Усан боомт: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
Мөр 167: Мөр 167:


==== Газар доорх боомт ====
==== Газар доорх боомт ====
Underground dams are used to trap groundwater and store all or most of it below the surface for extended use in a localized area. In some cases they are also built to prevent saltwater from intruding into a freshwater aquifer. Underground dams are typically constructed in areas where water resources are minimal and need to be efficiently stored, such as in deserts and on islands like the [[Fukuzato Dam]] in Okinawa, Japan. They are most common in northeastern Africa and the arid areas of Brazil while also being used in the southwestern United States, Mexico, India, Germany, Italy, Greece, France and Japan.<ref>{{cite web|last=Yilmaz|first=Metin|title=Control of Groundwater by Underground Dams|url=http://etd.lib.metu.edu.tr/upload/1259621/index.pdf|publisher=The Middle East Technical University | accessdate = 7 May 2012|date=November 2003}}</ref>
Газар доорхи боомт нь газар доорхи усны урсгалын зарим хэсэг эсвэл бүтнээр нь хааж усны нөөцийн ордыг бий болгох ба мөн газаргын усыг хамтад нь хуримтлуулж тохируулж болно. Далайд хүрээлэгдсэн орнуудын хувьд ундны цэвэр усыг далайн уснаас нэвчин орж ирэх давстай газрын доорхи уснаас хамгаалах холилдуулахгүй байх үүднээс баригддаг. Газар доорхи боомт нь усны нөөц багатай, маш ариг гамтай хэрэгдэхүйц элсэн цөл, жижиг арлууд гэх мэт газар баригдах ба тухайлбал [[Япон]]ы [[Окинава]] дахь [[Фукузота боомт]]ыг нэрлэж болно. Мөн ийм төрлийн боомтууд нь Хойт Африк, Бразилийн нутаг дэвсгэрт ихээхэн тохиолдох ба Япон, Франц, Герман, Итали, Грек, Мексик болон АНУ-ын урд хэсгээр хуурай бүс нутагт ашиглагддаг.<ref>{{cite web|last=Yilmaz|first=Metin|title=Control of Groundwater by Underground Dams|url=http://etd.lib.metu.edu.tr/upload/1259621/index.pdf|publisher=The Middle East Technical University | accessdate = 7 May 2012|date=November 2003}}</ref>


There are two types of underground dams: a ''sub-surface'' and a ''sand-storage'' dam. A sub-surface dam is built across an aquifer or drainage route from an impervious layer (such as solid bedrock) up to just below the surface. They can be constructed of a variety of materials to include bricks, stones, concrete, steel or PVC. Once built, the water stored behind the dam raises the water table and is then extracted with wells. A sand-storage dam is a weir built in stages across a stream or wadi. It must be strong as floods will wash over its crest. Over time sand accumulates in layers behind the dam which helps store water and most importantly, prevent evaporation. The stored water can be extracted with a well, through the dam body, or by means of a drain pipe.<ref>{{cite journal|last=Onder|first=H|coauthors=M. Yilmaz|title=Underground Dams&nbsp;– A Tool of Sustainable Development and Management of Ground Resources|journal=European Water|year=2005|month=11/12|pages=35–45|url=http://www.ewra.net/ew/pdf/EW_2005_11-12_05.pdf | accessdate = 7 May 2012|ref=harv}}</ref>
Хоёр төрлийн газар доорхи боомт байх ба үүнд: ''дэд гадаргын'' ба ''элсэн хуримтлалт'' боомтууд юм. Дэд гадаргын боомт нь ус үл нэвтрүүлэх үеэс газрын гадарга хүртэл газрын доорхи усны урсгалд хөндлөн баригдана. Энэ төрлийн боомтыг бетон, метал, чулуу, мод, хуванцар гэх мэт янз бүрийн материалаар барьж болно. Боомт баригдсаны дараа усны түвшин өргөгдөж усыг гүехэн худгаар олборлох боломж бүрдэнэ. Элсэн хуримтлалт боомт нь бага хэмжээний ус халиагуурын ард бат бэх байхаар барих ба цаг хугацааны явцад элсэн хуримтлал бий болж элсэнд усны хуримтлал бий болох ба эндээс уурших усны хэмжээ хамгийн бага байна. Боомтоос усыг авахдаа худаг эсвэл урс халиагуурт гаргасан цоргоны тусламжтайгаар авч болно.<ref>{{cite journal|last=Onder|first=H|coauthors=M. Yilmaz|title=Underground Dams&nbsp;– A Tool of Sustainable Development and Management of Ground Resources|journal=European Water|year=2005|month=11/12|pages=35–45|url=http://www.ewra.net/ew/pdf/EW_2005_11-12_05.pdf | accessdate = 7 May 2012|ref=harv}}</ref>


==== Хаягдлын боомт ====
==== Хаягдлын боомт ====

07:30, 10 Хоёрдугаар сар 2015-ий байдлаарх засвар

АНУ-ын Глен Канион боомт
Lake Vyrnwy буюу Врнва нуурын боомт хажуугаас харагдах байдал, Уэльс улс, 1888 онд баригдаж дууссан
Карапуза боомт-Karapuzha Dam, Энэтхэгийн Керала муж дахь шороон боомт

Боомт гэдэг нь гадаргын усыг харимтлуулж хиймэл нуур, газар доорхи усыг хуримтлуулж усны нөөц бүхий сан байгуулахад ашиглагддаг барилга юм. Боомтоор хашигдан бий болсон хиймэл нуур нь үерээс дан ганц хамгаалахгүй усжуулалт, ус хангамж, үйлдвэрийн усны хэрэглээ, усан орчны ахуй болон усан тээвэр зэрэгт ач холбогдолтой. Усны эрчим хүч бол боомт барьж эрчим хүч үйлдвэрлэх гол зорилго юм. Боомт нь мөн ус ихтэй газарт урсац тохируулга хийн хуримтлуулж ус багатай газарт хуваарилах зорилгоор баригддаг. Үерийн хаалт эсвэл далан гэх мэт нь газар нутгийг усны аюулаас хамгаалах, усыг зайлуулах үүрэгтэй байхад боомт нь усыг хуримтлуулах үүрэгтэй байдаг.

Боомт гэдэг англи үг dam нь дундад үеийн англи хэл,[1] ба дундад үеийн голланд хэлэнд олон хуучин хотуудын нэрлэх нэр юм. Тухайлбал Амстердам-Amsterdam гэх мэт[2] Харин монгол хэлэнд боох гэсэн язгуураас гаралтай ба голыг урсгалын хөндлөн чиглэлд нь боосон саад хэмээн үзэж боомт гэж нэрлэжээ.

Түүх

Эртний боомтууд

Ойрхи дорнод болон Месопотамид эртний боомтуудын ул мөр байдаг. Тигр мөрөн болон Евфрат мөрөнд нөлөөлж буй Месопотамийн уур амьсгал, голын горимыг урьдчилан прогнозлох боломжгүй байсан учир усны түвшнийг тохируулах зорилгоор боомт барьж ашиглаж байжээ.

Хамгийн эртний алдарт боомт болох Жордан гол дээрх Жава боомт нь Амман хотоос хойт зүгт 100км орчим зайд байрладаг. Энэ боомт нь хүндийн хүчнийх гэж хэлж болхоор 9м өндөр, 1м чулуун зүрхэвчтэй, 50м өргөн хяртай юм байна. Энэхүү байгууламж нь МЭӨ 3000.[3][4] жилийн үед баригдсан гэж тооцогдож байгаа юм.

Эртний Египетийн Вади Ал-Гарави дахь Садд-Эл-Капара боомт нь одоогийн Каир-оос өрнө зүгт 25км-т орших ба хярын урт нь 102м, суурийн өргөн нь 87м юм байна. Энэхүү байгууламж нь МЭӨ 2800[5] эсвэл 2600 .[6] оны үед баригдсан ба үерийн хамгаалалтын зориулалт бүхий хуваарилах үүрэгтэй боомт байсан ба баригдсаныхаа дараа удалгүй их хэмжээний үерээс болж нурсан байна.[5][6] Манай эриний өмнөх 19дүгээр зуунд XII эзэнт гүрний үед III Сеносерт Параос, Аменемхат III болон Аменемхат IV нар удирдан Дундад Египтийн Нил мөрөнд холбогдох 16км урт сувгийг ухсан байна. Энэ сувагт хоёр боомт барьж жилийн турш үерийн усыг хуримтлуулан ойр орчны талбайд түгээдэг байжээ. Үүний нэг боомтоор үүссэн усан санг "Mer-wer" Моерис нуур гэж нэрлэх ба 1700 км квадрат мандлын талбайтай ба орчин үеийн нэр нь Веркат Кароун юм.[баримт хэрэгтэй]

Эртний иргэншлийн үеийн инженерийн нэгэн гайхалтай бүтээл нь Йемен дахь Мариб боомт юм. Үүнийг МЭӨ 1750 эсвэл 1700 оны үед санаачлан барьсан ба хөндлөн огтлолын хэлбэр нь гурвалжин, 580 м урттай 4 метр өндөр - боомтын их бие хоёр янзын чулуун хийцээс тогтох ба хооронд нь зуурмаг бүхий чулуун өрлөгөөр холбожээ. Боомтыг засах ажил олон удаа хийгдсэн ба хамгийн чухал өргөтгөл засвар нь МЭӨ 750 үед хийгдсэн ба үүнээс хойш 250жилийн дараа боомтын өндөрийг 7м болгож өндөрлөсөн байна. Саба улсын мөхлийн дараа, Химиаритчууд (~115 BC) боомтыг хяналтандаа авч сайжруулсан ба тэд барилгын өндөрийг 14м болгож, 5 ширхэг ус халиагуур, энерги унтраах худаг, 2 ширхэг чулуун хаалт бүхий ус авах барилга, ус хуваарилах сан хүртэл 1000м сувгийг тус тус барьжээ. Дээрх болон бусад өргөтгөлийн ажлууд МЭ 325 он хүртэл хийгдэж тэр хавийн 25,000 акр (100 km²) талбайг усаар хангадаг байжээ.

