Сартуул

Сартуул овог ᠰᠠᠷᠲᠠᠭᠤᠯ ᠣᠪᠤᠭ
Сартуул овгийн өндөр настан
Бичгийн нэр	олон тоо — Сартуулууд
Өнөөгийн байдал
Нутаг орон	голомт Монгол улс (нэр бүхий 7 аймаг, 24 сум), цөөнөөр ОХУ-ын БНБурУ-ын Зэдийн аймаг
Хэл аялга	Монгол хэлний Төв Халх аялгуу, дотроо Сартуулын аман аялгуу, ОХУ-д Орос хэл, Монгол хэлний Буриад аялгуу - Сонгоол буриад аялгуу
Дотроо	Кэнчээчин сартуул, Бамбадай сартуул, Халх сартуул, Буриад сартуул

Сартуул (монгол бичиг: Sartaүul, ᠰᠠᠷᠲᠠᠭᠤᠯ) нь монгол үндэстний үлэмж тооцогдох ургийн овог болно. Сартуул овгийнхон нь Эзэн Богд Чингис хааны маань 14-р үеийн удам Батмөнх Даян хааны отгон хүү Гэрсэнз Жалайр Хунтайж (1513-1549)-ийн зургадугаар хүү Далдан хөндлөнд харьяалагдан ирээд түүнээс хойш алтан ургийн засаг ноён Саран ахай, Ламжав, Цэдэнжав, Норов, Дэндэвдорж, Цэсүнжав, Цэвээнжав, Ванчинбазаржав, Насанбуянжаргал, Жалчингомбоцэдэн нар угсаа залган захирч ирсэн нь одоогоор мэдэгдэж байна.

Богд Хаант Монгол Улсын үед “Мянган тайжтай түмэн Сартуул” гэж нэрлэсэн аман хэлц нь байдаг байв.

1918 оны мэдээгээр 2291 өрх айл, нийт 10152 хүн ам, үүнээс тайж 1301, хамжлага ард 2377, лам 1092, албат ард 429, сул ард 282, эмс охид 4671 байжээ. Иймээс судлаачид дээрх отог, хошуу захиргааны хүн амаас үүссэн, өөрсдийгөө Сартуул гэж ухамсарладаг одоогийн 3 хүний 2-оос 2,5 нь тэдгээр алтан ургийн тайж нартай яс, цусан талаараараа ямар нэг холбоотой байж болно гэж тооцоолдог аж.

XVIII-XX зууныг хүртэл Сартуулууд Засагт хан аймгийн Цэцэн Сартуулын хошуунд харьяалагдаж ирсэн агаад тэднийг зүгээр ч нэг "Цэцэн" хэмээн өргөмжилдөггүй байв. Тэд угаас нутаг хошуугаараа цэцэн мэргэн, бичгийн эрдэмд шамдамтгай, гэгээрлийг өндөрт талбидаг овог байв.

Гарал үүсэл

Сартуул овгийнхний гарал үүслийн талаар олон таамгууд байдаг. Эдгээрээс дурдвал,

1. Эзэн Богд Чингис хаан Хорезм улсыг байлдан дагуулах ахул Дундад Ази, нэн ялангуяа тухайн үеийн Хорезмоос ирж суурьшсан түрэг угсааны зонхилох бүлэг иргэдээс гаралтай бөгөөд тэд Их Ауруг, Хархорум зэрэг хотыг бүтээн байгуулахад гар урлаачдын ажил эрхэлж байсан бололтой. Тэд олон зуун жил монголчуудын дунд суусны улмаас монголжиж, монголын нэгэн овгийн дээдэс болсон аж. Францын хэлзүйч, судлаач Поль Пелл "Сарт хүмүүс (Сарт гэдэг үг нь самгард хэлээр худалдаачин) гэдэг нь Монголчуудын нэрлэдэгээр исламчуудыг нэрлэх түгээмэл нэр" хэмээжээ. Хожим Эзэнт гүрний дараа бусад монголчуудтай адил мал ажуй эрхлэх болж Тулуйн үед түүний эзэмшилд орон XVI зууны үед Гэрсэнз Жалайр хунтайжийн зургаадугаар хөвүүн Далдан Хөндлөн Тангудын хамт отоглон өмчлөгдөж Халхын Долоон Хошууны нэгэн хошуу болжээ. Тэдний дээд өвөг Дундад Азиас гаралтай өнгөт нүдтэн (Эзэнт гүрний үед дэд зэргийн өндөр тушаалтангууд) асан бөгөөд үүний нотолгоо нь дийлэнх сартуулуудын царай төрх нь бусад монгол угсаат овгуудаас ялгагдах "өнгөт нүд, өндөр хамар, өтгөн хар хөмсөг, бүтлгэр алаг нүд"-тэй байдаг нь ДНХ-н түвшинд нотлогдох давамгай шинж аж.  
2. Сарт-Хайрхан, Сартай Уулаар нутаглагсадыг Сартаул буюу Сартуул гэж газар байршилаараа овгийн нэрээ сонгосон гэж үздэг. Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын нутагт үнэхээр сар шиг хэлбэртэй хайрхан байдаг.

