Шатар: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
Нямаагийнхан, түүх, дүрэм
No edit summary
Tag: 2017 source edit
Мөр 2: Мөр 2:
[[File:The Chess Game - Sofonisba Anguissola.jpg|right|thumb]]
[[File:The Chess Game - Sofonisba Anguissola.jpg|right|thumb]]
'''Шатар''' ([[Монгол бичиг|Монгол]]:[[Файл:Shitar-a mongol.png|22px]]''Шитар-а'', [[Халимаг хэл|Халимаг]]: ''Шатр'', [[Монгол хэл|Буриад]]: ''Шатар''; [[Санскрит хэл|Самгарди]]: चतुरङ्ग ''Чатуранга'', "дөрвөн анги"; [[Перс хэл|Перс]]: شَطْرَنْج ''Шатранж'', [[Орос хэл|Орос]]: ''Шахматы'', [[Англи хэл|Англи]]: Chess ''Чэсс'')
'''Шатар''' ([[Монгол бичиг|Монгол]]:[[Файл:Shitar-a mongol.png|22px]]''Шитар-а'', [[Халимаг хэл|Халимаг]]: ''Шатр'', [[Монгол хэл|Буриад]]: ''Шатар''; [[Санскрит хэл|Самгарди]]: चतुरङ्ग ''Чатуранга'', "дөрвөн анги"; [[Перс хэл|Перс]]: شَطْرَنْج ''Шатранж'', [[Орос хэл|Орос]]: ''Шахматы'', [[Англи хэл|Англи]]: Chess ''Чэсс'')
нь хоёр хүн хоорондоо тоглодог хөлөгт тоглоом юм. Энэ тоглоомонд урлаг, шинжлэх ухаан спортын элементүүд ордог байн. Өнөө үед энэхүү тоглоом нь дэлхийн хэмжээний оюун ухааны [[спорт]] болтлоо хөгжсөн байна.
нь хоёр хүн хоорондоо тоглодог хөлөгт тоглоом юм. Энэ тоглоомд урлаг, шинжлэх ухаан спортын элементүүд ордог байна. Өнөө үед энэхүү тоглоом нь дэлхийн хэмжээний оюун ухааны [[спорт]] болтлоо хөгжжээ.


== Түүх ==
== Түүх ==
Шатрын үүсэл гарлыг яв цав тогтоогоогүй ч Энэтхэг улсад МЭ 6-р зуунд үүссэн гэдэгт бараг бүх эрдэмтэд санал нэгддэг.
Шатрын үүсэл гарлыг яв цав тогтоогоогүй ч Энэтхэг улсад МЭ 6-р зуунд үүссэн гэдэгт бараг бүх эрдэмтэд санал нэгддэг.


15-р зууны хагасаар Энэтхэг улсын [http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Shatranj.jpg/250px-Shatranj.jpg] Шатранг гэх тоглоомноос үүсэлтэй гэж бас үздэг юм. Шатар Энэтхэгээс Зүүн болон Өмнөд Ази руу тархаж улмаар Иранд хамгийн өргөн дэлгэрчээ. Ухааны давуугаар хождог энэ тоглоомонд арабууд шунан дурлаж өөрсдийнхөөрөө “шатранж” хэмээн нэрлэх болжээ. Арабууд шатар тоглохоос гадна шатрын бодлого, этюд зохион тодорхой байрлалууд дээр дүн шинжилгээ хийдэг байсан нь түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ. Арабт ихээхэн хөгжиж байсан шатар Европт дэлгэрэнгүүтээ хурд нь саарчээ. Католик сүмээс шатрыг хориглож байв. 10-15 дугаар зуун бол шатрын уналтын үе байлаа. Харин 16 дугаар зууны үед шатар одоогийн байгаа хэлбэрээ олон хөгжиж эхэлсэн байна. Шатрыг ихэс дээдэс төдийгүй, жирийн иргэд ч тоглох болжээ.
15-р зууны хагасаар Энэтхэг улсын Шатранг гэх тоглоомоос үүсэлтэй гэж бас үздэг юм. Шатар Энэтхэгээс Зүүн болон Өмнөд Ази руу тархаж улмаар Иранд хамгийн өргөн дэлгэрчээ. Ухааны давуугаар хождог энэ тоглоомд арабууд шунан дурлаж өөрсдийнхөөрөө “шатранж” хэмээн нэрлэх болжээ. Арабууд шатар тоглохоос гадна шатрын бодлого, этюд зохион тодорхой байрлалууд дээр дүн шинжилгээ хийдэг байсан нь түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ. Арабт ихээхэн хөгжиж байсан шатар Европт дэлгэрэнгүүтээ хурд нь саарчээ. Католик сүмээс шатрыг хориглож байв. 10-15 дугаар зуун бол шатрын уналтын үе байлаа. Харин 16 дугаар зууны үед шатар одоогийн байгаа хэлбэрээ олон хөгжиж эхэлсэн байна. Шатрыг ихэс дээдэс төдийгүй, жирийн иргэд ч тоглох болжээ.


Европчууд тоглоомыг өөрчилснөөр 15 дугаар зууны үед "сонгодог" дүрмүүд гарч ирэв. 19 дүгээр зуунд олон улсын тэмцээнүүдийг системтэй зохион байгуулж байх үед дүрмийг эцэслэж стандартчилжээ. 1886 оноос хойш шатрын дэлхийн аварга цолыг хүртэж эхэлсэн байна. 1924 оноос хойш Олон улсын шатрын холбоо - ФИДЕ байгуулагдсан бөгөөд 20 дугаар зууны дунд үеэс эхлэн олон улсын тэмцээнийг зохион байгуулж эхэлсэн байна.
Европчууд тоглоомыг өөрчилснөөр 15 дугаар зууны үед "сонгодог" дүрмүүд гарч ирэв. 19 дүгээр зуунд олон улсын тэмцээнүүдийг системтэй зохион байгуулж байх үед дүрмийг эцэслэж стандартчилжээ. 1886 оноос хойш шатрын дэлхийн аварга цолыг хүртээж эхэлсэн байна. 1924 онд Дэлхийн шатрын холбоо - ФИДЕ байгуулагдсан бөгөөд 20 дугаар зууны дунд үеэс эхлэн олон улсын тэмцээнийг зохион байгуулж эхэлсэн байна.