МЭӨ 3-р зууны дунд үеэр, Энэтхэгийн нутаг дэвсгэрт тухайн үеийн хүмүүс усны менежментийн системийг хийж байжээ. Тухайн систем нь боомт бүхий 16 усан сан болон ус хуримтлуулж хуваариалах маш олон сувгуудаас тогтож байв.[7]

Эплатин пинар бол Туркийн Коняа орчмын сүм ба түүнд зориулсан Хиттите боомтын ерөнхий нэршил юм. Энэ нь МЭӨ 15-аас 13-р зууны үе дахь Хиттите гүрний үед хамаарагдана.

Калланай бол 300м урттай, 20м өргөнтэй, 4.5м өндөртэй, [[Энэтхэг|Өмнөд Энэтхэг]ийн] Тамил Наду голын Кавери цутгал дээр бул чулуугаар баригдсан боомт юм. Үндсэн барилга нь МЭ 2-р зуунд хамаарагдах[8] ба энэ нь хамгийн эртний ус хуваарилах, урсац тохируулах барилгад тооцогдох ба одоог хүртэл ашиглагдаж байна.[9] Энэ боомтын зорилго нь Кавери голоос усыг авч сувгаар дамжуулан үржил шимт голын бэлчирт түгээх байсан юм.[10]

Дү жиан яан бол усны шууд урсгалтай боомтыг агуулсан эртний системүүдээс бүрэн хэвээр үлдсэн цөөхөн услалтын системүүдийн нэг юм. Услалтын систем нь МЭӨ 251 онд баригдаж дуусчээ. Тухайн үеийн Чү мужын захирагч болон хамгийн анхны гэгдэх усны инженер Сүншү Ао нар том шороон боомт бүхий гайхалтай услалтын системийг барьж байгуулсан ба одоогийн Анхуй аймгийн нутагт 100км тойрог бүхий усан сан, томоохон услалтын систем хэвээр ашиглагдсаар байна.[11]

Ромын инженерчлэл

Испани дахь Корналво боомт нь хоёр мянганы турш ашиглагдсан байна.

Ромын боомтын барилга нь "том хэмжээгээр барилгын ажлыг төвөлөх барих ромчуудын чадвар"-аар тодорхойлогддог.[12] Ромын төлөвлөгч нар хуурай улиралд хотын оршин суугчдыг усаар хангах тогтвортой усны нөөцийг бүрэлдүүлэх томоохон боомт бүхий усан сайн байгуулах шинэлэг санааг дэвшүүлсэн байдаг.[13] Тэд чулуун өрлөгт гидравлик туршилт хийж, улмаар Ромын бетон гарган авсан ба энэ нь урьд өмнө байгаагүй том боомт барих боломжийг олгож[12] Хомс нуурын боомт, тухайн үедээ томоохонд тооцогдож байсан[14] Харбага боомт гэх мэтийг Ромийн Сирид байгуулжээ. Хамгийн өндөр Ромын боомт бол Ромийн ойролцоо Субиако боомт юм; Үүний тэмдэглэгдсэн өндөр нь 1305 онд [15] сүйтгэгдэх хүртлээ 50м орчим байжээ.

Ром инженерүүд чулуун хүндийн хүчний болон шороон боомт төсөлөх тооцооны арга, барих тусгай технологитой байсан байна.[16] Үүнээс гадна, инженерүүд зохион бүтээх өндөр чадвартай байсан ба үгүйрсэн боомтуудад хийж байсан технолоиуд нь одоо хүртэл мэдэгдэхгүй байна. Эдгээр нь Арк-хүндийн хүчний боомтууд,[17] Аркан боомтууд,[18] тулгуурт боомтууд[19] болон Олон аркт тулгуурт боомтууд,[20] гэх мэт нь бүгд МЭ 2-р зуунд Ромын эзэнт гүрэнд хэрэглэгдэж байжээ. (харах Ромын боомтуудын жагсаалт). Мөн ромчууд Гүүрэн боомтыг барьсан нь одоо хүртэл Иранд байдаг. .[21]

МЭ 3-р зууны үед Ромчуудаар баригдсан Банд-э Каисар боомт

Иранд, Банд-э Каисар шиг гүүрэн боомт нь усан дугуйн тусламжтайгаар эрчим хүч бий болгоход ашиглагдаж байсан ба энэ нь ихэвчлэн ус өргөх механизм маягаар хэрэглэгддэг байжээ. Үүний нэг нь Ромчуудын барьсан Дэзпүл дахь гүүрэн боомт ба[22] энэ нь усыг 50 кубит [cubit] орчим өргөж хотын бүх орон сууцны ус хангамжийн асуудлыг шийддэг байжээ. Мөн хуваарилах боомтууд ихээр хэрэглэгддэг байсан.[23] Милл боомтуудийг Муслим инженерүүд бий болсон ба Pul-i-Bulaiti гэж нэрлэдэг байжээ. Хамгийн анхных нь Ираны Карун гол дээр баригдсан Шустар байсан ба бусад олон боомтыг Муслимийн орнуудад барьж ашиглаж байжээ.[23] Water was conducted from the back of the dam through a large pipe to drive a water wheel and watermill.[24] 10-р зууны үед, Ал-Мукаддаси Персид хэд хэдэн боомтуудыг тайлбарлажээ. Түүний нэг тайлбар болох Ахваз нь 910м урттай байсан ба олон усан дугуйн тусламжтайгаар усыг акведукт өгч түүгээр дамжуулан хотын усан санд усыг хүргэдэг байжээ.[25] Өөр нэг нь, Банд-и Амир Band-i-Amir боомт 300 гаруй тосгоныг усжуулдаг байсан байна.[26]

Дундад зууны үе

Нидерландад, газар нутгийн ихэнх нь нам дор учир боомт нь голын усны түвшнийг тохируулах, гадар нутаг усанд автахаас сэргийлж далайн орчимд баригддаг байжээ. Эдгээр боомтууд нь гол гатлахад ойрхон, ус хотруу түгээхэд зай багатай, байгалийн сайхан орчин бүрдүүлдэг гэдгээс шалтгаасан хот болон тосгоны эхлэл хэсэгт баригддаг байжээ.

Жишээлбэл тухайн үеийн Голландын нийслэл Амстердам (хуучин нэр нь Амстелредам) нь 12 зууны сүүл үед Амстел голын боомтоос эхэлдэг байсан ба Роттердам нь Ниеүвэ Маас голын цутгал болох Ротте гол дээрх боомтоос эхэлдэг. Амстердамын төв талбайд, 800 гаруй жилийн настай боомтын туурь бүрхэгдсэн бай ба одоог хүртэл dam буюу боомт гэсэн нэрээ авч Dam Square эсвэл Боомт талбай гэж нэрлэгддэг.

Үйлдвэржилтийн эрин үе

Битаун дахь усан онгоцны Ридеау сувгийн зураг

Ромчууд анх аркан боомтуудыг барьж байсан боловч, гидростатикийн даралтын улмаас хоёр жигүүрт үйлчлэх реакцын хүчнүүд тэдгээрт бат бэх байх том хэмжээний аркан боомтийг 19-р зууны инженерчлэлийн чадамж, барилгын материал зэрэг нь бий болгосон юм.

Анхны гурван аркан боомт 19-р зуунд Британийн эзэнт гүрэнд баригджээ. Henry Russel of the Рояал Инженерийн Хенри Руссел Хидерабад хотыг усаар хангах Мир алам боомтыг 1804 онд барьсан ба энэ нь одоог хүртэл мөн ашиглагдсаар л байна. Энэ нь 12м өндөр ба 21 ширхэг өөрөөр алхам бүхий аркаас тогтсон боомт юм.[27]

1820-иос 30 онд, Дэслэгч-Колонч Жон Баи Канадад одоогийн Оттава хотын ойролцоо Ридеау сувгийн барилгын ажлыг удирдан гүйцэтгэсэн ба усан замын системд муруй чулуун цуваа боомтуудыг барьсан байна. Ялангуяа, Жон Редпать Жонс Хүрхрээ боомтийг барьсан ба энэ нь 1832 онд дуусгавар болсоноор хойт америк дахь инженерийн гайхалтай бүтээл болсон юм. Барилгын үед усыг зайлуулах, мөн хянахын тулд, ус дамжуулах хиймэл хоолой бүхий хоёр хавтгай хаалт барьсан байна. Эхнийх нь зүүн хэсэгт боомтын суурийн ойролцоо байрласан. Хоср дахь хаалт нь боомтын баруун хэсэгт сууриас дээш 6м өндөрт байрлажээ. Усны их ба бага түвшнээс хамаарч хаалтуудыг ажиллуулдаг байсан байна.[28]

Чулуун аркан хана /боомт/, Параматта, Шинэ Өмнөд Вэльс, Австали дахь анхны инженерийн шийдэл бүхий боомт.

