баруун Түргийг захирах болж, хаанд захирагдахаас зайлсхийн баруун Түрэг хэрэг дээрээ бараг тусгаар улс болов. Энэ үед Хятадын нэгдсэн Сүй улс байгуулагдаж байв. 581 онд Таспарыг үгүй болсон хойно түүний гэрээс ёсоор Бумангийн ач Талопиэн хаан болох ёстой байсан ч дээд зөвлөлөөс түүний үеэл Шэтүг Шаболио хаан болгосноос үүдэн Талопиэн нь Апа хаан, өөр нэг үеэл Рудан нь Бүли хаан хэмээн өөрснийгөө өргөмжлөн дотоодын тэмцэл өрнөсөн байна. Энэ байдлыг далимдуулан Ябгу Тарду баруун Түргийг бүрэн бие даалгаж Хөх Түрэг баруун зүүн хоёр хэсэгт хуваагдсан байна. Түргүүд дотоодын тэмцэлдээ Хятадын дэмжлэг авахын тулд тэдэнд алба барих хүртэл байдалд орсноос гадна дорно зүгээс Кидан довтлон, Хятадууд задлан бутаргах бодлогыг тууштай барьж нөхцөл байдал улам дордов. Албан ёсны хаан гэгдсэн Шэтү Ишбараг үгүй болсны хойно түүний хүү Чулоухоү 588-599 онд, 599-609 онд Чулоухоүгийн хүү Ранган нар хаан болцгоосон хэдий ч бүх нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдөж чадсангүй дотоодын тэмцэл үргэлжилсээр байв. Энэ үед баруун Түргийн Ябгу Тарду 599 онд өөрийгөө Датоү хаан (Бужиа хаан ч гэдэг) хэмээн өргөмжлөн зүүн Түрэгт цэрэглэн орсноор зүүн Түргийн хаан зугтан Хятадын хаан Яандигаас өмгөөлөл эрэн очжээ. 600 онд Тарду Түргийн дотоод хэрэгт оролцохоо зогсоохыг шаардан Хятадад цөмрөн нийслэл Чангаан руу довтолсон хэдий ч амжилт олсонгүй, харин Хятадууд Түргийн харъяанд байсан Сыр-Тардуш, Уйгараар толгойлуулсан Тэлэ аймгийг Түргийн эсрэг турхирах бодлогыг амжилттай хэрэгжүүлж, тэдэнтэй хавсран 603 онд Тардугийн ноёрхолыг унагажээ. Яг үүнтэй төстэй хэрэг явдал хожим Халх Ойрадын дайны үеэр давтагдсан бөгөөд Галдан бошигт хаан энэхүү түүхийг давтжээ. Гэвч нөхцөл байдал эргэн Хятадын дотоодод самуун дэгдэн Түргүүдэд бололцоо гарч ирсэн байна. Энэ үед 609-619 онд Шиби, 619-621 онд Чулоу, 621-630 онд Хиэли хаадууд зүүн Түргийг захиран байсан хийгээд Хятадын дотоодын самууныг ашиглан 67 удаа уулгалан довтолсон ба Сүйгээс Тан улс руу шилжих шилжилтэнд багагүй үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Гэвч дотоод байдал нь тийм ч сайнгүй, Тэлэ аймгууд босч тэмцсээр байсан ба шинэхэн үүссэн Тан улс хүчээ бэхжмэгц Түргийн эсрэг хагалан бутаргах тууштай бодлого явуулж, Тэлэ аймгийн холбоотой хавсран 630 онд Хиэли хааныг олзлон улсыг нь эзлэн зүүн Түрэгийг унагажээ. Баруун Түрэг 659 он хүртэл биеэ даан тусгаар оршсон бөгөөд Нили хаан (603), Чуло хаан (603-611), Шэкүэй (611-618), Тун Ябгу (618-630), Юүвү хаан (630-) зэрэг хаад удирдагчид захиран байсан ба Бизантийн хаант улстай найрсаг харилцааг барьж Персийн Сасанидын эсрэг түүхэнд Түрэг-Персийн дайн гэгддэг дайнуудыг хийж Таримын хөндий, Аму даръя хүрч өмнөд хилээ сэргээн, Хазар болон Гераклиус хааны дэмжлэгтэйгээр Транскавказид цөмрөн Дагестаны Дербент, Гүржийн Тибилис, Арменийг авч Транскавказад ноёрхох болсон хэдий ч эзлэгдсэн газар нутагт Тун Ябгугийн явуулсан аллага хядлагын