Дэлхийн шатрын холбоо (1924 онд байгуулагдсан)-ны санаачлагаар 1966 оноос эхлэн жил бүрийн 7 дугаар сарын 20-нд олон улсын  шатрын өдрийг тэмдэглэж байхаар болжээ.
Дэлхийн шатрын холбооны санаачилгаар 1966 оноос эхлэн жил бүрийн 7 дугаар сарын 20-нд олон улсын шатрын өдрийг тэмдэглэж байхаар болжээ.


==Тодорхойлолт==
Шатар бол хоёр хүн тоглодог хөлөгт тоглоом юм. Найм наймын харьцаатай нийт 64 нүд бүхий хөлөг дээр тоглодог. Тоглоом эхлэхэд тоглогч тус бүр доорх зургаан зүйлийн төрлөөр тоглодог байна. Үүнд:
Шатар бол хоёр хүн тоглодог хөлөгт тоглоом юм. Найм наймын харьцаатай нийт 64 нүд бүхий хөлөг дээр тоглодог. Тоглоом эхлэхэд тоглогч тус бүр доорх зургаан зүйлийн төрлөөр тоглодог байна. Үүнд:
'''1.''' 1 Ноён
#1 Ноён
#1 Хатан
#2 Тэрэг
#2 Морь
#2 Тэмээ
#8 Хүү


Тоглоомын зорилго бол эсрэг талын Ноён руу довтолж түүнийг дахин нүүх нүүдэлгүй болгох явдал юм.
'''2.''' 1 Хатан


[[АНУ]]-ын судлаач эрдэмтдийн гаргасан тооцоогоор шатрыг 1,500,000,000 хүн тоглодог гэжээ. Тэдгээрийн 28% нь эхлэн суралцагч буюу сурч байгаа, 71% нь мэргэжлийн, үлдсэн 1% нь оюуны өндөр чадвартай буюу маш ухаантай хүн ордог юм байна. Шатар бол спортын нэг төрөл бөгөөд оюуны спорт гэж нэрлэх нь ч элбэг байдаг.
'''3'''. 2 Тэрэг

'''4.''' 2 Морь

'''5'''. 2 Тэмээ

'''6.''' 8 Хүү
Тоглоомын зорилго бол эсрэг талын Ноён луу довтолж түүнийг дахин нүүх нүүдэлгүй болгох явдал юм.

[[АНУ]]-ын судлаач эрдэмтдийн гаргасан баримтаар өдөрт шатрыг 1,500,000,000 хүн тоглодог гэжээ. Тэдгээрийн 28% нь эхлэн суралцагч буюу сурч байгаа, 71% нь мэргэжлийн, үлдсэн 1% нь оюуны өндөр чадвартай буюу маш ухаантай хүн ордог юм байна. Шатар бол спортын нэг төрөл бөгөөд оюуны спорт гэж нэрлэх нь ч элбэг байдаг.