Параматт хотын ойролцоо Хантс голын савд, хотын хүн амын өсөлт, усны хэрэгцээнд тулгуурлан 1850 онд Австраличууд боомтуудыг барьж эхэлсэн. Чулуун аркан боомтуудыг тухайн үеийн Рояал инженерийн ололт амжилтанд тулгуурласан Лиеүтенант Перси Симпсон төсөллөж барьж байгуулсан байна. Боомтын өртөг нь £17,000 байсан ба Австрали дахь инженерийн шийдэл бүхий анхны боомт 1856 онд бий болжээ. Хоёр дахь аркан боомт нь илүү математик тодорхойлолттой байсан байна.[29]

Энэ төрлийн анхны боомт Францид 2 жилийн өмнө нээлтээ хийсэн байна. Энэ нь мөн л үйлдвэржилтийн үеийн Францийн хамгийн анхны аркан боомт байсан ба 1832 холер өвчинд сүйтгэгдсэн талбайг усаар хангахын тулд Аикс-эн хэсгийн хотын захиргаа зохион байгуулж Пранцоис Зола удирдан бариулжээ. Дараа нь Рояал инженерүүд 1844 онд төслийг дэмжиж, түүнээс хойш хэдэн арван жилийн турш барилгын ажил үргэлжилсэн байна. Энэ барилгын мөн чухал ололт нь барилга ба түүний суурь, завьжинд нөлөөлөх хүчдэлийг математик аргачлалаар тооцож төсөлсөнд оршиж байгаа юм.

Австрали болон Варвикийн ойролцоо 75миль зайд, дэлхийн анхны бетонон аркан боомт байдаг. Онцгой ус гаргах барилгатай, хяр дээгүүр ус халиах зориулалт бүхий 10м өндөр бетон боомтыг Хенри Чарлес Станлэй 1880 онд төсөллөжээ.

19-р зууны сүүлч хагаст, чулуун боомтын төсөл хийхэд нилээд ач холбогдол бүхий шинжлэх ухааны дэвшил гарсан юм. Боомтын тооцооны энэ шилжилт нь зураг дүрслэлд суурилсан туршилтын аргачлалаас мэргэжлийн түвшинд шинжлэх ухааны онолын хэрэглээнд шилжүүлсэн анхны үе байв. Энэ чухал ололт Их британи болон Францийн их сургуулийн инженерийн факультет орчинд төвлөрч байв.Гласговийн их сургуульд байсан Виллиам Жон Макфуорн Ранкин нь боомтын бүтээцийн онолын ажиллагааг судалж өөрийн ойлголт олж авсан үр дүнгээ түүний 1857 онд хэвлүүлсэн Сул хөрсөн дээрхи тогтворжилтийн асуудлууд өгүүлэлдээ тусгажээ. Ранкины теором гэж нэрлэгдэх түүний онол нь боомтын төооцоонд чухал үүрэг гүйцэтгэсээр байна.[30] Францид, Ж. Аугистин Тортене Дэ Сазилли чулуун хүндийн хүчний боомтод босоо үйлчлэх механикийн үндсийг тайлбарласан ба Зола боомт нь түүний гаргасан онол, судалгаанд үндэслэгдэж баригдсан байна.[31]

Том боомтууд

1942 он, Ансел Адамсын төсөлсөн Хүүвэр боомт

Том боомтуудын эрин үе 1902 онд Египтэд Асван Лов Боомт баригдсанаар эхэлсэн юм. Энэ боомт нь Нил мөрөн дээр баригдсан хүндийн хүчний өрөгт тулгуурт боомттөрлийн боомт юм. 1882 оны Египттэй хийсэн тулааны дараа, 1898 онд барилгын ажлыг Британчиуд эхэлжээ. Энэхүү төслийг Эрхэмсэг ноён Виллиам Виллкокс удирдсан ба тухайн үеийн алдартай инженерүүд болох Бенжамин Бакер болон Жон Аирд түүний фирм болох энэ төслийн гол гэрээт[32][33] гэх мэт олон хүнийг хамруулсан юм. Материал болон санхүүгийн хөрөнгө оруулалтыг ноён Эрнэст Кассел барьж байжээ.[34] 1899-1902 оны хооронд баригдаж буй эхний үедээ, барилгын хэмжээ нь тухайн ажилчидад бүтэшгүй оролдлого мэт санагдаж байсан ч[35] дууссаны дараа, дэлхийн хамгийн том боомтын бүтээгчид болсон юм.[36]

Хүүвэр боомт нь массив бетонон арк-хүндийн хүчний боомт бөгөөд, АНУ-ын Аризона болон Невада мужын хил дагуу Колорада голын Хар хавцалд Их хямралийн үед 1931-1936 оны хооронд барьжээ. 1928 онд Конгрессийн хурлаар усны эрчим хүч үйлдвэрлэх, үерээс хамгаалах, усжуулалтын эх үүсвэр бий болгохоор боомт барих шийдвэрийг гаргажээ. Үнийн саналын давуугаар Зургаан компани хэмээх консерциум ялалт байгуулсан байна. Энэ үед тэдгээр компани болон бусад газар энэ мэт том боомт барьж байгаагүй, зарим техникүүд бүрэн батлагдаагүй хүнд үе байсан юм. Хар хавцалын халуун уур амьсгал, боомтын хөндлүүрийн бэрх тогтоц мөн л боомтын барилгын ажлыг хүндрүүлж байсан юм. Гэсэн ч Зургаан компани консерциум 2 жилээр барилгын ажлыг хурдасгаж 1936 оны 3 сарын 1-нд засгийн газарт боомтыг хүлээлгэн өгсөн юм. Хүүвэр (орос:Гувер) боомт нь ийнхүү өмнөх ерөнхийлөгч болох Херберт Гуверийн нэрээр нэрлэгдсэн юм.

1997 он гэхэд дэлхий даяар 800,000 орчим боомт тоологдсон ба үүний 40,000 орчим нь 15м-ээс өндөр боомт байна.[37]

Боомтын төрөл

Боомт нь байгалийн үзэгдэл, амьтад /минж/, болон хүний туслалцаатай бий болно. Хүний гараар бүтээгдсэн боомтуудыг бүтээцлэл, үүрэг, болон хэмжээнээс нь хамааруулж дараах байдлаар ангилна.

Бүтээцээр ангилах

Бүтээцлэл болон барьсан материал дээр үндэслэн боомтуудыг хялбархан ангилж болох ба энд арк-хүндийн хүчний боомтууд, шороон боомтууд, өрөгт боомтууд болон бусад дэд төрлийн ангилалууд байна.

Аркан боомт

Тасмани дахь Гордон боомт нь аркан боомт юм.
Гол өгүүлэл: Аркан боомт


Аркан боомтын тогтворшилт нь арк болон хүндийн хүчний хосолмол үйлчлэл дээр тогтдог. Хэрэв боомтын дээд налуу босоо бол боомтын бүхэл жин суурь дээр хүндийн хүч болж, Гидростатикийн даралт аркын консоль дээр нормаль хуваарилалттай байхад Аркын үйлчлэл хэвтээ болон босоо чиглэлд боомтын хөшүүн чанараас хамааралтай болно. Хэрэв дээд налуу муруйлттай бол нилээд түвэгтэй үйлчлэлтэй үүнийг дагаж тооцоолол хүнд болно. Нормал гидростатик адаралт нь дээр тайлбарласан шиг хуваарилагдаж байвал, аркийн жингийн нормаль бүрдүүлэгчийг аркын үйлчлэлээр авч болно.Боомтын энэ төрлийн хувьд, тулж буй хоёр талын жигүүрийн завьжны (хавцлын хоёр талын эрэг) найдварт байдал маш чухал. Аркан боомт барихад хамгийн тохиромжтой хөндлүүр бол үндсэн чулуулаг нь ойрхон байх нарийн хавцал юм.[38] Аркан боомтын аюулгүйн байдал тулж буй хавцлын эргүүд, боомт ба ул хөрсний нийлж буй завьжны бат бөх холбоосоос хамаарах ба суур болон хажуу жигүүдийн ул хөрсний бат бэхийн чанар маш чухал.

Кэбэк дахь Даниел-Жонсон боомт нь олон аркат тулгуурт боомтын төрөлд багтана. Түүнийг мөн Маник-5 гэж нэрлэдэг.

Хоёр төрлийн дан аркан боомт хэрэглэгдэх ба эдгээрийг план дээрх байгуулалтаас хамааруулан дан ба давхар муруйлттай гэж ангилж, дан муруйлтыг нь дотор нь тогтмол радиуст ба тогтмол өнцөгт гэж ангилна. Тогтмол радиуст аркан боомт нь боомтын өндрийн турш нэг ижил радиус үйлчлэх ба хөндлүүр боомтын ёроолруу нарийсаж, боомтын төв өнцөгөөс хамаарч дээд налуугын талбай багасаж ирнэ. Канад дахь Жонес Хүрхрээ боомт бол тогтмол радиустай боомт юм. Харин тогтмол өнцөгтэй боомтын хувьд, өөрөөр тогтмол бус радиуст гэж хэлж болно, энэ өнцгийн нөлөөлөл хурьцангуй тогтмол байх ба хоёр завьжны хоорондох зайн өөрчлөлт боомтын өндрийн туршид өөр өөр байна. Тогтмол радиуст боомт нь тогтмол өнцөгт боомтоос илүү их тохиолддог нь түүнийг барих ур чадвар их шаарддагтай холбоотой. Паркер боомт нь тогтмол өнцөгт аркан боомт юм.

Адил төрөл нь дээр дурьдсан давхар муруйлттай буюу нимгэн аркан боомтууд юм. АНУ-ын Невадагийн Уул хотын ойролцоох Зэрлэгморь боомт нь давхар муруйлттай аркан боомтын жишээ юм. Энэ төрлийн боомт нь бетоны орцыг багасгах боловч боомтын суурь болон хоёр талын завьжинд их хэмжээний хүчдэл учруулдаг. Дээрээс харахад дан муруйлттай боомттой ижил харагдах боловч дээд хашицаас харвал гүдгэр линз шиг, доод хашицаас харвал хотгор линз шиг харагдах ба боомтын босоо чиглэлд муруйлт байдаг учир ийнхүү давхар муруйлттай гэж нэрлэдэг.