улмаас Транскавказад удаан ноёрхож чадалгүй 630 онд хөөгдсөн байна. Баруун Түрэгт 634-639 онд хаан байсан Ишбара засаг захиргааны шинэтгэл явуулж, улсаа тав таван хэсгээс бүрдэх Чуй голоор зааглагдсан 2 хэсэгт хуваан захирах болсон нь Оног буюу арван сум хэмээгдэн түүхэнд үлджээ. Энэ үеэс салан тусгаарлах хандлага гарч эхэлсэн бөгөөд Булгарууд салан тусгаарлаж, төв хэсэг нь Хазарын хаант улс хэмээн биеэ даах зуур 657 онд Тан улсын жанжин Сүн Дин фан зүүн хэсэгрүү довтлон түйвээв. 658 онд Тан улсын Тайзонг хаан өөрийгөө Түргүүдийн хаан хэмээн зарлаж, 659 онд Перс хүртэлх газар нутгийг эрхэндээ оруулан торгоны замыг бүрэн хяналтандаа авснаар Хөх Түргийн анхдугаар үе дуусгавар болж Түргүүд Тан улсад бүрэн эрхшээгдэж, албат харъяат нь болсон байна. Энэ үеэс Түргүүд хятад цол хэргэм авч, Тангийн өмнөөс дайн тулаан хийж, хил хязгаарыг сахих болсон байна. Хожим Манжууд Тангийн энэхүү бодлогыг Монголд хэрэгжүүлсэн мэт санагдана. Мөн энэ үеэр Уйгарууд Тэлэ буюу Тогуз Огуз (9 огуз) аймгийг зонхилохын төлөө Сыр-Тардуштай тэмцэн ялж Тан улсын холбоотон байж түр зуур тусгаар байдалтай байв. Ингэж Хөх Түрэг унасан хэдий ч Түрэг түмэн эрх чөлөө тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцсээр байсан бөгөөд 681 онд Күтүлүг өөрийн ах Мокор (хятад сурвалжид Мочо)-той хамтран Тангийн эсрэг бослого гарган Элтэрэс нэрээр хаан сууж (682-694) арав гаран жилийн турш амжилттай тэмцэл явуулан цагаан хэрэм хүртэл газар нутгаа сэргээн Хөх Түргийн хаант улсыг сэргээн байгуулав. Энэ тэмцэл амжилтанд Хятадад төрж өссөн мэргэн сайд Тоньюкук их хувь нэмэр оруулжээ. Элтэрэс, Капаган, Билгэ гурван хааны сайд байсан түүнд зориулсан хөшөө дурсгал Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт байдгийг бид бүгд мэдэх билээ. Түүнчлэн Тан улс дотоодын самуунтай, дээр нь Төвдтэй дайн хийж байсан зэрэг Түргүүдийн хувьд таатай нөхцөл бүрдсэн байсан байна. Мөн энэ үеэс Тэлэ аймгийн холбоо буюу Тогуз огузын (Уйгар нэг зонхилох аймаг нь байсан есөн аймгийн холбоо) захирагчаар суух хүнд Ябгу цолыг өгөх болсон байна. Түүний хойно Мокор, Капаган хаан нэрээр 694-716 онд хаан сууж, газар нутгаа баруун зүг Самарканд хүртэл тэлж, тэр үед хүчийг авч эхэлж байсан Арабуудтай Трансоксанийг хянахын төлөө өрсөлдөх болов. 712-713 онуудад Умаяадын Халифаттай хэд хэдэн тулалдаан хийсэн авч амжилт олоогүй юм. Зүүн зүг Киданыг цохин, өмнө зүг Тан улсыг уулгалан бэлэг сэлтээр алба авч байв. Түүний хаанчлалын сүүлийн жилүүдэд дотоодын бослого самуун гарах болж, тэрээр нэгэн бослогын үеэр алагджээ. Капаган хааныг үгүй болсны хойно түүний хүү Инал буюу Бэгю хаан суусан авч төрийн эрхийг ёс бусаар авсан гэж үзсэн Элтэрэс хааны хүү Күль Тэгин түүнийг алж өөрийн ах Билгэг хаан суулгаж өөрөө маш их өргөн эрх дархыг эдлэх болж (Күль Тэгинийг түүхэнд төрийг хамтран баригч гэдэг), хуучин хааны үеийн эрх дархтанг зайлуулан зөвхөн мэргэн Тоньюкукийг төрийн зөвлөхөөр хэвээр үлдээсэн байдаг. Билгэ хааны үед Түргүүд дотоодын бослого тэмцлийг дарж, 720-721 онд Тан улстай хийсэн дайнд ялалт байгуулан улмаар найрамдан бэлэг сэлтээр алба авах болсон байна. 