Шатарт цагаан тал нь эхэлж нүүдэг.
Шатарт цагаан тал нь эхэлж нүүдэг.
Мөр 35: Мөр 31:
== Шатар Монголд ==
== Шатар Монголд ==
Монголд шатар 13-14-р зууны үед Персээс ирсэн гэж үздэг. Шатрын дүрс, тоглоомын явцыг тэмцэл тулаантай адилтган өгүүлсэн байдгаараа Энэтхэгтэй тун төстэй. Монгол шатарт “Тэрэгтэй морин довтолгоо”, “Yр гэсэн тэмээний өрсөлт”, “Хоёр тэмээний тэшилт”, “Хоёр морины хатираа” зэрэг гарааны хувилбарууд, “Хорин дөрөв буюу хоёр тэмээн тойруулга”, “Алаг арав”, “Морин дөрөв”, Морин гурав”, “Түмэн түүхий”, “Холбоо үгийн чимэгт хорт таван шаг”, “Буурал морины бухалт”, “Уран бэрийн хожил” зэрэг уран сайхан хожлууд байдаг нь үлгэр домогт хадгалагдан ирсэн байна.
Монголд шатар 13-14-р зууны үед Персээс ирсэн гэж үздэг. Шатрын дүрс, тоглоомын явцыг тэмцэл тулаантай адилтган өгүүлсэн байдгаараа Энэтхэгтэй тун төстэй. Монгол шатарт “Тэрэгтэй морин довтолгоо”, “Yр гэсэн тэмээний өрсөлт”, “Хоёр тэмээний тэшилт”, “Хоёр морины хатираа” зэрэг гарааны хувилбарууд, “Хорин дөрөв буюу хоёр тэмээн тойруулга”, “Алаг арав”, “Морин дөрөв”, Морин гурав”, “Түмэн түүхий”, “Холбоо үгийн чимэгт хорт таван шаг”, “Буурал морины бухалт”, “Уран бэрийн хожил” зэрэг уран сайхан хожлууд байдаг нь үлгэр домогт хадгалагдан ирсэн байна.
Монгол шатар олон онцлогтой. Монголчууд шатрыг мод, яс, чулуугаар сийлж урладаг. Монгол шатрын хүү нь нохойн дүрстэй, уламжлалаар “гөлөг” гэнэ. Монгол шатрын тэрэг нь үхэр тэрэг дүрстэй, анхны үүсэл дүрс, хэллэг нь “үхэр” бөгөөд хөгжилтийнхөө явцад тэрэг гэх болсон аж. Монгол шатрын морь, тэмээ нь ориг дүрс хувилбараараа байдаг. Монгол шатрын бэрс нь арслан, барын дүрстэй, уламжлалаар “нохой” аж. Монгол шатрын ноён нь олбог сэнтийдээ заларсан эрх ямбат ”хүн” дүрстэй. Монгол шатарт Монголын түүх уламжлал, ахуй зан заншил нэвт шингэсэн байдаг. Анх ан агнуурын төлөвлөгөө боловсруулдаг дүрслэл хэрэглээ байснаа дайн байлдааны тактик, маневрь хувилбарын олон дүрст хөлөгт (Палигонь) талбар болсон байх юм. Хожим оюун ухаанаа уралдуулдаг талбар буюу хөлөгт тоглоомууд үүссэн. Монголчууд зуу гаруй хөлөгт тоглоом тоглодогоос хамгийн гайхалтай нь Монгол шатар болой.
Монгол шатар олон онцлогтой. Монголчууд шатрыг мод, яс, чулуугаар сийлж урладаг. Монгол шатрын хүү нь нохойн дүрстэй, уламжлалаар “гөлөг” гэнэ. Монгол шатрын тэрэг нь үхэр тэрэг дүрстэй, анхны үүсэл дүрс, хэллэг нь “үхэр” бөгөөд хөгжлийнхөө явцад тэрэг гэх болсон аж. Монгол шатрын морь, тэмээ нь анхны дүрс хувилбараараа байдаг. Монгол шатрын бэрс нь арслан, барын дүрстэй, уламжлалаар “нохой” аж. Монгол шатрын ноён нь олбог сэнтийдээ заларсан эрх ямбат ”хүн” дүрстэй. Монгол шатарт Монголын түүх уламжлал, ахуй зан заншил нэвт шингэсэн байдаг. Анх ан агнуурын төлөвлөгөө боловсруулдаг дүрслэл хэрэглээ байснаа дайн байлдааны тактик, маневр хувилбарын олон дүрст хөлөгт (Палигонь) талбар болсон байх юм. Хожим оюун ухаанаа уралдуулдаг талбар буюу хөлөгт тоглоомууд үүссэн. Монголчууд зуу гаруй хөлөгт тоглоом тоглодгоос хамгийн гайхалтай нь монгол шатар болой.
Өвөг дээдсээс уламжлагдан ирсэн монгол шатрын суурь дээр 1930-аад оны дунд үеэс манай оронд орчин үеийн шатар дэлгэрэн хөгжиж эхэлсэн бөгөөд 1935 оны 6 дугаар сард Улаан-Үд хотноо болсон Бүх Сибирийн 2 дугаар тэмцээнд манай Санжаажамц, Гивааннинж нар оролцож байжээ. Мөн Улсын 14 жилийн ойгоор шатрын тэмцээн зохиож тэргүүний гэгдэх 15 шатарчид оролцож Д.Адьяа түрүүлж байжээ. 1948 оноос Улсын аварга шалгаруулах тэмцээн зохион байгуулж байжээ.


Өвөг дээдсээс уламжлагдан ирсэн монгол шатрын суурь дээр 1930-аад оны дунд үеэс манай оронд орчин үеийн шатар дэлгэрэн хөгжиж эхэлсэн бөгөөд 1935 оны 6 дугаар сард Улаан-Үд хотноо болсон Бүх Сибирийн 2 дугаар тэмцээнд Санжаажамц, Гивааннинж нар оролцож байжээ. Мөн Улсын 14 жилийн ойгоор шатрын тэмцээн зохиож, тэргүүний гэгдэх 15 шатарчин оролцсоноос Д.Адьяа түрүүлж байжээ. 1948 оноос Улсын аварга шалгаруулах тэмцээн зохион байгуулж байжээ.
Монголын шатрын холбоо Дэлхийн Шатрын Холбоонд '''1955 оны аравдугаар сарын 8-н'''д элссэн түүхтэй.


Монголын шатрын холбоо Дэлхийн Шатрын Холбоонд 1955 оны аравдугаар сарын 8-нд элссэн түүхтэй.
1956 онд Москва хотноо зохиогдсон Дэлхийн шатрын 12 дугаар олимпиадад Монголын баг анх оролцсоноос хойших хугацаанд хөгжлийн төвшин нь эрс дээшилсэн гэж шатрын мэргэжилтнүүд үнэлдэг.


1956 онд Москва хотноо зохиогдсон Дэлхийн шатрын 12 дугаар олимпиадад Монголын баг анх оролцсоноос хойших хугацаанд хөгжлийн түвшин нь эрс дээшилсэн гэж шатрын мэргэжилтнүүд үнэлдэг.
Дэлхийн шатрын олимпиадад багаараа 21 удаа оролцон ширээний дүнгээр 1960 онд Л.Мягмарсүрэн алт, 1964, 1970 онуудад Т.Yйтүмэн мөнгө, З.Бямбаа 2002 онд мөнгө, 2000 онд хүрэл, 2004 онд Б.Хатанбаатар, Т.Батцэцэг нар хүрэл медалиар энгэрээ мялааж эрэгтэйчүүд 1970 онд 60 орноос 16 дугаарт, эмэгтэйчүүд 1990 онд 46 орноос 12 дугаар байрт шалгаран багийн дээд амжилтыг тогтоожээ.