Олон аркат тулгуурт боомт нь олон дан болон давхар муруйлт бүхий аркууд, мөн тэдгээрийг суурь болон завьжинд тулах тулгуураас тогтох геометрийн түвэгтэй байгуулалт бүхий боомтын төрөл юм. Үүний нэг жишээ нь Канад дахь Кебекийн Даниел-Жонсон боомт юм. Олон аркат тулгуурт боомт нь хөндий хүчний боомт шиг олон тулгуур шаардахгүй боловч буурийн чулуулгийн бат бэх сайн байхыг шаарддаг.

Хүндийн хүчний боомт

АНУ-ын Гранд Күүлий Боомт нь цул хүндийн хүчний боомтын жишээ юм. Энэ боомтын тэнхлэг нь муруйлттай юм.

Хүндийн хүчний боомт буюу хуучнаар гравитацийн боомт нь өөрийн тогтворшилоо жингээрээ хангадаг боомтууд юм.[39] Боомтын дээд ба доод хашицаас үйлчлэх усны даралт нь боомтын өсгий орчмоор онхолдох эрмэлзлэлийг бий болгоно. Харин боомтын жин нь онхолдолтыг эсэргүүцэх хүч болж суурьт үйлчилнэ. Төсөллөгч боомтийн хэлбэр хэмжээг сонгохдоо онхолдолт болон суурийн шилжилтэнд тэсвэртэй байх жинд тохируулан хийнэ. Инженерийн нэршилээр, боомтод үйлчлэх хүндийн хүч, дэдд хашицад үйлчлэх усны даралтын хүчний тэнцүү үйлчлэгч нь Паралеллийн дүрмээр ихэнхдээ боомтын дээд хашиц дахь өлмийнд үйлчлэнэ.

Цаашилбал, боомтын хэлбэрээс гадна боомт тогтвортой байх, материал бага зарцуулалттай байх үүднээс боомтын дээд болон доод өргөний сонголт, дээд хашицад сунах хүчдэл үүсэхээргүй байхаар тооцох гэх мэт чухал критериүд байдаг. Боомтыг барихдаа босоогийн дагуу хөндлөн заадастай барих учир босоо хүчдэл үүсэх нь боомтын ажиллагаанд сөрөг нөлөөтэй.

Энэхүү дээд хашицын босоо хүчдэлээс хамгаалах зорилгоор боомтын дээд хашицын налууг өөрчилж хийх ба энэ нь доод хашиц дахь хүчдлийг өөрчилж, материал зарцуулалтыг багасгах давхар ач тустай арга юм.

Энэ төрлийн боомтуудын хувьд буурийн хөрс чулуулаг нь шахалт болон суналтын өндөр бат бэхтэй байх шаардлагатай.

Тохирсон хөндлүүрт хүндийн хүчний боомт баригдсан бол бусад боомтуудын төрлүүдийг бодвол илүү найдвартай ажиллана гэж хэлж болно. Боомтын тооцооноос гадна буурийн инженер геологийн судалгааг маш сайн хийсэн байх шаардлагатай. Хэрэв үерийн аюул элбэг, хүчтэй бүс нутагт тухайн хөндлүүрт аркан боомт хичнээн ашигтай хувилбар байсан ч хүндийн хүчний боомтыг хөрөнгө зарж барих нь давуу байж болох юм. Учир нь усны даралт, шүүрэлт, түүнийг өөр дээгүүрээ халиах динамик үйлчлэл гэх мэтээс өгсүүлэн боомтын найдваршилтанд сөрөг нөлөөллийн давтамж олон байна.

Хүндийн хүчний боомт нв бетон ба чулуун өрлөгөөр баригдаж болох ба үүнээс хамааралгүйгээр "цул" ба "хөндий" гэж ангилагдаж болно. Цул хүндийн хүчний боомт нь хөндий төрлөөс илүүтэйгээр баригддаг. Гэхдээ цул боомтын биеийн бүхэлд нь авч үзвэл ямарч хүчдэл ачааллын нөлөөнд ордоггүй хэсгүүд байх ба тэдгээрийг үгүй болгосоноор хөндий хүчний боомт бий болно. Гранд Күүлий боомт нь цул хүндийн хүчний төрлийн боомт бол Браддок боомт нь хөндий хүчний боомтын нэг төрөл юм.

Арк-хүндийн хүчний боомт

АНУ-ын Хүүвэр боомт нь арк-хүндийн хүчний боомтын нэг жишээ юм.

Хүндийн хүчний боомт аркан боомттой хосолж арк-хүндийн хүчний боомтыг бий болгох ба бодит хүндийн хүчний боомтыг бодвор материал зарцуулалт багатай, буурьт ирэх хүчдэлийн хэмжээ бага гэх мэт давуу талуудтай. Уснаас боомтод бий болох дотоод шахалт нь боомтод үйлчлэх хэвтээ хүч болж буурна. Тийм учраас бууринд ирэх даралтын хэмжээ багасах, боомтын тогтворшилт, гулсалтанд завьжны нөлөөлөл их болох учраас боомтын жин их байх шаардлагагүй болж ирнэ.

Далан

The Koshi Barrage
Гол өгүүлэл: Далан

Боомтон далан гэж хэлж болох боомт ба далангийн үүргийг давхар гүйцэтгэх энэхүү барилга нь томоохон алгасал бүхий хаалтнуудааг боомтоор өнгөрөх усыг хянаж байдаг онцгой төрлийн байгууламж юм. Хаалт хооронд байх хамар хана нь хаалтны тогтворшилтыг хангахаас гадна өнгөрөөс усны хэмжээг нарийн хянах, дээрээс ирж буй тоног төхөөрөмж, дамжин өнгөрөх хэрэгсэл замын ачааллыг авч их биед шилжүүлэх үүргээр тооцогддог.

Энэхүү далан нь голын далайд цутгах адаг хэсэгт баригдахаас гадна далайн түрлэгээс эрчим хүч үйлдвэрлэх, давалгаа таслах, усны түвшинг тохируулах зэрэг зорилгоор баригдах ба түрлэгийн далан гэж нэрлэгддэг.[40]

Шороон боомт

Гол өгүүлэл: Шороон боомт

Шороон боомтууд нь нягтруулсан ул хөрсөөр баригдах ба чулуун дүүргэлттэй болон шороон дүүргэлттэй гэсэн үндсэн хоёр төрөлд хуваагдана. Шороон боомт нь хүндийн хүчний боомттой адил уснаас ирэх даралтыг өөрийн жингээрээ эсэргүүцэж тогтдог боомт боловч бетоныг бодвол налархай шинжтэй юм.

Чулуун дүүргэлттэй боомт
Виржини дахь Гатрайт боомт нь чулуун дүүргэлттэй шороон боомт юм.

Чулуун-дүүргэлттэй боомтууд нь ус үл нэвтрүүлэх бүстэй холбоосгой болон холбоослог хөрстэй хамт нягтруулагдсан шороон боомт юм. Боомтыг бүрдүүлэгч их бие нь бул чулууг ихээр агуулах учир чулуун дүүргэлттэй гэж нэрлэдэг. Ус үл нэвтрүүлэх бүс нь боомтын дээд налууд ойролцоо баригдвал экран гэж нэрлэгдэх ба бетон, өрөгт, ган ялтаст, пластик мемранан, эсвэл мод, нягт шавар гэх мэтээр баригдаж болно. Хэрэв ус үл нэвтрүүлэх бүс нь нь боомтын их биеийн гол хэсэгт байрлах бол зүрхэвч гэж нэрлэнэ. Хэрэв нягт шавар боомтын ус үл нэвтрүүлэх буюу шүүрэлтийн эсрэг байгууламжид орсон бол боомтыг холимог боом гэж нэрлэх нь бий. Чулуун дүүргэлттэй боомтын их бие ба шүүрэлтийн эсрэг зүрхэвч болон экраны дотоод шүүрэлтийн угаагдлаас сэргийлж тэдгээрийн хооронд шүүрүүлэх үе хийж тусгаарлаж өгдөг. Шүүрүүлэх үе нь хөрсний нарийн хэсэг угаагдан гарахаас сэргийлсэн урвуу ширхэглэлтэй холбоослог хайрга ба дайрганаас тогтоно. Буталсан хайрга хэрэглэх нь орон нутгийн материал гэдгээрээ барилгын өртгийг бууруулах гарын доорхи материал юм. Дулуун дүүрэлттэй боомт нь газар хөдлөлтөнд нилээд тэсвэртэй байдаг. Гэвч барилтын үед газар хөдлөлтөнд гүйцэт нягтрал аваагүй бие цууралт авч улмаар хоосон орон зайнд ус нэвчин орвол боомтын ачаалал өөр болно. Чулуун дүүргэлттэй боомтын жишээ нь Калифорни дахь Шинэ Милонес боомт юм.

