Тулуй: Засвар хоорондын ялгаа

Browse history interactively
← Өмнөх өөрчлөлтДараагийн ялгаа →
Content deleted Content added
VisualWikitext
No edit summary
No edit summary
Мөр 1: Мөр 1:
{{Хаан
{{Хаан
|name =Тулуй<br />{{mongolUnicode|ᠲᠥᠯᠦᠢ}}
|name =Тулуй<br />{{mongolUnicode|ᠲᠣᠯᠦᠢ}}
|title =Их Монгол Улс Их ноён
|title =Их Монгол Улс Их ноён
|image =[[Зураг:Tolui Khan.jpg|200px]]
|image =[[Зураг:Tolui Khan.jpg|200px]]
Мөр 7: Мөр 7:
|coronation =
|coronation =
|othertitles =Их ноён {{mongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ ᠨᠣᠶᠠᠨ}}
|othertitles =Их ноён {{mongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ ᠨᠣᠶᠠᠨ}}
|full name =Тулуй {{mongolUnicode|ᠲᠥᠯᠦᠢ}}
|full name =Тулуй {{mongolUnicode|ᠲᠣᠯᠦᠢ}}
|predecessor =[[Чингис хаан]]
|predecessor =[[Чингис хаан]]
|successor =[[Өгэдэй хаан]]
|successor =[[Өгэдэй хаан]]
Мөр 27: Мөр 27:
|}}
|}}
'''Тулуй''' нь (ойролцоогоор 1190 – 1232 оны намар) [[Чингис хаан]]ы их хатан [[Бөртэ]] үжнээс төрсөн отгон хүү. 1227 онд Чингис хааныг нас барсны дараагаас 1229 онд өөрийн ах [[Өгөдэй]]г хаан ширээнд суух хүртэл хугацаанд Тулуй [[Их Монгол Улс]]ыг захирч байжээ. Отгон хүү гал голомтоо сахих монгол ёс заншлын дагуу Тулуй Монголын эзэнт гүрний Монгол эх нутгийн хэсгийг захирч байжээ. [[Алтан улс]] болон [[Хорезм]]д хийсэн аян дайнд Тулуй амжилттай оролцож өөрийн цэрэг дайны хэрэгт авьяас чадварыг харуулсан.
'''Тулуй''' нь (ойролцоогоор 1190 – 1232 оны намар) [[Чингис хаан]]ы их хатан [[Бөртэ]] үжнээс төрсөн отгон хүү. 1227 онд Чингис хааныг нас барсны дараагаас 1229 онд өөрийн ах [[Өгөдэй]]г хаан ширээнд суух хүртэл хугацаанд Тулуй [[Их Монгол Улс]]ыг захирч байжээ. Отгон хүү гал голомтоо сахих монгол ёс заншлын дагуу Тулуй Монголын эзэнт гүрний Монгол эх нутгийн хэсгийг захирч байжээ. [[Алтан улс]] болон [[Хорезм]]д хийсэн аян дайнд Тулуй амжилттай оролцож өөрийн цэрэг дайны хэрэгт авьяас чадварыг харуулсан.


== Байлдан дагуулалтанд оролцсон нь ==
== Байлдан дагуулалтанд оролцсон нь ==
Эцэг Тэмүүжин тэмцэл, байлдан дагуулалтаа эхлэж байх үед Тулуй балчир байсан учраас хувь нэмэр оруулж чадаагүй. Анхны байлдаанд 1213 онд хүргэн ах Чигүтэй хамт Дэчэн (одоогийн Dexing, БНХАУ-ын [[Шаньси муж]]ид) хотыг дахин дарж дээрэмдэхэд оролцсон.
Эцэг Тэмүүжин тэмцэл, байлдан дагуулалтаа эхлэж байх үед Тулуй балчир байсан учраас хувь нэмэр оруулж чадаагүй. Анхны байлдаанд 1213 онд хүргэн ах Чигүтэй хамт Дэчэн (одоогийн Dexing, БНХАУ-ын [[Шаньси муж]]ид) хотыг дахин дарж дээрэмдэхэд оролцсон.

06:25, 26 Гуравдугаар сар 2019-ий байдлаарх засвар

Тулуй
ᠲᠣᠯᠦᠢ
Их Монгол Улс Их ноён
Хаанчлал1227 оны 8 сарын 25 – 1229 оны 9 сарын 23
Бүтэн нэрТулуй ᠲᠣᠯᠦᠢ
Бусад хэргэмИх ноён ᠶᠡᠬᠡ ᠨᠣᠶᠠᠨ
Төрсөн огноо1192
Өнгөрсөн огноо1232
ӨмнөхЧингис хаан
УдаахӨгэдэй хаан
ЭцэгЧингис хаан
ЭхБөртэ үжин
УлсИх Монгол Улс
Ургийн овогБоржигин

Тулуй нь (ойролцоогоор 1190 – 1232 оны намар) Чингис хааны их хатан Бөртэ үжнээс төрсөн отгон хүү. 1227 онд Чингис хааныг нас барсны дараагаас 1229 онд өөрийн ах Өгөдэйг хаан ширээнд суух хүртэл хугацаанд Тулуй Их Монгол Улсыг захирч байжээ. Отгон хүү гал голомтоо сахих монгол ёс заншлын дагуу Тулуй Монголын эзэнт гүрний Монгол эх нутгийн хэсгийг захирч байжээ. Алтан улс болон Хорезмд хийсэн аян дайнд Тулуй амжилттай оролцож өөрийн цэрэг дайны хэрэгт авьяас чадварыг харуулсан.