Тархац

Нийт Монгол даяар Сартуул овгийнхнийг зөвхөн Завхан аймагт байдаг мэтээр ойлгодог. Гэвч Сартуулууд зөвхөн Завханд аж төрдөггүй. Тэд Монгол улсын 7 аймаг, 24 суманд аж төрж байна. Эдгээрийг жагсаавал,

1. Архангай аймаг

• Их Тамир буюу 1 сум

2. Баянхонгор аймаг

• Гурванбулаг, Баянбулаг, Хүрээмарал, Заг, Жаргалант, Бөмбөгөр, Баацагаан, Баянцагаан, Баянлиг, Баянговь, Шинэжинст буюу нийт 11 сум

3. Булган аймаг

• Тэшиг, Сэлэнгэ, Хутаг-Өндөр буюу нийт 3 сум

4. Говь-Алтай аймаг

• Хөх морьт, Цогт гэх нийт 2 сум

5. Дорнод аймаг

• Халх гол гэх 1 сум;

6. Завхан аймаг

• Нөмрөг, Тэлмэн, Яруу, Алдархаан, Цагаанхайрхан буюу нийт 5 сум

7. Ховд аймаг

• Булган суманд тус тус сартуул овог бүртгэгдсэн байна.

  

  ОХУ-ын Бүгд найрамдах Буриад улсын Зэдийн аймаг, Цагатуй тосгонд аж төрж буй Сартуулууд. Тэд XVIII зуунд Буриадад нүүж очсон Халх Сартуулын хойчис.

Үүнээс гадна ОХУ, Монгол улсын Буриад зоны дунд сартуул овог тархан буй. Тэд өөрсдийгөө "бошигт хааны бослогоноор, сайн хааны самаргаанаар" Буриад нутагт ирсэн хэмээнэ. Өөрөөр хэлбэл тэд Зүүнгарын Галдан бошигт хааны түйвээнээр Халхаас ойж Буриад-Байгал нуур руу нүүж очсон байна.

Хамниганчуудын дунд бамбадайн сартуул, бамбачаан сартуул, баахчил сартуул, гуриг сартуул, гуринка сартуул, кэлцэнгүүд сартуул зэрэг овогууд байдаг төдийгүй өөр ч олон бий байх магадлалтай. Тиймд монгол үндэстний ямар ястан угсаатан байхаас үл хамааран тэдгээр хүмүүс өөрсдийгөө Сартуул хэмээхүй дор бүгд л нэг овогт харьяалагдах нэгэн ёсны төрөл садан хэмээн үзэж болно. Өөрөөр хэлбэл Халх ястны дунд байх Сартуул овогтон, Буриад зоны дунд байх Цонгоол Сартуул овогтон хоёр угаас нэг овог, төрөл садан хэмээн үзэж болох аж.

Мөн Казах, Афганистан, Халимаг,Энэтхэг улсуудын дотор оршин суугч Уйгар Хазар, Авар, Могол зэрэг харьжсан монгол угсаатнуудын дунд САРТ овогтон түгээмэл байдаг билээ. Орос, Дундад Ази болон баруун монголд буй Сарт овог, Сартагтайн гэх нэртэй холбоотой газар усны нэрний зарим нь эрт цагийн Бат Хааны хүү Сартагтай баатарын алдар нэр, үйл хэрэг, ураг овгоос үүдэлтэй байж ч мэдэхийг бодууштай.