Дэлхийн шатрын олимпиадад багаараа 21 удаа оролцон, ширээний дүнгээр 1960 онд Л.Мягмарсүрэн алт, 1964, 1970 онуудад Т.Yйтүмэн мөнгө, З.Бямбаа 2002 онд мөнгө, 2000 онд хүрэл, 2004 онд [[Базарын Хатанбаатар|Б.Хатанбаатар]], Т.Батцэцэг нар хүрэл медалиар энгэрээ мялааж, эрэгтэйчүүд 1970 онд 60 орноос 16 дугаарт, эмэгтэйчүүд 1990 онд 46 орноос 12 дугаар байрт шалгаран багийн дээд амжилтыг тогтоожээ.
Азийн бүсийн АШТ-д 4 удаа (Л.Мягмарсүрэн-1966, Т.Yйтүмэн-1969, С.Хандсүрэн-1972, Ц.Батцэцэг-1990 нар тус бүр нэг) түрүүлэн ДАШ бүс хоорондын тэмцээнд шалгарчээ. Азийн бүсийн АШТ-ээс 1999 онд Д.Шаравдорж хүрэл, 2003 онд Б.Мөнгөнтуул мөнгөн медаль хүртэж багийн АШТ-д (1995) Б.Хатанбаатар ширээндээ түрүүлж байжээ. Ази тивийн залуучуудын АШТ-ээс 1992 онд Б.Хатанбаатар алт, өсвөрийн шатарчдын тивийн АШТ-ээс 1998 онд Г.Эрдэнэ алт, 2004 онд Т.Халиун хүрэл медаль тус тус хүртэцгээжээ. Дэлхийн багийн аварга шалгаруулах шатрын бодлого зохиомжийн анхдугаар тэмцээний (1975)  хамжаа мадын төрөлд С.Чимэдцэрэн 2 дугаар байрт шалгарч байсан байна. Спортод гаргасан амжилтыг нь үнэлэн шатарчдаас 3 гавьяат цолтон төржээ.


Азийн бүсийн АШТ-д 4 удаа (Л.Мягмарсүрэн-1966, Т.Yйтүмэн-1969, С.Хандсүрэн-1972, Ц.Батцэцэг-1990 нар тус бүр нэг) түрүүлэн ДАШ бүс хоорондын тэмцээнд шалгарчээ. Азийн бүсийн АШТ-ээс 1999 онд Д.Шаравдорж хүрэл, 2003 онд [[Батхуягийн Мөнгөнтуул|Б.Мөнгөнтуул]] мөнгөн медаль хүртэж багийн АШТ-д (1995) Б.Хатанбаатар ширээндээ түрүүлж байжээ. Ази тивийн залуучуудын АШТ-ээс 1992 онд Б.Хатанбаатар алт, өсвөрийн шатарчдын тивийн АШТ-ээс 1998 онд Г.Эрдэнэ алт, 2004 онд Т.Халиун хүрэл медаль тус тус хүртэцгээжээ. Дэлхийн багийн аварга шалгаруулах шатрын бодлого зохиомжийн анхдугаар тэмцээний (1975) хамжаа мадын төрөлд С.Чимэдцэрэн 2 дугаар байрт шалгарч байсан байна. Спортод гаргасан амжилтаа үнэлүүлж, шатарчдаас 3 гавьяат цолтон төржээ.
Монгол улсын Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын нутагт байдаг '''Шатар чулууны хөшөө''' дурсгал бол манай эриний өмнөх 3000 жилийн тэртээх эртний хүмүүсийн оюуны соёлын гайхамшигт өв юм. Энэхүү буган чулуун хөшөө гадуураа сийлбэр хээтэй, дөрвөлжин чулуун хашлагатай оруулга, монгол шатрын дүрс хэлбэрүүд байж болох янз бүрийн хэлбэрүүд, хиргисүүрүүдээс бүрддэг байна. Энэ мэтийн 50 гаруй дурсгал байх ба Шатар чулууны тухай нэн сонин домог байдаг ажээ. Энэ нь монгол овогтны нэгэн том шатарчин хааныг нас барахад энэ газар оршуулж түүний дурсгалыг мөнхлөн Шатар чулууны хөшөөг босгосон гэж ам дамжин ярьж иржээ. Энэ домгийг нотлох сүг зураг сийлбэр бүхий дөрвөлжин хашлагатай оршуулга, монгол шатрын дүрс хэлбэрүүд болох янз бүрийн амьтны чулуун сийлбэрүүд байдаг. Мөн үүгээр монгол овогтноос анх шатар үүсч хөгжсөн гэсэн яриа байдаг билээ.


Монгол улсын Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын нутагт байдаг Шатар чулууны хөшөө дурсгал бол манай эриний өмнөх 3000 жилийн тэртээх эртний хүмүүсийн оюуны соёлын гайхамшигт өв юм. Энэхүү буган чулуун хөшөө гадуураа сийлбэр хээтэй, дөрвөлжин чулуун хашлагатай оруулга, монгол шатрын дүрс хэлбэрүүд байж болох янз бүрийн хэлбэрүүд, хиргисүүрүүдээс бүрддэг байна. Энэ мэтийн 50 гаруй дурсгал байх ба Шатар чулууны тухай нэн сонин домог байдаг ажээ. Энэ нь монгол овогтны нэгэн том шатарчин хааныг нас барахад энэ газар оршуулж түүний дурсгалыг мөнхлөн Шатар чулууны хөшөөг босгосон гэж ам дамжин ярьж иржээ. Энэ домгийг нотлох сүг зураг сийлбэр бүхий дөрвөлжин хашлагатай оршуулга, монгол шатрын дүрс хэлбэрүүд болох янз бүрийн амьтны чулуун сийлбэрүүд байдаг. Мөн үүгээр монгол овогтноос анх шатар үүсч хөгжсөн гэсэн яриа байдаг билээ.
=== Шатрын элит Б.Нямаагийнхан. ===
Б.Нямаагийн гэр бүлийн шатрын их ур ухааны эхлэл нь их холоос буюу түүний өвөө Яринпил, ээж Сэрэмжид, нагац эгч Ичинхорлоо зэрэг удамт шатарчдаас нь үүдэлтэй. Эндээс л урган гарсан, өсөн өндийсөн оюуны энэ соёлыг Б.Нямаа гуай үр хүүхдүүддээ өвлүүлэн Монгол Улсын шатрын түүхэнд онцгой гавьяатай нэгэн гэр бүлийг бүтээжээ. Б.Нямаа гуай шатарт хорхойтой нэгэн байсан төдийгүй шатрын спортын нэгдүгээр зэрэгтэй сайн тоглогч байж. Аавынхаа шатар тоглох арга ухаан, авьяас билгийг түүний долоон хүүхэд нь бүгдээрээ өвлөсөн. Нямаа гуайнх таван хүү, хоёр охинтой өнөр айл.