731 онд Күль Тэгин нас барахад Билгэ хаан ихээхэн гашуудаж том хэмжээний тахилын онгон байгуулсан байдаг. 734 онд Билгэ хаан хорлогдон таалал төгссөн бөгөөд энэ ах дүү хоёрын тахилын онгон Орхоны Хөшөө цайдамд өнөөг хүртэл оршин байгаа билээ. Энэхүү хөшөө дурсгалд Хөх түргийн түүхийг товч боловч тодорхой өгүүлсэн байдаг ба тэр үеийн улс орнуудын тухай бичиж үлдээсэн байдгаас арван отог буюу Түргэш (оног буюу баруун түрэг), Огуз буюу есөн аймгийн холбоо (Уйгарууд нэгэн аймаг нь байсан), Киргиз, Кидан, Татар, Татаби, Нанхиад нар өрсөлдөгч улсууд байсан нь хөшөөний бичгээс тодорхой байдаг. Билгэ хааныг таалал төгссөний дараа Ижань хаан 734-739 онд, Тэнгри хаан 740-741 онд, Эзмиш хаан 741-744 онуудад Түргийг захиран байсан ба энэ үеэс Ашина овгийн том язгууртан, бэкүүд харьцангуй бие даасан байдалтай болж, дээр нь дотоодын самуун, бусад овог аймаг, угсаатны бослого хөдөлгөөн ихээр өрнөх болж 742 онд Уйгарууд Харлуг болон Басмылуудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босч 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялж, хаан Эзмишийг олзлон, Уйгарын хаан (Ябгу) Күтлүг түүнийг цаазлан, толгойг нь Тан улсад хүргүүлжээ. Ингэж Төв Азид Түрэгийн ноёрхол дуусгавар болж, Уйгарууд түүхийн тавцанд тодрон гарч ирэв. Түргүүдийн үлдээсэн орхон бичгийн дурсгалт хөшөө дурсгал, булш, тахилгын онгон, балбал чулуун зэл, хүн чулуу зэрэг өв соёлын дурсгал Монгол нутагт үлэмжхэн байдаг.

Энэ үеэс эхлэн хэдэн зууны турш тэдний тухай мэдээ сэлт хомс байдаг бөгөөд бөгөөд Түрэгийн түүхэнд бичсэнээр: “...тэдгээр нүүдэлчид Монголын баруун хойд хэсэг Алтай хавиар болон Төв Азийн тал нутагт нутаглан байгаад 6-8 зуунд Арал тэнгисээс Хинду Куш хүртэл буюу Трансоксанид ноёрхсон хаант улс байж 8-р зуунд зарим аймгууд нь Огузыг оролцуулан өмнөш нүүн Аму Даръяа буюу Аму гол хүрч, зарим нь баруунш нүүн Хар тэнгисийн хойд эрэг хүрчээ” хэмээдэг. Огузийн Ябгугийн улсад өндөр алба хашиж байсан Селжүк бэк Кужандад нүүн ирж исламжин Селжүкийн үндсийг тавьсан гэх агаад түүний ач хүү Түгрүл бэк дүү Чагрийн хамт 1029 онд Мерв, Нишапурийг эзлэн дараа нь Хорасан, Балх буюу Бактриг авч, 1037 онд Персэд (Газни) нэвтрэн улс байгуулсныг түүхчид “Их Селжүкийн эзэнт улс” хэмээдэг ба тэднийг Төв Азийн Түрэг овог аймаг гэж үздэг. Энэ үеэс эхлэн тэд хэл соёлын хувьд нэлээн персжих хандлагатай болсон юм. Тэд1055 онд Багдадыг эзлэн Анатолийд хүрчээ. Түгрүл бэкийн дараа Чагри бэкийн хүү Алп Арслан 1063-1072 онд Селжүкийг захиран 1064 онд Армени, Гүржийг эзлэн, 1068 онд Бизантыг цохиж, улмаар 1071 онд Манзикертэд Бизанттай дахин дайтаж, хааныг нь олзлон төв болон зүүн Анатолийг бүрэн хяналтандаа авав. Тэрээр өөртөө үнэнч зүтгэсэн Түрэг жанждыг эзэмшил газар нутгаар шагнаснаар атабэк буюу Бэйликүүд (Бэклик) үүссэн байна. Алп Арслангийн дараа Мэлик шах I 1072-1092 онд хаанчилсан бөгөөд түүний үеийг Селжүкийн алтан үе гэдэг. Энэ үед тэдний газар нутаг зүүн талдаа хятадтай, баруун талдаа Бизантитай хиллэн байснаас гадна цэргийн шинэчлэл явагдан Багдадад их сургууль байгуулж эхэлсэн байна. Абасидын Халиф түүнд “Дорно Өрнийн Султан” гэх цолыг 1087 онд өгч байжээ. Сайн юманд садаа мундахгүйн үлгэрээр Уулын өтгөс буюу Ассасинууд түүний үед хүчтэй байж аллага таллага явуулах болжээ. 1092 онд тэрээр таалал төгсөхдөө газар нутгаа хуваан Анатолийг дүү Килиж Арслан I-д (Румын Султант улсыг үндэслэгч), Сирийг дүү Тутуш I-д, Персийг хүү Махмуд I-д, Иракийг хүү Баркияаругт, Багдадыг хүү Мухамед I-д, Хорасаныг хүү Ахмад Санжарт тус тус захируулсан нь тэд өвөр хоорондоо тэмцэн Их Селжүк задарч, загалмайтны дайчдын довтолгоонд нэгдсэн эсэргүүцэл үзүүлж чадахгүй дийлдэж байсан байна. Нэр төдий нэгдмэл улс байсан хэдий ч сүүлчийн ёс төдий хаан Ахмад Санжарыг 1156 онд үгүй болсны хойно Атабэкүүд бүрэн бие даацгаажээ. 1194 онд Их Селжүк бүрэн унаж, Румын султант улс л үлдсэн байна. 1261 онд Монголчууд Анатолийг хяналтандаа авснаар Румын султанат олон жижиг Эмиратууд буюу Анатолийн Бэйликүүдэд хуваагдан Монголын хараат түшмэг байдлаар 13-р зууны сүүл үе хүртэл оршин тогтножээ. 1330-аад оноос тэндэх Монголчуудын ноёрхол дууссанаар Анатолийн Бэйликүүд Селжүк улс нэрээр улс төрийн хувьд нэгдмэл байдалтайгаар 14-р зууны эхэн хүртэл байгаад өвөр хоорондоо эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэн 16-р зууны эх хүрчээ. Энэ үеийг Бэйликүүдийн үе гэх бөгөөд энэ үед Түркоманууд улс төрийн хувьд хүчтэй байж Түрэг хэл соёл бүс нутагт давамгайлан шинжлэх ухаан, уран зохиолын болон Анатолийн албан ёсны хэл болсон нь энэ үеийн нэг онцлог юм.

Эдгээр Бэйликүүдийн нэг болох Бурса болон Ескисехир хоёрын хооронд орших газрыг Газнийн эмиратуудын нэг Ертүгрүл захиран байгаад 1281 онд хүү Осман нь залгамжлан авчээ. Осман нь эр зоригоороо “Кара” (хар) хэмээн нэрлэгдэн газар нутгаа өргөтгөн тэлж, Бурсад нийслэлэн, 1299 онд Селжук Түргээс тусгаар улс байгуулсан нь хожим түүний нэрээр нэрлэгдэх болсон Оттоманы эзэнт улс бөгөөд түүхийн олон нугачааг туулан 16-17-р зуунд хүч чадлынхаа оргилд хүрч, зүүн өмнөд Европ, Ойрхи дорнод, хойд Африкииг хамарсан эзэнт гүрэн болсон юм. 1402 онд Доголон Төмөр Анкарад тэдэнтэй тулалдан захирагч Баиезидийг олзолж, газар нутгийг нь авчээ. Хожим Мурад II-ын (1421-1451) үед дахин сэргэжээ. Оттоманууд Султан Мехмедийн (1451-1481) үед 1452 он гэхэд хуучин Бизантийн газар нутгийг бүрэн хяналтандаа авч, 1453 онд Константиноплийг 53 өдөр бүслэн байж аван Оттоманы эзэнт гүрний нийслэл болгожээ. Тэрээр аль ч шашинтан, үндэстэнийг “үл ялгаварлан гадуурхах” бодлогыг барьснаар олон үндэстний улсыг байгуулж “Пакс Оттоман”-ы үндсийг тавьж чаджээ. Селим I-ийн (1512-1520) үед Сири, Палестин, Египетийг авч, Мекка болон Медина хотыг хяналтандаа