Боомтын шүүрэлтийн эсрэг байгууламж нь асфальт бетоноор баригдаж болно. Хэрэв боомтын их бие нь дан чулуун асгаас эвсэл өрлөгөөс бүтэж байгаа тохиолдолд асфальт бетон хэрэгдэх нь хамгийн зөв хослол байдаг. 1962 онд ийм боомт баригдсанаас хойш дэлхий даяар 100 гаруй боомтыг ийм материалын хослолоор барьж босгожээ. Бүх асфальт бетон зүрэвчтэй боомтуудын ажиллагааны бичлэг нь сайн байсан байна. Асфальтны төрөл нь Зунгааралттай уян-пластик материал байх нь боомтын их биеэс ирэх өчүүхэн шилжилтэнд уян харимхай үйлчилж тогтвортой байдаг.Асфальтны уян хатан чанар нь газар хөдлөлтийн идэвхи өндөртэй бүсэд нилээн тохиромжтой давуу талыг бий болгоно..[41]

Бетон хучилттай чулуун боомт

Бетон хучилттай чулуун боомт "concrete-face rock-fill dam" (CFRD) нь боомтын дээд налуудаа бетон хавтангуудаар хучигдсан чулуун дүүргэлттэй боомт юм. Энэ төрлийн шийдэл нь боомтын дотуур шүүрэх шүүрэлтээс давхар сэргийлэх, дээд налуугын бэхэлгээг найдвартай болгох зорилгоор хэрэглэгдэнэ. Дээрээс нь, бетон хучилттай боомт нь шороон дүүргэлттэй боомт барихаас хялбар байхаас гадна дээд налуугын тофо нөхцөлд уян хатан байж чаддаг. Анх бетон хучилттай боомтыг 1860 онд Калипорнид алт олбордлож байсан уурхайчид ёроолын ус гаргууртай модон училттай чулуун боомт барьсанаас үүдэлтэй гэж үздэг. Боомтын модон хучилт нь сүүлд бетоноор солигдож, усан санг усан цахилгаан станц, усжуулалтанд хэрэглэж эхэлжээ. Бетон хучилттай боомтын хувьд бетон хавтан хоорондын босоо болон хэвтээ заадасны чигжээс чухал байх ба 1960 оноос хойг илүү сайжруулсан уян бат бэх холбоосоор заадас хийж байна. Сүүлийн хэдэн арван жил шийдэл улам бүр шинэлэг дэвшилтэт болж байна.[42] Саяхан, дэлхийн хамгийн өндөр бетон хучилттай чулуун Шуибуяа боомтыг 233м өндөртэйгээр Хятадад 2008 онд барьж дуусган ашиглалтанд оруулжээ.[43]

Шороон дүүргэлттэй боомт

Шороон дүүргэлттэй боомт, мөн нягтруулсан шороон боомт эсвэл грунтэн боомт хамгийн түгээмэл энгийн нэр нь шороон боомт ба энэ боомт нь сайтар нягтралтай ул хөрснөөр баригддаг. Нэгэн төрлийн нягтруулсан боомт нь шүүрэлтийн усыг зайлуулах байгууламжийг эс тооцвол нэгэн төрлийн ул хөрсөөр бүтдэг. Үүнээс гадна бүсчилсэн бүтэцтэй байж болох ба үүнийг холимог боомт гэж нэрлэх ба боомтын дээд ба доод налуу зүрхэвч, шүүр гэх мэт өөр өөр үүрэг бүхий хэсгүүдэд тухайн хэсэгт тохирсон ул хөрсийг хэрэглэнэ. Орчин үеийн бүчлэл бүхий холимог хийцтэй боомтын ус үл нэвтрүүлэх хэсгээр шүүрч гарсан усыг шүүрүүлэн гидравлик даралтын бууруулах шүүрүүлийн систем доод хашицын үзүүрт байрладаг. Харин өнгөрсөн хуучин аргачлалд ус үл нэвтрүүлэх бүс буюу шүүрэлтийн эсрэг байгууламж нь угаалтаар бий болдог байсан. Угаалтаар гэдэг нь боомтыг гидравлик аргаар барихыг хэлж байгаа юм. Шороон боомтод мөн чулуун боомтод хэрэглэдэг шиг ус үл нэвтрүүлэх байгууламж, дээд налуугын бэхэлгээ зэргийг хэрэглэж болно. Хамгийн сониролтой ус үр нэвтрүүлэх байгууламж нь мөсөн зүрхэвч ба энэ аргыг мөнх цэвдэгтэй өндөрлөг газар барих шороон боомтод барих нь найдвартай байдаг. Мөсөн зүрхэвчийг байнгын хөргөлттэй байлгахын тулд тусгай хоолойвчийг суулгаж өгдөг.

Тарбела боомт нь Пакистан дахь Индус гол дээрх том боомтуудын нэг юм. Боомт нь Исламабадын хойт зүгт 50км, өндөр нь голын ёроолооё дээш 148м, 250км2 мандлын талбай бүхий усан сан үүсгэдэг дэлхийд томоохонд тооцогдох шороон дүүргэлттэй боомт юм. Боомтын үндсэн элемент нь нягтруулсан ул хөрс ба цул хэсгийн урт нь 2700м, өндөр 142м байдаг байна. Энэ төсөлд боомтыг барихын тулд 152.8 сая м,куб ул хөрс ашигласан ба хүний гараар бүтсэн хамгийн том шороон байгууламж юм.

Шороон боомт нь орон нутгийн материал ашигладаг учир хамгийн хямд өртөгөөр босох боомт ба магадгүй хамгийн энгийн технологийн ажиллагаатай байж болох юм.

Хэмжээгээр нь ангилах

Олон улсын стандартаар (Том боомтуудын олон улсын холбоо, буюу ICOLD-ыг хамруулан) том боомт тодорхойлолтонд 15 м-ээс дээш өндөртэй боомтууд болон 150м-ээс өндөр бол чухал боомт ангилалд хамруулж том боомт гэж үздэг байна.[44] Мөн Дэлхийн боомтуудын хорооны тайланд том ангилалын боомт ба даланд 5-15м өндөртэй, ус хураах талбай нь 3сая м.куб-ээс их бол хамрагдах ба 15м-ээс дээш боомтуудыг усан сангийн хэмжээ харгалзахгүйгээр том боомт гэж үзнэ гэж тэмдэглэжээ.[40]

Дэлхий дээрхи хамгийн өндөр боомт нь 1997 оны бичлэгээр Тажикистаны Нүрэк боомт 300м-ийн өндөртэйгээр бичигдэж байсан бол 2013 онд хятадын Жинпинг 1 боомт ашиглалтанд орсоноор дэлхийн өндөр боомтыг 305м болгож өөрчилсөн юм.[45]

ОХУ болон бусад социолист гаралтай улсуудад /Монгол улс багтана/ боомтыг түүний буурийн төрөл, боомтын төрлөөс нь хамааруулж өндрөөр нь 4 анги болгон ангилдаг. Хадан суурин дээрх 100м -ээс өндөр шороон ба бетонон боомтыг 1-р ангийн боомт гэж үздэг бол хэмхдэст, өгөршсөн хагас хатуу буурин дээрх 70м-ээс дээш өндөртэй шороон боомтыг мөн буурин дээрх 50м-ээс өндөр бетон боомтыг 1-р ангийн боомт гэж үзэн үндсэн боомтын ангилалд оруулдаг.[46]

Хэрэглээгээр ангилах

Туслах боомт

Эмээлт буюу туслах боомт нь үндсэн боомтоор бий болсон усан сангийн хамгийн их түвшинтэй үед усан сангийн мандлын талбайг тэлэх, хөтөл давж алдагдах зэргээс хамгаалж баригддаг. Мөн тулсах боомт нь усан сангийн ирмэг дахь тогтворгүй бүтэцтэй хөтлийг бэхжүүлэх зорилгоор баригдахаас гадна усны давалгаа, усны түрэгдэлтийн нөлөөгөөр үерт газар нутаг автахаас хамгаалж голын эргийн далантай ижил үүргээр баригддаг. Түр боомтын уртын хэмжээ ихэсвэл түүнийг далан гэж нэрлэх тохиолдол бий.

Ус халиах боомт

Гол өгүүлэл: Ус халиагуур

Ус халиагуур (мөн ус хаяур болон халиах боомтч гэж нэрлэдэг) нь голын гольдиролд өөр дээгүүрээ ус халиах зориулалттай, дээд хашицдаа мандлын талбай үүсгэх, усны түвшин өргөх зорилгоор баригдах ба томоохон боомтуудад тусгай хэсэг болж ордог. Ус халиагуурыг суваг дээр барьж зарцуулга хэмжих, усны түвшин өргөх гэх мэтээр ашиглаж болно. Өөр өөр төрлийн ус халиагуурууд байр ба боомтод ихэвчлэн практик муруйлттай ус халиагуур хэрэглэгдэнэ.

Хянах боомт

Гол өгүүлэл: Хянах боомт

Хянах боомт нь голын ёроолын угаагдлаас сэргийлэх, хагшаас барих, урсгалын хурдыг сааруулах зориулалттай жижиг боомт юм. Эсрэгээр, далбант боомт нь урсгалын хурдыг ихэсгэж хуримтлагдсан байгаа хагшаасыг угаах үүргийг гүйцэтгэнэ.

Хуурай боомт

Гол өгүүлэл: Хуурай боомт

Хуурай боомт нь гэнэтийн үер бий болдог хуурай жалга дээр баригдах ба үерийн үед усыг хуримтлуулж тодорхой хэмжээтэйгээр доод хашицад ямарч хяналтгүй гаргаж байдаг. Боомтын ард ихэнх хугацаанд усгүй байх учир хуурай боомт гэж нэрлэдэг. Хэрэв хуурай боомтын ус гаргах хэсгийг үгүй хийчихвэл хөв болно.

Тохируулах боомт

Гол өгүүлэл: Тохируулах боомт

Тохируулах боомт нь голын урсацыг тохируулж услалтын систем, усан цахилгаан станцын нэгжрүү туннель болон задгай сувгаар замжуулан хуваарилах зохиулалттай боомт юм. Тохируулах боомт нь биеийн ихэнх хэсэгт хаалтаар тоноглогдсон байдаг.