Б.Нямаагийн ууган хүү Н.Төмөрхуяг нь олон улсын мастер цолтой, Монгол Улсын аварга шатарчин байв. Тэрбээр Хэнтий аймгийн Биндэр сумын сургуулийн зургадугаар ангийн сурагч байхдаа буюу 1966 онд өсвөрийн шатарчдын тэмцээнд оролцож, Нямаагийнхан гэж дуурсагдах их айлын тэмцээнд оролцох анхны зам мөрийг гаргасан юм.

Харин хоёр дахь хүү Н.Түмэнбаяр нь шатрын спортын дэд мастер цолтой шатарчин бөгөөд идэрчүүдийн улсын аварга болж байсан түүхтэй.

Гурав дахь хүү Н.Түвшинтөгс нь Монголын шатрын холбооны хүндэт ерөнхийлөгч. Шатрын спортын нэрт зүтгэлтэн түүнийг энэ салбарт танихгүй, мэдэхгүй хүн үгүй. Тэрбээр УИХ-ын гишүүн, Монголын шатрын холбооны ерөнхийлөгчийн албыг хашиж байгаад одоо “Монгол туургатан” шатрын холбооны гүйцэтгэх захирал, “Урамтай” шатар” шатрын клубын захирал, дасгалжуулагчаар ажиллаж байна. Б.Нямаагийн удмынхнаас төрөн гарсан хамгийн өндөр амжилттай яваа тамирчин болох шатрын олон улсын эмэгтэй их мастер, Монгол Улсын гавьяат тамирчин Т.Батчимэг түүний охин. Эрэгтэйчүүдийн ангилалд олон улсын мастер цол хүртээд буй тэрээр 2010 онд Дэлхийн оюутны универсиадын аварга болж, идэрчүүдийн улсын аваргад зургаан удаа, насанд хүрэгчдийн улсын аваргад хоёр удаа аваргалж, Дэлхийн аварга Хоу Ифан, Мария Музычук болон дэлхийн супер их мастерууд болох Конеру Хампи, Пиа Крамлинг нарыг буулган аваад байна. Мөн сурагчдын дэлхийн аварга, Азийн үнэмлэхүй аварга, Өсвөрийн шатарчдын дэлхийн дэд аварга Есөнтөмөрийн Төгстөмөр бол түүний зээ хүү. Хоёрхон настайдаа өвөөгөөрөө шатар заалгаж байсан энэ хүү өнөөдөр Монголын бахархал болсон тамирчин болжээ. Н.Түвшинтөгс гуай өөрийн үр хүүхдэд шатрын спортыг өвлүүлэхээс гадна өөрийн амьдралаа зориулсан гэж хэлж болно. Монгол Улсад шатрын холбоо байгуулагдахад удирдах зөвлөлийн гишүүнээр нь, 1998-2001 онд Ерөнхийлөгчөөр нь ажиллаж, олон уралдаан тэмцээн санаачлан, 2009 оноос “Урамтай шатар” шатрын клубыг байгуулан, улирал тутам “Урамтай шатар” сэтгүүлийг эрхлэн гаргадаг. Мөн тэр Монголын анхны шатрын музей “Нямаагийнхан” музейг үүсгэн байгуулж, ухаант өвөг дээдсээс өвлөн ирсэн үнэт өвөө хойч үедээ өвлүүлэхээр зорин ажиллаж байна.

Б.Нямаа гуайн дөрөв дэх хүү Н.Төрбат нь 1984 онд Монгол Улсын аварга шатарчин хэмээх эрхэм цолыг хүртэж, спортын мастер болсон байна. Тэрбээр Монголын хүүхдийн ордны шатрын дугуйлангийн багшаар 25 жил ажиллахдаа олон мянган хүүхдийг шатрын спортод хөтөлснөөс гадна олон улсын их мастер Д.Шаравдорж, Б.Мөнгөнтуул, Ц.Батчулуун, Т.Батчимэг тэргүүтэй нэрт шатарчдын анхны багш нь байсан юм. Түүний санаачилсан өсвөрийн шатарчдын “Цодгор хүү” тэмцээн нь уламжлал болж, шатар сонирхдог хүүхэд багачууд, эцэг эхчүүдийн хүсэн хүлээдэг шатрын баяр болон эдүгээ ч үргэлжилсээр байна.