Байлдан дагуулалтанд оролцсон нь

Эцэг Тэмүүжин тэмцэл, байлдан дагуулалтаа эхлэж байх үед Тулуй балчир байсан учраас хувь нэмэр оруулж чадаагүй. Анхны байлдаанд 1213 онд хүргэн ах Чигүтэй хамт Дэчэн (одоогийн Dexing, БНХАУ-ын Шаньси мужид) хотыг дахин дарж дээрэмдэхэд оролцсон.

Анхны томоохон байлдан дагуулалтыг удирдсан нь 1221 онд персийн Хорезм буюу Хорасан (одоогийн Иран, Афганистан) улсыг эзлэх байжээ. Хорезмын болон зэргэлдээ бусад хотууд татвар, гүүвчүүр төлөхгүй гэж эсэргүйцэл үзүүлж байсныг дарах даалгаврыг эцэг Чингисхаан нь өөрөө өгч явуулсан. Үүнээс нэг жилийн өмнө 1220 оны 11-р сард Нишапур хотод бослого гарч түүнийг дарахаар очсон Тогучарыг (Тоорил хан хүү) хотынхон амийг нь хороосон тул Тулуй өшөө авч бослогыг дарсны дараа хотод үлдсэн энгийн иргэдийг бүгдийг нь хээр талд хөөн гаргаж Нишапурыг үнсэн нуранги болтол нь шатаасан. Мерв (одоогийн Туркменистанд) хотыг мөн адил бүхэлд нь шатаасан. 1227 онд эцэгтэйгээ хамт Ся улсыг дахин дарахад оролцсон. 1231–32 онуудад ах Өгөөтэйтээ хамт Хятадыг хойд хэсгүүдэд, Жүрчэнийн Чин улсад байлджээ. Хамгийн сүүлд Кайфэн хотыг (одоогийн БНХАУ-ын Хэнань мужид) эзлэх аяанд оролцоод нутаг буцсан. Ер нь Тулуй нь хятадын Жүржэн, Жин улс, Баруун Ся, Хорезмыг байлдан дагуулахад ихээхэн хувь нэмэр оруулсан, Балх, Мерв, Нишапур, Герат зэрэг тэр үеийн томоохон хотуудыг эзлэн дарсан цэргийн гоц ур чадвартай, бусад жанжин, цэргүүдийнхээ хүндэтгэлийг хүлээсэн, удирдах үлэмж авьяастай, алсын хараатай хүн байжээ.

Чингис хааны хаан ширээг залгамжлагчийг сонгосон нь

Тангудыг дахин дайлаар мордох үед Есүй хатан удам залгамжлагчийн асуудлыг гаргаж тавьсан байна. Зүчи хэдий авьяаслаг удирдагч, цэргийн жанжин байсан хэдий ч Бөртэ үжинг Мэргидээс буцаан авах үед эхийн хэвлийд байсан тул Чингисийн төрсөн хүү эсэх талаар маргаан байсны улмаас эвдрэл хагарал гарах магадлалтай хэмээн түүнийг залгамжлагчаар тодруулах боломжгүй байсан байна. Ялангуяа түүний удаах дүү Цагадай эрс эсэргүүцэж байсан. Цагадай хатуу ширүүн ааштай хүн байсан тул олон үндэстнийг хамарсан том гүрнийг удирдахад зохимжтой бус байжээ. Тулуй цэргийн жанжны хувьд маш авьяаслаг, цэргийн хүч ихтэй, олон ноёдын дэмжлэг хүртсэн хүн байсан тул хаан ширээнд сууж болох байв. Харин 3 дахь хүү Өгөдэй ааш зан зөөлөн, олон талуудын эв зүйг олохдоо сайн, улс төрийн уян хатан бодлого явуулах чадвартай хүн байсан тул Чингис хаан өөрийн залгамжлагчаар Өгөдэйг заан сонгожээ. Монголын олонх ноёд Тулуйг дэмжиж хаан болгохыг хүссэн боловч Тулуй эцгийн гэрээслэлийг даган ах Өгөдэйг хаан ширээнд суулгажээ.