Газар доорх боомт

Газар доорхи боомт нь газар доорхи усны урсгалын зарим хэсэг эсвэл бүтнээр нь хааж усны нөөцийн ордыг бий болгох ба мөн газаргын усыг хамтад нь хуримтлуулж тохируулж болно. Далайд хүрээлэгдсэн орнуудын хувьд ундны цэвэр усыг далайн уснаас нэвчин орж ирэх давстай газрын доорхи уснаас хамгаалах холилдуулахгүй байх үүднээс баригддаг. Газар доорхи боомт нь усны нөөц багатай, маш ариг гамтай хэрэгдэхүйц элсэн цөл, жижиг арлууд гэх мэт газар баригдах ба тухайлбал Японы Окинава дахь Фукузота боомтыг нэрлэж болно. Мөн ийм төрлийн боомтууд нь Хойт Африк, Бразилийн нутаг дэвсгэрт ихээхэн тохиолдох ба Япон, Франц, Герман, Итали, Грек, Мексик болон АНУ-ын урд хэсгээр хуурай бүс нутагт ашиглагддаг.[47]

Хоёр төрлийн газар доорхи боомт байх ба үүнд: дэд гадаргын ба элсэн хуримтлалт боомтууд юм. Дэд гадаргын боомт нь ус үл нэвтрүүлэх үеэс газрын гадарга хүртэл газрын доорхи усны урсгалд хөндлөн баригдана. Энэ төрлийн боомтыг бетон, метал, чулуу, мод, хуванцар гэх мэт янз бүрийн материалаар барьж болно. Боомт баригдсаны дараа усны түвшин өргөгдөж усыг гүехэн худгаар олборлох боломж бүрдэнэ. Элсэн хуримтлалт боомт нь бага хэмжээний ус халиагуурын ард бат бэх байхаар барих ба цаг хугацааны явцад элсэн хуримтлал бий болж элсэнд усны хуримтлал бий болох ба эндээс уурших усны хэмжээ хамгийн бага байна. Боомтоос усыг авахдаа худаг эсвэл урс халиагуурт гаргасан цоргоны тусламжтайгаар авч болно.[48]

Хаягдлын боомт

A tailings dam is typically an earth-fill embankment dam used to store tailings — which are produced during mining operations after separating the valuable fraction from the uneconomic fraction of an ore. Conventional water retention dams can serve this purpose but due to cost, a tailings dam is more viable. Unlike water retention dams, a tailings dam is raised in succession throughout the life of the particular mine. Typically, a base or starter dam is constructed and as it fills with a mixture of tailings and water, it is raised. Material used to raise the dam can include the tailings (depending on their size) along with dirt.[49]

There are three raised tailings dam designs, the upstream, downstream and centerline, named according to the movement of the crest during raising. The specific design used it dependent upon topography, geology, climate, the type of tailings and cost. An upstream tailings dam consists of trapezoidal embankments being constructed on top but toe to crest of another, moving the crest further upstream. This creates a relatively flat downstream side and a jagged upstream side which is supported by tailings slurry in the impoundment. The downstream design refers to the successive raising of the embankment that positions the fill and crest further downstream. A centerlined dam has sequential embankment dams constructed directly on top of another while fill is placed on the downstream side for support and slurry supports the upstream side.[50][51]

Because tailings dams often store toxic chemicals from the mining process, they have an impervious liner to prevent seepage. Water/slurry levels in the tailings pond must be managed for stability and environmental purposes as well.[51]

Материалаар ангилах

Төмөр боомт

Гол өгүүлэл: Steel dam
Red Ridge steel dam, built 1905, Michigan.

A steel dam is a type of dam briefly experimented with in around the start of the 20th century which uses steel plating (at an angle) and load bearing beams as the structure. Intended as permanent structures, steel dams were an (arguably failed) experiment to determine if a construction technique could be devised that was cheaper than masonry, concrete or earthworks, but sturdier than timber crib dams.

Модон боомт

A timber crib dam in Michigan, photographed in 1978.

Timber dams were widely used in the early part of the industrial revolution and in frontier areas due to ease and speed of construction. Rarely built in modern times because of relatively short lifespan and limited height to which they can be built, timber dams must be kept constantly wet in order to maintain their water retention properties and limit deterioration by rot, similar to a barrel. The locations where timber dams are most economical to build are those where timber is plentiful, cement is costly or difficult to transport, and either a low head diversion dam is required or longevity is not an issue. Timber dams were once numerous, especially in the North American west, but most have failed, been hidden under earth embankments, or been replaced with entirely new structures. Two common variations of timber dams were the crib and the plank.

Timber crib dams were erected of heavy timbers or dressed logs in the manner of a log house and the interior filled with earth or rubble. The heavy crib structure supported the dam's face and the weight of the water. Splash dams were timber crib dams used to help float logs downstream in the late 19th and early 20th centuries.

Timber plank dams were more elegant structures that employed a variety of construction methods utilizing heavy timbers to support a water retaining arrangement of planks.

Бусад төрлүүд

Түр боомт

Гол өгүүлэл: Cofferdam
A cofferdam during the construction of locks at the Montgomery Point Lock and Dam.

A cofferdam is a barrier, usually temporary, constructed to exclude water from an area that is normally submerged. Made commonly of wood, concrete, or steel sheet piling, cofferdams are used to allow construction on the foundation of permanent dams, bridges, and similar structures. When the project is completed, the cofferdam will usually be demolished or removed unless the area requires continuous maintenance. See also causeway and retaining wall. Common uses for cofferdams include construction and repair of off shore oil platforms. In such cases the cofferdam is fabricated from sheet steel and welded into place under water. Air is pumped into the space, displacing the water and allowing a dry work environment below the surface.

Байгалийн боомт

Dams can also be created by natural geological forces. Volcanic dams are formed when lava flows, often basaltic, intercept the path of a stream or lake outlet, resulting in the creation of a natural impoundment. An example would be the eruptions of the Uinkaret volcanic field about 1.8 million–10,000 years ago, which created lava dams on the Colorado River in northern Arizona in the United States. The largest such lake grew to about 800 kilometres (500 mi) in length before the failure of its dam. Glacial activity can also form natural dams, such as the damming of the Clark Fork in Montana by the Cordilleran Ice Sheet, which formed the 7,780 km2 (3,000 миль2) Glacial Lake Missoula near the end of the last Ice Age. Moraine deposits left behind by glaciers can also dam rivers to form lakes, such as at Flathead Lake, also in Montana (see Moraine-dammed lake).

Natural disasters such as earthquakes and landslides frequently create landslide dams in mountainous regions with unstable local geology. Historical examples include the Usoi Dam in Tajikistan, which blocks the Murghab River to create Sarez Lake. At 560 m (1,840 ft) high, it is the tallest dam in the world, including both natural and man-made dams. A more recent example would be the creation of Attabad Lake by a landslide on Pakistan's Hunza River.

Natural dams often pose significant hazards to human settlements and infrastructure. The resulting lakes often flood inhabited areas, while a catastrophic failure of the dam could cause even greater damage, such as the failure of western Wyoming's Gros Ventre landslide dam in 1927, which wiped out the town of Kelly and resulted in the deaths of six people.

Минжний боомт
Гол өгүүлэл: Минжний боомт

Beavers create dams primarily out of mud and sticks to flood a particular habitable area. By flooding a parcel of land, beavers can navigate below or near the surface and remain relatively well hidden or protected from predators. The flooded region also allows beavers access to food, especially during the winter.

Барилгын элементүүд

Усан цахилгаан станц

Hydraulic turbine and electrical generator.
Гол өгүүлэл: Усны эрчим хүч


As of 2005, hydroelectric power, mostly from dams, supplies some 19% of the world's electricity, and over 63% of renewable energy.[52] Much of this is generated by large dams, although China uses small scale hydro generation on a wide scale and is responsible for about 50% of world use of this type of power.[52]

Most hydroelectric power comes from the potential energy of dammed water driving a water turbine and generator; to boost the power generation capabilities of a dam, the water may be run through a large pipe called a penstock before the turbine. A variant on this simple model uses pumped storage hydroelectricity to produce electricity to match periods of high and low demand, by moving water between reservoirs at different elevations. At times of low electrical demand, excess generation capacity is used to pump water into the higher reservoir. When there is higher demand, water is released back into the lower reservoir through a turbine. (For example see Dinorwic Power Station.)

Hydroelectric dam in cross section.

Ус халиагуур

Spillway on Llyn Brianne dam, Wales, soon after first fill.
Гол өгүүлэл: Ус халиагуур


A spillway is a section of a dam designed to pass water from the upstream side of a dam to the downstream side. Many spillways have floodgates designed to control the flow through the spillway. Types of spillway include: A service spillway or primary spillway passes normal flow. An auxiliary spillway releases flow in excess of the capacity of the service spillway. An emergency spillway is designed for extreme conditions, such as a serious malfunction of the service spillway. A fuse plug spillway is a low embankment designed to be over topped and washed away in the event of a large flood. The elements of a fuse plug are independent free-standing blocks, set side by side which work without any remote control. They allow increasing the normal pool of the dam without compromising the security of the dam because they are designed to be gradually evacuated for exceptional events. They work as fixed weir at times by allowing over-flow for common floods.

The spillway can be gradually eroded by water flow, including cavitation or turbulence of the water flowing over the spillway, leading to its failure. It was the inadequate design of the spillway which led to the 1889 over-topping of the South Fork Dam in Johnstown, Pennsylvania, resulting in the infamous Johnstown Flood (the "great flood of 1889").[баримт хэрэгтэй]

Erosion rates are often monitored, and the risk is ordinarily minimized, by shaping the downstream face of the spillway into a curve that minimizes turbulent flow, such as an ogee curve.