Тав дахь хүү буюу отгон хүү Н.Төвсанаа нь олон улсын шатрын холбооны мастер, Монгол Улсын шатрын спортын 37 дахь аварга юм. Тэрбээр улсын аварга шалгаруулах шигшээ тэмцээнд 23 удаа шалгаран оролцож, хоёр мөнгө, гурван медаль хүртэн 1993 онд спортын мастер, 1999 онд улсын аварга, олон улсын шатрын холбооны мастер болжээ. Зургаа дахь хүүхэд буюу том охин Н.Тунгалаг нь Монгол улсын аварга шатарчин, олон улсын шатрын холбооны мастер цолтой. Б.Нямаагийн удмын эмэгтэй шатарчдын түүх түүнээс улбаалан бичигдэнэ. Тэрбээр өсвөрийн шатарчдын улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс 1985 онд алт, 1983, 1984, 1986 онуудад мөнгөн медаль хүртэж шатрын гараагаа эхэлжээ. Насанд хүрэгчдийн улсын аварга шалгаруулах шигшээ тэмцээнд 15 удаа оролцож, хоёр мөнгө, гурван хүрэл медаль хүртэн 1993 онд түрүүлэн алтан медаль хүртэж, улсын аварга хэмээх эрхэм алдарт хүрчээ. Өдгөө түүний бахархам амжилтыг охин Б.Энхсаран нь үргэлжлүүлж явна. Тэр тив, дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнүүдэд амжилттай оролцож, эх орныхоо нэрийг дэлхийд дуурсган, хамгийн ирээдүйтэй шатарчдын нэгээр нэрлэгдээд байгаа юм.

Харин Б.Нямаа гуайн бага охин Н.Туяа нь шатрын спортыг мөн л чамгүй эзэмшсэн нэгэн ч бусад шигээ шатрын спортын зам мөрийг хөөгөөгүй юм. Товчхондоо Б.Нямаа гуай шатрын эрдэм ухааныг хүүхдүүддээ ингэж л өвлүүлсэн юмсанжээ.

Түүний үргэлжлүүлсэн өв ­дөрөв дэх үедээ үргэлжилж, амжи­лтын буухианы хамгийн бяцхан эзэн Е.Төгстөмөр нь Дэлхийн шатрын өсвөрийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс мөнгөн медаль хүртсэн нь Монгол Улсаас эрэгтэй хүүхэд анх удаа дэлхийн аваргаас медаль хүртсэн тохиолдол болсон юм.

Түүний том хүү Н.Төмөрхуяг Ленинград хотноо И.Герцений нэрэмжит багшийн дээд сургуулийг дүүргэж, МУИС-ийн гадаад хэлний тэнхимд олон жил үр бүтээлтэй ажиллахаас гадна шатрын сайн нийтлэлч байж, “Монгол шатар” сонинг санаачлан эрхлэн гаргаж байжээ. Харин удаах хүү Н.Түмэнбаяр нь Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн их сургуулийг төгсөж, Хятад судлалын мэргэжил эзэмшин Улсыг аюулаас хамгаалах байгууллага, дипломат албанд үр бүтээлтэй ажиллаж байжээ. Харин гурав дахь хүү Н.Түвшинтөгс нь Москвагийн эрчим хүчний дээд сургуулийг цахилгааны инженер мэргэжлээр дүүргэн 1990 оноос ардчилалын төлөөх үйлст идэвхтэй оролцон, 1996-2000 онд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдон, төрийн бодлогыг тодорхойлолцож явжээ. Дөрөв дэх хүү Н.Төрбат нь МУИС-ийг япон хэлний орчуулагч мэргэжлээр дүүргэсэн бол том охин Н.Тунгалаг нь Ленинградын их сургуулийг эдийн засагч мэргэжлээр дүүргэжээ.

Оюун санааны үнэт өв нь өдгөө хүртэл үргэлжилж, Б.Нямаа гуайн гурав дахь хүү Н.Түвшинтөгсийн хүү Т.Батзориг Монгол Улсын 1993 оны шилдэг сурагч, 2000 оны шилдэг оюутан тамирчин болж байжээ мөн Т.Батзоригийн дүү Т.Баярцэцэг нь 1999 онд Олон улсын сурагчдын мэтгэлцээний аварга, 2005 онд АНУ-ын их сургуулиудын мэтгэлцээний аварга болж, АНУ-ын Мериланд мужийн Таусоны их сургуулийн хүндэт төгсөгч болон Данийн Вант Улсын Копенгагены их сургууль, Францын шинжлэх ухааны технологийн их сургуульд мастерын зэрэг хамгаалжээ.

'''Б.Нямаагийнхнаас төрөн гарсан шатарчид'''

Түвшинтөгсийн Батчимэг-Монгол Улсын гавьяат тамирчин, шатрын олон улсын эмэгтэй их мастер, Дэлхийн оюутны универсиадын аварга, Идэрчүүдийн улсын зургаан удаагийн аварга, насанд хүрэгчдийн улсын хоёр удаагийн аварга

Нямаагийн Төмөрхуяг-Олон улсын мастер, улсын аварга

Т.Батцэцэг-Шатрын олон улсын мастер, Дэлхийн шатрын олимпиадын хүрэл медальт эмэгтэй анхны тамирчин, Азийн залуучуудын АШТ-ий хошой хүрэл, Дэлхийн оюутны аварга АШТ-ий хүрэл медаль, улсын насанд хүрэгчдийн АШТ-ий гурван удаагийн аварга, 2004 оны шилдэг тамирчинд олгодог “Бөртэ чоно”-ын эзэн

Нямаагийн Төвсанаа-Олон улсын шатрын холбооны мастер, улсын аварга

Нямаагийн Тунгалаг-Олон улсын шатрын холбооны мастер, улсын аварга

Есөнтөмөрийн Төгстөмөр(Түвшинтөгсийн Батцэцэг хүү)-Олон улсын шатрын холбооны дэд мастер, Сурагчдын дэлхийн аварга, Ази тивийн үнэмлэхүй аварга, Өсвөрийн шатарчдын дэлхийн дэд аварга, Өсвөрийн шатарчдын улсын гурван удаагийн аварга

Батсайханы Энхсаран (Нямаагийн Тунгалаг охин)-Олон улсын шатрын холбооны дэд мастер, Сурагчдын дэлхийн болон Ази тивийн дэд аварга, Өсвөрийн шатарчдын улсын аварга

