Узбекчүүд: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Мөр 11: Мөр 11:
|тайлбар =
|тайлбар =
|улстай_үндэстэн = тийм
|улстай_үндэстэн = тийм
|бичгийн_нэр = ганц тоо — '''узбек''' ({{lang-uz|oʻzbek}})<br>олон тоо — '''узбекчууд''', узбекууд<br> бусад хэлбэр — үзбек, өзбек, өзбег
|бичгийн_нэр = ганц тоо — '''узбек''' ({{lang-uz|oʻzbek}})<br>олон тоо — '''узбекчүүд''', узбекүүд<br> бусад хэлбэр — үзбек, өзбек, өзбег
|нутаг_орон = Дэлхий даяар — '''30 сая''' (тооцоо). Үүнээс:<br>'''{{UZB2}}''' — '''23,929,309''' ([[2013]])<ref name=CIA-Uzbekistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html|title=Population: 28,661,637 (July 2013 est.) [Uzbeks = 80%]|publisher=[[The World Factbook]]|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref><br>
|нутаг_орон = Дэлхий даяар — '''30 сая''' (тооцоо). Үүнээс:<br>'''{{UZB2}}''' — '''23,929,309''' ([[2013]])<ref name=CIA-Uzbekistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html|title=Population: 28,661,637 (July 2013 est.) [Uzbeks = 80%]|publisher=[[The World Factbook]]|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref><br>
{{AFG2}} — 2,799,726 ([[2013]])<ref name=CIA-Afghanistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af|title=Afghan Population: 31,108,077 (July 2013 est.) [Uzbeks = 9%]|publisher=The World Factbook|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref><br>
{{AFG2}} — 2,799,726 ([[2013]])<ref name=CIA-Afghanistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af|title=Afghan Population: 31,108,077 (July 2013 est.) [Uzbeks = 9%]|publisher=The World Factbook|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref><br>
Мөр 25: Мөр 25:
}}
}}


'''Узбек [[үндэстэн]]''' (олон тоонд '''узбекчууд''') — [[Дунд Ази]]йн [[Узбек улс]]ын үндсэн хүн ам бөгөөд эргэн тойрны [[Афган улс|Афган]], [[Тажик улс|Тажик]], [[Хиргис улс|Хиргис]], [[Хасаг улс|Хасаг]], [[Туркмен улс|Туркмен]] улсад хэдэн бумаар оршин сууж байгаа [[түрэг угсаатан]] буюу түрэг төрлийн хэлтэй [[ард түмэн]], 30 сая хүн амтай [[үндэстэн]]. Узбекчууд XV зуунаас баттай тодорч ялгарсан.
'''Узбек [[үндэстэн]]''' (олон тоонд '''узбекчүүд''') — [[Дунд Ази]]йн [[Узбек улс]]ын үндсэн хүн ам бөгөөд эргэн тойрны [[Афган улс|Афган]], [[Тажик улс|Тажик]], [[Хиргис улс|Хиргис]], [[Хасаг улс|Хасаг]], [[Туркмен улс|Туркмен]] улсад хэдэн бумаар оршин сууж байгаа [[түрэг угсаатан]] буюу түрэг төрлийн хэлтэй [[ард түмэн]], 30 сая хүн амтай [[үндэстэн]]. Узбекчүүд XV зуунаас баттай тодорч ялгарсан.


== Нэр ==
== Нэр ==
Мөр 31: Мөр 31:


== Хэл бичиг ==
== Хэл бичиг ==
Узбекчууд [[узбек хэл]]тэй. Узбек хэл [[Алтай хэлний язгуур|алтай язгуурын]] [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг төрлийн]] хэл юм. Түүн дотроо [[харлуг хэлний бүлэг|харлуг бүлэгт]] мөхсөн [[цагаадай хэл]] (узбек хэлний өвөг), одооны [[уйгур хэл]]ний хамтаар харьяалагддаг. Умард аялгуу, өмнөд аялгуу, туркментэй ойр хорезм аялгуу, хасагтай ойр кыпчак аман аялгуу гэж үндсэн дөрвөн янзын яриатай. VII—X зуунд хамаарагдах түрэг бичгийн дурсгалаас [[харлуг]]ийг тодорхойлсон. Тэр үед [[рун]] үсэгтэй байв. IX зуунаас Дунд Азийн [[иран угсаатан|иран]], түрэг угсаатан даяараа [[ислам]] шашинтай болохын зэрэгцээ [[араб үсэг|араб үсгээр]] бичдэг болсон.
Узбекчүүд [[узбек хэл]]тэй. Узбек хэл [[Алтай хэлний язгуур|алтай язгуурын]] [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг төрлийн]] хэл юм. Түүн дотроо [[харлуг хэлний бүлэг|харлуг бүлэгт]] мөхсөн [[цагаадай хэл]] (узбек хэлний өвөг), одооны [[уйгур хэл]]ний хамтаар харьяалагддаг. Умард аялгуу, өмнөд аялгуу, туркментэй ойр хорезм аялгуу, хасагтай ойр кыпчак аман аялгуу гэж үндсэн дөрвөн янзын яриатай. VII—X зуунд хамаарагдах түрэг бичгийн дурсгалаас [[харлуг]]ийг тодорхойлсон. Тэр үед [[рун]] үсэгтэй байв. IX зуунаас Дунд Азийн [[иран угсаатан|иран]], түрэг угсаатан даяараа [[ислам]] шашинтай болохын зэрэгцээ [[араб үсэг|араб үсгээр]] бичдэг болсон.