Боомт барьж байгуулах

Нийтлэг шаардлага

Үйл ажиллагаа Жишээ
Эрчим хүч үйлдвэрлэх Hydroelectric power is a major source of electricity in the world. Many countries that have rivers with adequate water flow, that can be dammed for power generation purposes. For example, the Itaipu Dam on the Paraná River in South America generates 14 GW and supplied 93% of the energy consumed by Paraguay and 20% of that consumed by Brazil as of 2005.
Ус хангамж Many urban areas of the world are supplied with water abstracted from rivers pent up behind low dams or weirs. Examples include London – with water from the River Thames and Chester with water taken from the River Dee. Other major sources include deep upland reservoirs contained by high dams across deep valleys such as the Claerwen series of dams and reservoirs.
усны эх үүсвэр / усжуулалт, услалтын систем Dams are often used to control and stabilize water flow, often for agricultural purposes and irrigation.[53] Others such as the Berg Strait dam can help to stabilize or restore the water levels of inland lakes and seas, in this case the Aral Sea.[54]
Үерээс хамгаалах Dams such as the Blackwater Dam of Webster, New Hampshire and the Delta Works are created with flood control in mind.[55]
Орчны нөхөн сэргээлт Dams (often called dykes or levees in this context) are used to prevent ingress of water to an area that would otherwise be submerged, allowing its reclamation for human use.
Ус хуваарилах A typically small dam used to divert water for irrigation, power generation, or other uses, with usually no other function. Occasionally, they are used to divert water to another drainage or reservoir to increase flow there and improve water use in that particular area. See: diversion dam.
Усан зам Dams create deep reservoirs and can also vary the flow of water downstream. This can in return affect upstream and downstream navigation by altering the river's depth. Deeper water increases or creates freedom of movement for water vessels. Large dams can serve this purpose but most often weirs and locks are used.
Амралт ба спорт, усан орчны үзэсгэлэн Dams built for any of the above purposes may find themselves displaced by time of their original uses. Nevertheless the local community may have come to enjoy the reservoir for recreational and aesthetic reasons. Often the reservoir will be placid and surrounded by greenery, and convey to visitors a natural sense of rest and relaxation.

Some of these purposes are conflicting and the dam operator needs to make dynamic tradeoffs. For example power generation and water supply would keep the reservoir high whereas flood prevention would keep it low. Many dams in areas where precipitation fluctuates in an annual cycle will also see the reservoir fluctuate annually in an attempt to balance these difference purposes. Dam management becomes a complex exercise amongst competing stakeholders.[56]

Байрлал буюу хөндлүүр

The discharge of Takato Dam

One of the best places for building a dam is a narrow part of a deep river valley; the valley sides can then act as natural walls. The primary function of the dam's structure is to fill the gap in the natural reservoir line left by the stream channel. The sites are usually those where the gap becomes a minimum for the required storage capacity. The most economical arrangement is often a composite structure such as a masonry dam flanked by earth embankments. The current use of the land to be flooded should be dispensable.

Significant other engineering and engineering geology considerations when building a dam include:

  • permeability of the surrounding rock or soil
  • earthquake faults
  • landslides and slope stability
  • water table
  • peak flood flows
  • reservoir silting
  • environmental impacts on river fisheries, forests and wildlife (see also fish ladder)
  • impacts on human habitations
  • compensation for land being flooded as well as population resettlement
  • removal of toxic materials and buildings from the proposed reservoir area

Нөлөөллийн үнэлгээ

Impact is assessed in several ways: the benefits to human society arising from the dam (agriculture, water, damage prevention and power), harm or benefit to nature and wildlife, impact on the geology of an area – whether the change to water flow and levels will increase or decrease stability, and the disruption to human lives (relocation, loss of archeological or cultural matters underwater).

Байгаль орчны нөлөөлөл

Wood and garbage accumulation due to a dam

Reservoirs held behind dams affect many ecological aspects of a river. Rivers topography and dynamics depend on a wide range of flows whilst rivers below dams often experience long periods of very stable flow conditions or saw tooth flow patterns caused by releases followed by no releases. Water releases from a reservoir including that exiting a turbine usually contains very little suspended sediment, and this in turn can lead to scouring of river beds and loss of riverbanks; for example, the daily cyclic flow variation caused by the Glen Canyon Dam was a contributor to sand bar erosion.

Older dams often lack a fish ladder, which keeps many fish from moving up stream to their natural breeding grounds, causing failure of breeding cycles or blocking of migration paths. Even the presence of a fish ladder does not always prevent a reduction in fish reaching the spawning grounds upstream. In some areas, young fish ("smolt") are transported downstream by barge during parts of the year. Turbine and power-plant designs that have a lower impact upon aquatic life are an active area of research.

A large dam can cause the loss of entire ecospheres, including endangered and undiscovered species in the area, and the replacement of the original environment by a new inland lake.

Large reservoirs formed behind dams have been indicated in the contribution of seismic activity, due to changes in water load and/or the height of the water table.

Dams are also found to have a role in the increase of global warming. The changing water levels in dams and in reservoirs are one of the main sources for green house gas like methane.[57] While dams and the water behind them cover only a small portion of earth's surface, they harbour biological activity that can produce large amounts of greenhouse gases.[58]

Нийгэмд үзүүлэх нөлөөлөл

The impact on human society is also significant. Nick Cullather argues in Hungry World: America's Cold War Battle Against Poverty in Asia that dam construction requires the state to displace individual people in the name of the common good, and that it often leads to abuses of the masses by planners. He cites Morarji Desai, Interior Minister of India, in 1960 speaking to villagers upset about the Pong Dam, who threatened to "release the waters" and drown the villagers if they did not cooperate.[59]

For example, the Three Gorges Dam on the Yangtze River in China is more than five times the size of the Hoover Dam (U.S.), and will create a reservoir 600 km long to be used for hydro-power generation. Its construction required the loss of over a million people's homes and their mass relocation, the loss of many valuable archaeological and cultural sites, as well as significant ecological change.[60] It is estimated that to date, 40–80 million people worldwide have been physically displaced from their homes as a result of dam construction.[61]

Эдийн засагт үзүүлэх нөлөөлөл

Construction of a hydroelectric plant requires a long lead-time for site studies, hydrological studies, and environmental impact assessments, and are large-scale projects by comparison to traditional power generation based upon fossil fuels. The number of sites that can be economically developed for hydroelectric production is limited; new sites tend to be far from population centers and usually require extensive power transmission lines. Hydroelectric generation can be vulnerable to major changes in the climate, including variations in rainfall, ground and surface water levels, and glacial melt, causing additional expenditure for the extra capacity to ensure sufficient power is available in low-water years.

Once completed, if it is well designed and maintained, a hydroelectric power source is usually comparatively cheap and reliable. It has no fuel and low escape risk, and as an alternative energy source it is cheaper than both nuclear and wind power.[баримт хэрэгтэй] It is more easily regulated to store water as needed and generate high power levels on demand compared to wind power.

Боомтын эвдрэл

Гол өгүүлэл: Dam failure
The reservoir emptying through the failed Teton Dam.
International special sign for works and installations containing dangerous forces

Dam failures are generally catastrophic if the structure is breached or significantly damaged. Routine deformation monitoring and monitoring of seepage from drains in and around larger dams is useful to anticipate any problems and permit remedial action to be taken before structural failure occurs. Most dams incorporate mechanisms to permit the reservoir to be lowered or even drained in the event of such problems. Another solution can be rock grouting – pressure pumping portland cement slurry into weak fractured rock.

During an armed conflict, a dam is to be considered as an "installation containing dangerous forces" due to the massive impact of a possible destruction on the civilian population and the environment. As such, it is protected by the rules of International Humanitarian Law (IHL) and shall not be made the object of attack if that may cause severe losses among the civilian population. To facilitate the identification, a protective sign consisting of three bright orange circles placed on the same axis is defined by the rules of IHL.

The main causes of dam failure include inadequate spillway capacity, piping through the embankment, foundation or abutments, spillway design error (South Fork Dam), geological instability caused by changes to water levels during filling or poor surveying (Vajont Dam, Malpasset, Testalinden Creek Dam), poor maintenance, especially of outlet pipes (Lawn Lake Dam, Val di Stava Dam collapse), extreme rainfall (Shakidor Dam), earthquakes and human, computer or design error (Buffalo Creek Flood, Dale Dike Reservoir, Taum Sauk pumped storage plant).

A notable case of deliberate dam failure (prior to the above ruling) was the Royal Air Force 'Dambusters' raid on Germany in World War II (codenamed "Operation Chastise"), in which three German dams were selected to be breached in order to have an impact on German infrastructure and manufacturing and power capabilities deriving from the Ruhr and Eder rivers. This raid later became the basis for several films.

Since 2007, the Dutch IJkdijk foundation is developing, with an open innovation model and early warning system for levee/dike failures. As a part of the development effort, full scale dikes are destroyed in the IJkdijk fieldlab. The destruction process is monitored by sensor networks from an international group of companies and scientific institutions.