Нямаагийн Түвшинтөгс-Монголын шатрын холбооны ерөнхийлөгч асан, Монголын шатрын холбооны хүндэт ерөнхийлөгч, Монгол туургатны шатрын холбооны гүйцэтгэх захирал

Нямаагийн Түмэнбаяр-Спортын мастер, улсын идэрчүүдийн аварга

Нямаагийн Төрбат-Спортын мастер, Улсын аварга, “Цодгор хүү” улсын тэмцээнийг санаачлагч

Түвшинтөгсийн Батзориг-Спортын дэд мастер, Дэлхийн оюутны АШТ-ий хүрэл медальт, идэрчүүдийн УАШТ-ий таван удаагийн аварга

Түвшинтөгсийн Баярцэцэг-Спортын дэд мастер, Идэрчүүдийн УАШТ-ий гурван удаагийн аварга

Төвсанаагийн Биндэръяа-Спортын дэд мастер, Идэрчүүдийн УАШТ-ий хоёр удаагийн аварга

Төмөрхуягийн Төгөлдөр-Спортын дэд мастер, Идэрчүүдийн улсын аварга.


== Дүрэм ==
== Дүрэм ==
[[Шатрын хөлөг]] нь 64 нүдтэй. Шатар 16х16, буюу 32 дүрстэй. Шатарын 64 нүдтэй хөлөгийн босоо нүднүүдийг латин үсгээр /A-H/ тэмдэглэдэг, хэвтээ нүднүүдийг 1-8 хүртэл тоогоор тэмдэглэж нүд бүр босоо үсэг, хэвтээ тоогоор нэрлэгддэг байна.
[[Шатрын хөлөг]] нь 64 нүдтэй. Шатар 16х16, буюу 32 дүрстэй. Шатрын 64 нүдтэй хөлгийн босоо нүднүүдийг латин үсгээр /A-H/ тэмдэглэдэг, хэвтээ нүднүүдийг 1-8 хүртэл тоогоор тэмдэглэж нүд бүр босоо үсэг, хэвтээ тоогоор нэрлэгддэг байна.


Эхлэх байрлалд хоёр талын хэлбэрийг диаграммд үзүүлсэн шиг байрлуулна. Цагаан нь эхний болон хоёрдугаар хэвтээ эгнээнд, хар нь долоо, наймдугаар хэвтээ эгнээнд байралдаг. Хүүнүүд хоёр, долдугаар зэрэглэлд байрладаг.
Цагаан нь эхний болон хоёрдугаар хэвтээ эгнээнд, хар нь долоо, наймдугаар хэвтээ эгнээнд байралдаг. Хүүнүүд хоёр, долоодугаар зэрэглэлд байрладаг.


Хожихын тулд бүх зөвхөн эсрэг тоглогчийнхоо [[Ноён (шатар)|ноён]] гэж нэрлэгдсэн дүрсийг мадлахад хангалттай.
Хожихын тулд зөвхөн эсрэг тоглогчийнхоо [[Ноён (шатар)|ноён]] гэж нэрлэгдсэн дүрсийг мадлахад хангалттай.


Барьснаа нүүх,айлын юманд хүрсэн бол заавал идэх учиртай,
Барьснаа нүүх, айлын юманд хүрсэн бол заавал идэх учиртай.


== Шатар тоглох үеүүд ==
== Шатар тоглох үеүд ==
Шатарын онолоор тоглолтын нээлт, дунд үе/ миттельшпиль/ , төгсгөл үе /эндшпиль/ гэсэн гурван үе шат байдаг.
Шатарын онолоор тоглолтын нээлт, дунд үе (миттельшпиль), төгсгөл үе (эндшпиль) гэсэн гурван үе шат байдаг.


'''Нээлт''' /дебют/ бол тоглоомын эхний үе шат бөгөөд эхний 10-15 нүүдлийг хэлдэг. Нээлтийн үеэр тоглогчдын гол үүрэг бол өөрсдийн хүчээ дайчлах, дайсантай шууд мөргөлдөхөд бэлтгэх, мөргөлдөөн эхлэх явдал юм. Тоглоомын нээлтийн үе шат нь онолын хувьд хамгийн сайн судлагдсан, нээлтийн том ангилал байдаг, янз бүрийн хувилбараар оновчтой арга хэмжээ авах зөвлөмж боловсруулсан, олон тооны амжилтгүй нээлтийн системийг устгасан.
'''Нээлт''' (дебют) бол тоглоомын эхний үе шат бөгөөд эхний 10-15 нүүдлийг хэлдэг. Нээлтийн үеэр тоглогчдын гол үүрэг бол өөрсдийн хүчээ дайчлах, дайсантай шууд мөргөлдөхөд бэлтгэх, мөргөлдөөн эхлэх явдал юм. Тоглоомын нээлтийн үе шат нь онолын хувьд хамгийн сайн судлагдсан, нээлтийн том ангилал байдаг, янз бүрийн хувилбараар оновчтой арга хэмжээ авах зөвлөмж боловсруулсан, олон тооны амжилтгүй нээлтийн системийг устгасан.