Үхэл

«Монголын нууц товчоо»-нд бичсэнээр "1232 онд Алтан улсад хийж байсан аян дайны үеэр Өгөдэй хааны бие өвдсөнд дайн дажин сүйтгүүлсэн Хятадын Алтан улсын газар усны эзэд хилэгнэсэн байна гэж бөө нар мэргэлэн ойр төрлийн буюу алтан ургийн хүнийг золиослох хэрэгтэй гэсэнд Тулуй өөрийн саналаар адисласан усыг уун өөрийн амийг золиослон ахынхаа амийг аварсан гэж бичсэн байдаг. Тулуй үхэхийн өмнө Суут Чингис хаан эзэн минь, дээр чинь ах нар, доор чинь дүү нар байтал, хаан ах таныг агт морь шиг сорьж, ирэг хонь шиг барилж үзээд их сууринд суулгаж, олон улсыг захирах дээд үүргийг даатгав. Намайг хаан ахын дэргэд байж, мартсаныг сануулж, унтсаныг сэрүүлж яв гэсэн билээ. Одоо хаан ах чамайг алдвал, би хэний мартсаныг сануулж, хэний унтсаныг сэрүүлэх вэ? Үнэхээр хаан ах муужирвал, олон монгол улс өнчирч, Хятад улс баясах болно. Хаан ахын оронд би золио болъё!
 Тул загасны нурууг тунтарч явлаа, би.
Хилэм загасны нурууг хяргаж явлаа, би.
Илэ-ийг (Алтан улсын Вангин Илэ жанжин) ялж,
Хада-ыг (Алтан улсын Вангин Хада жанжин) дарж байв.
Миний нүүр гоо, нуруу өндөр биз. Бөө нар бөөлж залбирагтун! гэж хэлсэн байна."

Гэр бүл

Тулуйн хатан Сорхагтани Бэхи нь хэрэйдийн Тоорил ханы дүү Жаха Хамбугийн охин байсан бөгөөд Тулуйд Мөнх, Хүлэгү, Хубилай, Аригбөх гэсэн дөрвөн хүүг төрүүлж өгчээ. Чингисийн хөвгүүдийн дундаас Тулуйн үр удам Монголын түүхэнд хамгийн их нөлөө үзүүлсэн байна. Мөнх хаан Их Монгол улсын дөрөв дахь хаан байсан бол Хубилай бүх Хятадыг байлдан дагуулж Юань гүрнийг байгуулжээ. Хүлэгү нь баруун өмнөд Азид байлдан дагуулалт хийж Ил Ханы улсыг байгуулсан байна. Тулуйн удмын хаад олон зууны турш (1251-1691) Монгол улсын төрийн эрхийг барьж, захирчээ.

Хөвүүд

Юань улсын түүхийн гол эх сурвалж болох «Юань улсын судар»-т дурьдсан нэрсийг тоолоход Тулуй 11 хүүтэй байхаар байгаа бол тухайн үеийн Судрын чуулган тэргүүтэй персийн эх сурвалжуудаас харахад 10 хүүтэй байна.

  1. Мөнх, Монголын эзэнт гүрний их хаан, Тулуйн Сорхагтани хатнаас гарсан
  2. Журика, нь Сарух хатнаас гарсан бөгөөд бага насандаа нөгчсөн, хүүхэдгүй[1]
  3. Хутугт, эх нь Лингүм хатан. Түүний Бехламиш нэрт охиныг Хонгирадын Салжиудай хүргэнд өгсөн. Салжиудай хүргэнээс болж Тохта хан, Ногай хан хоёр байлдсан.
  4. Хубилай, Юан гүрнийг үүсгэн байгуулагч, эх нь Сорхагтани
  5. Хүлэгү (Хулагу), Монголын Илхант улсыг байгуулсан, эх нь Сорхагтани
  6. Аригбөх, Их Монгол улсын 5 дахь их хаан, Чингис хааны билиг сургаалийг баримтлагч, ээж нь Сорхагтани
  7. Бүчүг, 1236–1241 онуудад Европыг эзлэн дагуулахад оролцсон, "...тэрбээр зуун хөвүүдтэй байсан..."[2]
  8. Мөгэ, Чунгтум, Өвгөн, Булат гэсэн гурван хөвүүдтэй байсан.[2]
  9. Сүйхэтү , (Сүюгтай), Тогтохтөмөр гэдэг нэг хүүтэй. Тэр нь Номуганыг 1276 оны хан хөвүүдийн бослогод оролцсон.
  10. Сүбэдэй нь хүүхэдгүй.

Охид

  1. Есүбуха, Хонгирадын Ожин хүргэнд өгсөн.
  2. Думуган, Хонгирадын Нэгүдэй хүргэнд өгсөн

Бусад

Тулуй өөрөө хэзээ ч “хаан” буюу хаантай ижилсэхүйц бусад цол хэргэм хэрэглэж байгаагүй, түүнийг “Их ноён”, “Үлүг ноён” гэдэг байжээ. Харин олон арван жилийн дараа түүний хүү Мөнх 1252 онд эцэг Тулуйдаа “хаан” цол, мөн 1271 онд хүү Хубилай нь хятад уламжлалаар "ruizong" буюу "Цзин-сян хуан-ди" хэргэмээр нэрлэж түүхэн эх сурвалжид үлдсээсэн байдаг.

Эшлэл

  1. ↑ Рашидаддин "Судрын чуулган" орос хэлнээс орчуулж, тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. II боть.т.118
  2. ↑ 2.0 2.1 Рашидаддин "Судрын чуулган" орос хэлнээс орчуулж, тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. II боть. т.120
"https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Тулуй&oldid=573425"-с авсан