[[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ад 1923 онд узбек цагаан толгойг хэл, авиа зүйтэй уялдуулан зассан ба 1928-1940 онд латин үсэг, 1940 онд кирилл үсэг хэрэглэдэг болжээ. [[Бүгд Найрамдах Узбек Улс]] тусгаар тогтносны дараа [[латин үсэг|латин үсгээр]] бичиж байх шийдвэр гарч, 2005 оноос дунд сургуульд зааж эхэлсэн.
[[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ад 1923 онд узбек цагаан толгойг хэл, авиа зүйтэй уялдуулан зассан ба 1928-1940 онд латин үсэг, 1940 онд кирилл үсэг хэрэглэдэг болжээ. [[Бүгд Найрамдах Узбек Улс]] тусгаар тогтносны дараа 1992 онд цаашид [[латин үсэг|латин үсгээр]] бичиж байх шийдвэр гарч, 2005 оноос дунд сургуульд зааж эхлэв.


Харин Тажик, Хиргисийн узбекууд [[кирилл үсэг|кирилээр]], Афганы узбекууд [[араб үсэг|араб үсгээр]] хэлээ тэмдэглэдэг.
Харин Тажик, Хиргисийн узбекүүд [[кирилл үсэг|кирилээр]], Афганы узбекүүд [[араб үсэг|араб үсгээр]] хэлээ тэмдэглэдэг.


== Үндэс гарвал ==
== Үндэс гарвал ==
=== Шинжилгээ ===
=== Шинжилгээ ===
Узбекчууд [[кавказ төрхтөн]] болон [[монгол төрхтөн|монгол төрхтний]] завсрын, холимог төрхтэй байдаг. Узбек улсын баруун нутгаар монгол, төв хэсгээр дунд азийн, зүүн хэсгээр кавказ төрх давамгайлжээ. Ямартай ч узбекчууд [[уйгур үндэстэн|уйгур]], [[дунган ястан|дунгантай]] ойр төрлийнх гэсэн генийн судалгаа байна.<ref>{{cite journal |doi=10.1086/342096 |author=Tatjana Zerjal et al. |title=A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central Asia |journal=The American Journal of Human Genetics |year=2002 |volume=71 |issue=3 |pages=466–482 |pmid=12145751 |pmc=419996}}</ref>
Узбекчүүд [[кавказ төрхтөн]] болон [[монгол төрхтөн|монгол төрхтний]] завсрын, холимог төрхтэй байдаг. Узбек улсын баруун нутгаар монгол, төв хэсгээр дунд азийн, зүүн хэсгээр кавказ төрх давамгайлжээ. Ямартай ч узбекүүд [[уйгур үндэстэн|уйгур]], [[дунган ястан|дунгантай]] ойр төрлийнх гэсэн генийн судалгаа байна.<ref>{{cite journal |doi=10.1086/342096 |author=Tatjana Zerjal et al. |title=A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central Asia |journal=The American Journal of Human Genetics |year=2002 |volume=71 |issue=3 |pages=466–482 |pmid=12145751 |pmc=419996}}</ref>


== Иш баримт ==
== Иш баримт ==

03:10, 30 Долоодугаар сар 2014-ий байдлаарх засвар


Узбек үндэстэн
Oʻzbeklar, Ўзбеклар
Бичгийн нэрганц тоо — узбек (узб. oʻzbek)
олон тоо — узбекчүүд, узбекүүд
бусад хэлбэр — үзбек, өзбек, өзбег
Өнөөгийн байдал
Нутаг оронДэлхий даяар — 30 сая (тооцоо). Үүнээс:
Узбекистан Узбекистан (БНУзбУ)23,929,309 (2013)[1]