Мөн үзэх

 Commons: Боомт – Викимедиа дуу дүрсний сан

Лавлахууд

  1. The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition
  2. Source: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (Magazine for Dutch Language and Literature), 1947. The first known appearance of dam stems from 1165. However, there is one village, Obdam, that is already mentioned in 1120. The word seems to be related to the Greek word taphos, meaning grave or grave hill. So the word should be understood as dike from dug out earth. The names of more than 40 places (with minor changes) from the Middle Dutch era (1150–1500 CE) such as Amsterdam (founded as 'Amstelredam' in the late 12th century) and Rotterdam, also bear testimony to the use of the word in Middle Dutch at that time.
  3. Günther Garbrecht: "Wasserspeicher (Talsperren) in der Antike", Antike Welt, 2nd special edition: Antiker Wasserbau (1986), pp.51–64 (52)
  4. S.W. Helms: "Jawa Excavations 1975. Third Preliminary Report", Levant 1977
  5. 5.0 5.1 Günther Garbrecht: "Wasserspeicher (Talsperren) in der Antike", Antike Welt, 2nd special edition: Antiker Wasserbau (1986), pp.51–64 (52f.)
  6. 6.0 6.1 Mohamed Bazza (28–30 October 2006). "overview of the hystory of water resources and irrigation management in the near east region" (PDF). Food and Agriculture Organization of the United Nations. Retrieved 1 August 2007.
  7. "The reservoirs of Dholavira". The Southasia Trust. December 2008. Retrieved 27 February 2011.
  8. Govindasamy Agoramoorthy, Sunitha chaudhary & Minna J. HSU. "The Check-Dam Route to Mitigate India's Water Shortages" (PDF). Law library – University of New Mexico. Retrieved 8 November 2011.
  9. "This is the oldest stone water-diversion or water-regulator structure in the world" (PDF). Archived from the original (PDF) on 6 February 2007. Retrieved 27 May 2007.
  10. Singh, Vijay P. (2003). Water Resources System Operation: Proceedings of the International Conference on Water and Environment. Allied Publishers. p. 508. ISBN 81-7764-548-X. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)
  11. Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China: Volume 4, Part 3. Taipei: Caves Books, Ltd.
  12. 12.0 12.1 Smith 1971, p. 49
  13. Smith 1971, p. 49; Hodge 1992, pp. 79f.
  14. Smith 1971, p. 42
  15. Hodge 1992, p. 87
  16. Hodge 2000, pp. 331f.
  17. Hodge 2000, p. 332; James & Chanson 2002
  18. Smith 1971, pp. 33–35; Schnitter 1978, pp. 31f.; Schnitter 1987a, p. 12; Schnitter 1987c, p. 80; Hodge 2000, p. 332, fn. 2
  19. Schnitter 1987b, pp. 59–62
  20. Schnitter 1978, p. 29; Schnitter 1987b, pp. 60, table 1, 62; James & Chanson 2002; Arenillas & Castillo 2003
  21. Vogel 1987, p. 50
  22. Hartung & Kuros 1987, pp. 232, 238, fig. 13, 249
  23. 23.0 23.1 Donald Routledge Hill (1996), "Engineering", p. 759, in Rashed, Roshdi; Morelon, Régis (1996). Encyclopedia of the History of Arabic Science. Routledge. pp. 751–795. ISBN 0-415-12410-7. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
  24. Adam Lucas (2006), Wind, Water, Work: Ancient and Medieval Milling Technology, p. 62. BRILL, ISBN 90-04-14649-0.
  25. Donald Routledge Hill (1996). A history of engineering in classical and medieval times. Routledge. p. 31. ISBN 0-415-15291-7. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
  26. Donald Routledge Hill (1996). A history of engineering in classical and medieval times. Routledge. pp. 56–8. ISBN 0-415-15291-7. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
  27. "Key Developments in the History of Buttress Dams".
  28. "John Redpath, the Whispering Dam, and Sugar".
  29. "Historical Development of Arch Dams".
  30. Rankine, W. (1857) On the stability of loose earth. Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Vol. 147.
  31. "dam". Encyclopedia Britannica.
  32. Egypt bond
  33. Roberts, Chalmers (December 1902), "Subduing the Nile", The World's Work: A History of Our Time, V: 2861–2870, retrieved 2009-07-10
  34. Finance, Jewish Encyclopedia c.1906
  35. Frederic Courtland Penfield, Harnessing the Nile, Century Magazine, Vol. 57, No. 4 (February 1899)
  36. "The First Aswan Dam". University of Michigan. Retrieved 2 January 2011.
  37. "Is it Worth a Dam? ". Environmental Health Perspectives Volume 105, Number 10, October 1997 (Загвар:WayBack)
  38. "Arch Dam Forces". Retrieved 7 January 2007.
  39. British Dam society http://www.britishdams.org/about_dams/gravity.htm
  40. 40.0 40.1 "Dams and Development: An Overview". 16 November 2000. Retrieved 24 October 2010. Box 1. What is a large dam?
  41. "Asphalt concrete cores for embankment dams". International Water Power and Dam Construction. Retrieved 3 April 2011.
  42. Neves, edited by E. Maranha das (1991). Advances in rockfill structures. Dordrecht: Kluwer Academic. p. 341. ISBN 0-7923-1267-8. {{cite book}}: |first= has generic name (help)
  43. "Shuibuya" (PDF). Chinese Committee on Large Dams. Retrieved 23 August 2011.
  44. "Methodology and Technical Notes". Watersheds of the World. Archived from the original on 4 July 2007. Retrieved 1 August 2007. A large dam is defined by the industry as one higher than 15 meters high and a major dam as higher than 150.5 meters.
  45. Guinness Book of Records 1997 Pages 108–109 ISBN 0-85112-693-6
  46. "УСНЫ БАРИЛГА БАЙГУУЛАМЖИЙН ЗУРАГ ТӨСӨЛ ЗОХИОХ ҮНДСЭН ЖУРАМ".
  47. Yilmaz, Metin (November 2003). "Control of Groundwater by Underground Dams" (PDF). The Middle East Technical University. Retrieved 7 May 2012.
  48. Onder, H (2005). "Underground Dams – A Tool of Sustainable Development and Management of Ground Resources" (PDF). European Water: 35–45. Retrieved 7 May 2012. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (help); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help); Unknown parameter |month= ignored (help)
  49. ICME (1998). Case studies on tailings management. Paris, France: UNEP. pp. 9–10. ISBN 1-895720-29-X. Retrieved 10 August 2011. {{cite book}}: Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)
  50. "Properties of Tailings Dams" (PDF). NBK Institute of Mining Engineering. Retrieved 10 August 2011.
  51. 51.0 51.1 Environmental issues and management of waste in energy and mineral production: proceedings of the Sixth International Conference on Environmental Issues and Management of Waste in Energy and Mineral Production: SWEMP 2000 ; Calgary, Alberta, Canada, May 30 – June 2, 2000. Rotterdam [u.a.]: Balkema. 2000. pp. 257–260. ISBN 90-5809-085-X. {{cite book}}: |first= has generic name (help); |first= missing |last= (help)
  52. 52.0 52.1 Renewables Global Status Report 2006 Update, REN21, published 2006, accessed 16 May 2007
  53. C. J. Shiff (1972). M. Taghi Farvar; John P. Milton (eds.). "The Impact of Agricultural Development on Aquatic Systems and its Effect on the Epidemiology of Schistosomes in Rhodesia". The careless technology : ecology and international development. Natural History Press. pp. 102–108. OCLC 315029. Recently, agricultural development has concentrated on soil and water conservation and resulted in the construction of a multitude of dams of various capacities which tend to stabilize water flow in rivers and provide a significant amount of permanent and stable bodies of water. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |1= (help); Missing or empty |url= (help)
  54. "Kazakhstan". Land and Water Development Division. 1998. construction of a dam (Berg Strait) to stabilize and increase the level of the northern part of the Aral Sea. {{cite web}}: Missing or empty |url= (help)
  55. "Blackwater Dam". US Army Corps of Engineers. The principal objective of the dam and reservoir is to protect downstream communities
  56. "Lake Diefenbaker Reservoir Operati ons Context and Objectives" (PDF). Saskatchewan Watershed Authority. Retrieved 27 June 2013.
  57. "Water Reservoirs behind Rising Greenhouse Gases". French Tribune. 9 August 2012. Retrieved 9 August 2012.
  58. "Dams the latest culprit in global warming". Times of India. 8 August 2012. Retrieved 9 August 2012.
  59. Cullather, 110.
  60. "Three Gorges dam wall completed". china-embassy. 20 May 2006. Retrieved 21 May 2006.
  61. "World Commission on Dams Report". Internationalrivers.org. 29 February 2008. Retrieved 16 August 2012.

Эх үүсвэрүүд

  • Arenillas, Miguel; Castillo, Juan C. (2003). "Dams from the Roman Era in Spain. Analysis of Design Forms (with Appendix)". 1st International Congress on Construction History [20th–24th January]. Madrid. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Hartung, Fritz; Kuros, Gh. R. (1987). "Historische Talsperren im Iran". In Garbrecht, Günther (ed.). Historische Talsperren. Vol. 1. Stuttgart: Verlag Konrad Wittwer. pp. 221–274. ISBN 3-87919-145-X. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Hodge, A. Trevor (1992). Roman Aqueducts & Water Supply. London: Duckworth. ISBN 0-7156-2194-7. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Hodge, A. Trevor (2000). "Reservoirs and Dams". In Wikander, Örjan (ed.). Handbook of Ancient Water Technology. Technology and Change in History. Vol. 2. Leiden: Brill. pp. 331–339. ISBN 90-04-11123-9. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
  • James, Patrick; Chanson, Hubert (2002). "Historical Development of Arch Dams. From Roman Arch Dams to Modern Concrete Designs". Australian Civil Engineering Transactions. CE43: 39–56. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Schnitter, Niklaus (1978). "Römische Talsperren". Antike Welt. 8 (2): 25–32. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Schnitter, Niklaus (1987a). "Verzeichnis geschichtlicher Talsperren bis Ende des 17. Jahrhunderts". In Garbrecht, Günther (ed.). Historische Talsperren. Vol. 1. Stuttgart: Verlag Konrad Wittwer. pp. 9–20. ISBN 3-87919-145-X. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Schnitter, Niklaus (1987b). "Die Entwicklungsgeschichte der Pfeilerstaumauer". In Garbrecht, Günther (ed.). Historische Talsperren. Vol. 1. Stuttgart: Verlag Konrad Wittwer. pp. 57–74. ISBN 3-87919-145-X. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Schnitter, Niklaus (1987c). "Die Entwicklungsgeschichte der Bogenstaumauer". In Garbrecht, Günther (ed.). Historische Talsperren. Vol. 1. Stuttgart: Verlag Konrad Wittwer. pp. 75–96. ISBN 3-87919-145-X. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Smith, Norman (1970). "The Roman Dams of Subiaco". Technology and Culture. 11 (1): 58–68. doi:10.2307/3102810. JSTOR 3102810. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Smith, Norman (1971). A History of Dams. London: Peter Davies. pp. 25–49. ISBN 0-432-15090-0. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
  • Vogel, Alexius (1987). "Die historische Entwicklung der Gewichtsmauer". In Garbrecht, Günther (ed.). Historische Talsperren. Vol. 1. Stuttgart: Verlag Konrad Wittwer. pp. 47–56 (50). ISBN 3-87919-145-X. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)

Гадаад линк

Wiktionary
Wiktionary
Wiktionary: dam – Энэ үгийг тайлбар толиос харна уу