Сартуул овог өнөө үед

Сартуул нь угсаатны бүтэц, ухамсар, соёл-урлаг, зан үйл, хэл аман аялгуугаараа Халх ястны томоохон салбар овогт хамрагдах бөгөөд 1990-ээд оноос хойш "Сартуул ястан" гэж хүчээр нэршүүлэх оролдлого хийж буй нь угсаатны хүчирхийллийн нэгэн ноцтой хэлбэр мөн буйзаа. Баримтаас дурдахул, 2010 оны хүн амын Улсын нэгдсэн тооллогоор хүн амынх нь 99-өөс дээш % нь халх ястан гэж өөрсдийгөө ухамсарлан үзэж албан ёсоор бүртгүүлсэн 4 аймгийн 1 нь өөрсдийгөө халх сартуул гэж нэрлэгсэд голлон амьдардаг Завхан аймаг байна (бусад нь: Баянхонгор, Дундговь, Өвөрхангай). Тэгсэн мөртлөө <<Монгол Улсын хэмжээгээр Сартуул ясны хүний тоо 1540>> гэж тэмдэглэжээ. Энэ 1540 гэдэг тоо бол зөвхөн ийм ургийн овогтой хүний тоо төдийхөн болохоос Сартуул ястай хүний тоо биш юм. Тухайлбал, Боржигин, Салжиуд, Бэсүд, Жалайр, Элжигин, Хатигин, Хотогойд, Хиргис, Олхонуд, Алаг адуун гэдэг ургийн овогтой хүмүүсийг "Боржигин ястан, Салжиуд ястан, Бэсүд ястан, Жалайр ястан, Элжигин ястан, Хатигин ястан, Хотогойд ястан, Олхонуд ястан, Алаг адуун ястан, Хиргис ястан" гэж хүчээр нэршүүлэхтэй утга ижил болой. Энэ мэтээр ургийн овгийг ястны нэр болгож албадан нэршүүлэх үйл ажиллагаанд Халхын сурвалжит Сартуул овгийнхон өөрсдөө мэдэлгүй өртжээ. Тиймээс халх сартуул овгийнхонд "ястан" гэх бие даасан ойлголт, соёл, ухамсар сэтгэхүй лавтай 21-р зууны эхэн үед огт төлөвшөөгүй байгаа нь хүн амын тооллогын тайлангаас харагдаж буйг цаашид анхаарах нь үнэн зүйд нийцэх учиртай. Харин газар нутгийн тогтоц-уур амьсгал, аж ахуй эрхлэлтийн онцлог, овгийн бүрэлдэхүүнтэй холбоотой халхын бусад овог хэсгээс бага сага ялгаатай зүйлс байгаа нь тодорхой.

Ер нь Халхын их өргөн уудам нутагт буй бүх овгуудад ХАЛХ гэх нийтлэг шинж төлөв байвч, соёл, зан үйлийн дотоод бүтцэд нь өөр өөрийн гэсэн онцлогтой өвөрмөц элемент хадгалагдаж байдаг аж. Энэ тухай гадаад, дотоодын эрдэмтэн судлаач, аялагч жуулчид эртнээс ажиглан тэмдэглэж үлдээсэн баримт олон бий билээ. Түүнчлэн, сүүлийн үед ажиглагдаж буй нэг сонирхолтой, анзаарууштай зүйл бол Завхан аймаг хавийн Сартуул гэх ургийн овогтой хүмүүсийн цаана алтан ургийн тайж язгуур нуугдаж буй нь илэрсээр байна. Энэ нь 1918 оны хүн амын тооллогоор бүртгэгдэж, нэрс нь тэмдэглэгдсэн 1301 тайжийн үр удмынхан угсаа гарал уг шагаа сэргээж буйн шинж тэмдэг бололтой. Өөрсдийгөө "халх сартуул" гэж нэрийддэг Чингис Хааны алтан ургийн удмынхан 1930-аад оноос өдий хүртэл уг гарал, язгууртан угсаа, хэргэм зэргээ нуун далдалсаар ирсэн нь харамсалтай хэдий ч цаг үеийн шалтгаантай гашуун үнэн билээ. Үндсэндээ ХХ зууны дунд үеэс хойш Монголд үүсэн хөгжсөн Зөвлөлт багштай "Угсаатны зүйн судлал"-ын үндсэн замналыг будилуулж, үр дүнг итгэмжгүй болгосоор буй энэхүү хэрэг явдал 1930-аад оноос хойших нийгмийн өөрчлөлтийн уршигаар үүссэн айдас хүйдэс, түүхэн учирзүйтэй уг шагаараа холбоотой болох нь мэдээж хэрэг тул угсаатан судлалынхан судалгаандаа түүхийн үнэнийг эрүүл саруул ухаанаар бодитой харах учиртай юмсанж. Иймээс Халхын сурвалжит овог халх сартуул нь бусад Монголчуудтай нэгэн өвөг дээдэстэй, ураг төрлийн нандин барилдлагатай, гал голомт нэгтэй, нэг онго шүтээнтэй, им тамга, сүлд туг, дуулалтай, өөрийн гэсэн түүх, соёлын биет болон биет бус өвтэй, удам судар, уламжлалт зан заншил, ахуйн болон оюуны өв соёлоо дээдлэн уламжилсаар ирсэн баатарлаг, ажилсаг, оюунлаг, эх оронч, үндэсний үзэлтэй хүмүүс юм.

Мөн Ар Халхын тамгатай 13 хутагтын 8 нь болон Монгол Улсын түүхэн дэх эхний 2 ерөнхийлөгч нь Халхын сартуул овгийн хүмүүс ажээ.