авч, тэрээр “Хоёр ариун бунханы хамгаалагч” гэх цол хүртжээ. Түүний дараа өрнөдөд “Гайхамшигт Сулейман”, дорнодод “Хууль тогтоогч” хэмээн алдаршсан Сулейман (1520-1566) Оттоманыг захиран Селимын газар нутгаа өргөтгөх бодлогыг үргэлжлүүлж, түүний арми нь Английн Ненри YII, Францын Францоис I, Ариун ромын эзэнт улсын Чарьлз Y-ын армиас хамаагүй илүү байж, Газар дундын тэнгист түүний тэнгисийн цэрэг Португаличуудын тэнгист ноёрхох хүртэл ноёрхож байв. Түүний үе Оттоманы эзэнт улсын алтан үе байж, хуулийн тогтолцоонд өөрчлөлт хийн улс даяар мөрдүүлсэн байна. Түүнийг 1566 онд таалал төгсөхөд Оттоман Исламын ертөнцийн том төвүүд болох Мекка, Медина, Иерусалем, Дамаск, Каир, Тунис, Багдадыг туган дороо нэгтэгсэн дэлхийн хүчирхэг гүрний нэг болж, хөгжлийнхөө оргилдоо хүрсэн байлаа. Түүнээс хойш Оттоманы султант улс зогсонги байдалд орж, хүч чадал нь аажмаар буурч 19-р зуун гэхэд Европын бусад улстай харьцуулахад хол хоцорсон байлаа. Селим III (1789-1807), Махмуд II (1808-1839) зэрэг султанууд шинэчлэл хийх оролдлого хийсэн авч төдий л амжилт олоогүй юм. 624 жил оршин байж, Түргийн соёлд баларшгүй ул мөрөө үлдээсэн Оттоманы султант улс 1923 онд БНТУ-д байр сууриа шилжүүлсэн билээ.

Германы холбоотон байсан Оттоманы Түрк дэлхийн нэгдүгээр дайнд ялагдал хүлээн, 1920 онд холбоотнуудтай хийсэн Сервесийн энхийн гэрээгээр Итали, Франц, Британи, Грек, Армени зэрэг улсуудад газар нутгаа алдан, Итали, Франц, Британи болон олон улсын нөлөөний бүс байгуулсан байна. 1919 онд, дайны баатар Мустафа Кемал Паша (хожим 1934 оны “Овгийн хууль”-иар Ататюрк нэрийг авсан) Оттоманы армийн үлдэгдэлийг зохион байгуулж, үндэсний үзэлтнүүдийг нэгтгэн Түркийн чөлөөлөх хөдөлгөөнийг эхлүүлсэн нь түүхэнд “Түркийн тусгаар тогнолын дайн” гэж нэрлэгддэг. Энэ дайнаар (1919-1922) Түркийн үндэсний үзэлтнүүд өрнөдөд Грекийг, дорнодод Арменийгшахаж, өмнөдөд Итали, Британи, Францыг ялж одоогийн Түркийн хил хязгаарыг тогтоон (Хатай, Александретта хоёр хожим 1938-1939 онд Францаас тусгаар тогтносны дараа нийлсэн), 1923 оны 7 сард Сервесийн гэрээг Лузанны энхийн гэрээгээр сольж, олон улсад зөвшөөрөгдөх эхлэлийг тавьжээ. 1923 оны 10 сарын 29-нд Оттоманы улсыг халж, Ататюркийг ерөнхийлөгч болгон үндсэн хуульт Бүгд найрамдах улсыг тунхаглаж Анкарад нийслэлээ шилжүүлснээр Түркийн шинэ түүх эхэлсэн. Энэ үеэс эмэгтэйчүүдэд бүрэн улс төрийн эрх олгох, малгай хувцасны хуулийг өөрчлөх, гэлэнмаагийн хийдийг хаах, эрүүгийн болон иргэний хуулийг шинээр гаргах (Италийн эрүүгийн хууль, Швейцарын иргэний хуулийг загвар болгосон), Түрк шинэ үсгийг хэрэглэх, овгийн нэрийг Түрк болгох, цол гуншинг халах зэрэг шинэчлэлтийг эрчимтэй хийж, 1946 оноос олон намын тогтолцоонд шилжжээ. Үндсэн хуулиндаа “БНТУ-ын иргэн бол БНТУ-ын тулгын чулуу” хэмээн заасан байдаг ба одоогийн Түрк хүн бол Оттоманы эзэнт улсын нутаг дэвсгэрт байсан олон угсаа гарвалтай Түрэг хэл, соёлтой Ислам хүмүүсийн үр удам юм.