Афганистан Афганистан (ИБНАУ) — 2,799,726 (2013)[2]
 Тажик (БНТажУ) — 1,210,236 (2013)[3]
Киргиз Киргиз (БНКирУ) — 980,000 (2010)[4]

Казахстан Казахстан (БНКазУ) — 490,000 (2010)[5]
Орос Орос (ОХУ) — 299,862 (2002) [6]
Туркменистан Туркменистан (БНТуркмУ) — 260,000 (тооц.) [7]
Хэл бичигтөрөлх узбек хэл, оршин байгаа улсын хэл
Шүтлэголонх нь ислам шашны суннит дэгтэй
Төрөл холбоо
Ойр төрөлэртний харлуг ба одооны уйгур үндэстэн
Хэл угсаатүрэг угсаатан (түрэг төрлийн хэлтэн)

Узбек үндэстэн (олон тоонд узбекчүүд) — Дунд Азийн Узбек улсын үндсэн хүн ам бөгөөд эргэн тойрны Афган, Тажик, Хиргис, Хасаг, Туркмен улсад хэдэн бумаар оршин сууж байгаа түрэг угсаатан буюу түрэг төрлийн хэлтэй ард түмэн, 30 сая хүн амтай үндэстэн. Узбекчүүд XV зуунаас баттай тодорч ялгарсан.

Нэр

«Узбек (өзбек, үзбек, өзбег)» гэсэн үгийн баттай тайлбар байхгүй. Зүчийн улсын 1313–1341 оны Узбек ханы нэрээс үүссэн үү,[8] өз (өөртөө) - бек (эзэн) гэсэн түрэг нийлэмж байсан уу гэх хоёр үндсэн таамаг байгаа.

Хэл бичиг

Узбекчүүд узбек хэлтэй. Узбек хэл алтай язгуурын түрэг төрлийн хэл юм. Түүн дотроо харлуг бүлэгт мөхсөн цагаадай хэл (узбек хэлний өвөг), одооны уйгур хэлний хамтаар харьяалагддаг. Умард аялгуу, өмнөд аялгуу, туркментэй ойр хорезм аялгуу, хасагтай ойр кыпчак аман аялгуу гэж үндсэн дөрвөн янзын яриатай. VII—X зуунд хамаарагдах түрэг бичгийн дурсгалаас харлугийг тодорхойлсон. Тэр үед рун үсэгтэй байв. IX зуунаас Дунд Азийн иран, түрэг угсаатан даяараа ислам шашинтай болохын зэрэгцээ араб үсгээр бичдэг болсон.

Зөвлөлт Холбоот Улсад 1923 онд узбек цагаан толгойг хэл, авиа зүйтэй уялдуулан зассан ба 1928-1940 онд латин үсэг, 1940 онд кирилл үсэг хэрэглэдэг болжээ. Бүгд Найрамдах Узбек Улс тусгаар тогтносны дараа 1992 онд цаашид латин үсгээр бичиж байх шийдвэр гарч, 2005 оноос дунд сургуульд зааж эхлэв.

Харин Тажик, Хиргисийн узбекүүд кирилээр, Афганы узбекүүд араб үсгээр хэлээ тэмдэглэдэг.

Үндэс гарвал

Шинжилгээ

Узбекчүүд кавказ төрхтөн болон монгол төрхтний завсрын, холимог төрхтэй байдаг. Узбек улсын баруун нутгаар монгол, төв хэсгээр дунд азийн, зүүн хэсгээр кавказ төрх давамгайлжээ. Ямартай ч узбекүүд уйгур, дунгантай ойр төрлийнх гэсэн генийн судалгаа байна.[9]

Иш баримт

  1. "Population: 28,661,637 (July 2013 est.) [Uzbeks = 80%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Retrieved 10 June 2013.
  2. "Afghan Population: 31,108,077 (July 2013 est.) [Uzbeks = 9%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Retrieved 10 June 2013.
  3. "Population: 7,910,041 (July 2013 est.) [Uzbeks = 15.3%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Retrieved 10 June 2013.
  4. CIA World Factbook – Kyrgyzstan
  5. Ethnic groups in Kazakhstan, official estimation 2010-01-01 based on National Census 2009
  6. (Орос хэл) Russia Census 2002
  7. CIA World Factbook – Turkmenistan
  8. Findley, Carter Vaughn (2005). The Turks in World History. Oxford University Press. p. 104.
  9. Tatjana Zerjal; et al. (2002). "A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central Asia". The American Journal of Human Genetics. 71 (3): 466–482. doi:10.1086/342096. PMC 419996. PMID 12145751. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author= (help)