'''Миттельшпиль''' бол тоглолтын дунд үе бөгөөд "Дебют" хийсний дараа үе шат юм. Шатрын гол үйл явдлууд ихэвчлэн болдог үе (нээлтийн үеэр ч гэсэн ялалт байгуулсан тохиолдол маш ховор байдаг). Энэ нь самбар дээрх олон тооны бог, бодууд, идэвхтэй маневр хийх, довтолгоо, сөрөг довтолгоо, гол цэгүүдийн өрсөлдөөн, гол төлөв төвийн хувьд онцлогтой байдаг юм. Тоглоом энэ үе шатанд аль хэдийн дуусч магадгүй бөгөөд энэ нь ихэвчлэн талуудын аль нэг нь амжилттай хослуулах үед тохиолддог. Үгүй бол илүү их хэсгийг авсны дараа тоглоом төгсгөлийн тоглоом руу орно.
'''Миттельшпиль''' бол тоглолтын дунд үе бөгөөд "Дебют" хийсний дарааh үе шат юм. Шатрын гол үйл явдлууд ихэвчлэн болдог үе (нээлтийн үеэр ялалт байгуулсан тохиолдол маш ховор байдаг). Энэ нь самбар дээрх олон тооны бог, бодууд, идэвхтэй маневр хийх, довтолгоо, сөрөг довтолгоо, гол цэгүүдийн өрсөлдөөн, гол төлөв төвийн хувьд онцлогтой байдаг юм. Тоглоом энэ үе шатанд аль хэдийн дуусч магадгүй бөгөөд энэ нь ихэвчлэн талуудын аль нэг нь амжилттай хослуулах үед тохиолддог. Үгүй бол илүү их хэсгийг авсны дараа тоглоом төгсгөлийн тоглоом руу орно.


'''Эндшпиль''' буюу төгсгөл үе бол тоглоомын эцсийн шат юм. Энэ нь самбар дээрх цөөн тооны бог бодоор тодорхойлогддог. Тоглоомын төгсгөлд хүү, хааны үүрэг эрс нэмэгддэг ажээ. Төгсгөлийн тоглоомын гол зорилго бол хүүгээ бэрс гаргах явдал юм. Төгсгөлийн тоглолт аль нэг талын ялалтаар, эсвэл зарчмын хувьд ялах боломжгүй байр сууринд хүрснээр дуусдаг. Энэ нь тэнцлэг буюу монголчуудын хэлдэгээр ничдэг байна.
'''Эндшпиль''' буюу төгсгөл үе бол тоглоомын эцсийн шат юм. Энэ нь самбар дээрх цөөн тооны бог бодоор тодорхойлогддог. Тоглоомын төгсгөлд хүү, хааны үүрэг эрс нэмэгддэг ажээ. Төгсгөлийн тоглоомын гол зорилго бол хүүгээ бэрс гаргах явдал юм. Төгсгөлийн тоглолт аль нэг талын ялалтаар, эсвэл зарчмын хувьд ялах боломжгүй байр сууринд хүрсэх буюу тэнцсэнээр дуусдаг.


== Хэлэх үг ==
== Хэлэх үг ==
Мөр 123: Мөр 69:
* Тэмээгээр «дуг» .
* Тэмээгээр «дуг» .
* Бусад модоороо «шаг» гэх мэтээр хэлдэг байна.
* Бусад модоороо «шаг» гэх мэтээр хэлдэг байна.
== Мөн үзэх ==


== Мөн үзэх ==
[[Монголын шатрын холбоо]]
*[[Монголын шатрын холбоо]]


[[Ангилал:Шатар| ]]
[[Ангилал:Шатар| ]]

01:42, 15 Есдүгээр сар 2021-ий байдлаарх засвар

Зүүн гар талаас, цагаан ноён, хар тэрэг, бэрс, цагаан хүү, хар морь, цагаан тэмээ

Шатар (Монгол:Шитар-а, Халимаг: Шатр, Буриад: Шатар; Самгарди: चतुरङ्ग Чатуранга, "дөрвөн анги"; Перс: شَطْرَنْج Шатранж, Орос: Шахматы, Англи: Chess Чэсс) нь хоёр хүн хоорондоо тоглодог хөлөгт тоглоом юм. Энэ тоглоомд урлаг, шинжлэх ухаан спортын элементүүд ордог байна. Өнөө үед энэхүү тоглоом нь дэлхийн хэмжээний оюун ухааны спорт болтлоо хөгжжээ.

Түүх

Шатрын үүсэл гарлыг яв цав тогтоогоогүй ч Энэтхэг улсад МЭ 6-р зуунд үүссэн гэдэгт бараг бүх эрдэмтэд санал нэгддэг.

15-р зууны хагасаар Энэтхэг улсын Шатранг гэх тоглоомоос үүсэлтэй гэж бас үздэг юм. Шатар Энэтхэгээс Зүүн болон Өмнөд Ази руу тархаж улмаар Иранд хамгийн өргөн дэлгэрчээ. Ухааны давуугаар хождог энэ тоглоомд арабууд шунан дурлаж өөрсдийнхөөрөө “шатранж” хэмээн нэрлэх болжээ. Арабууд шатар тоглохоос гадна шатрын бодлого, этюд зохион тодорхой байрлалууд дээр дүн шинжилгээ хийдэг байсан нь түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ. Арабт ихээхэн хөгжиж байсан шатар Европт дэлгэрэнгүүтээ хурд нь саарчээ. Католик сүмээс шатрыг хориглож байв. 10-15 дугаар зуун бол шатрын уналтын үе байлаа. Харин 16 дугаар зууны үед шатар одоогийн байгаа хэлбэрээ олон хөгжиж эхэлсэн байна. Шатрыг ихэс дээдэс төдийгүй, жирийн иргэд ч тоглох болжээ.

Европчууд тоглоомыг өөрчилснөөр 15 дугаар зууны үед "сонгодог" дүрмүүд гарч ирэв. 19 дүгээр зуунд олон улсын тэмцээнүүдийг системтэй зохион байгуулж байх үед дүрмийг эцэслэж стандартчилжээ. 1886 оноос хойш шатрын дэлхийн аварга цолыг хүртээж эхэлсэн байна. 1924 онд Дэлхийн шатрын холбоо - ФИДЕ байгуулагдсан бөгөөд 20 дугаар зууны дунд үеэс эхлэн олон улсын тэмцээнийг зохион байгуулж эхэлсэн байна.

Дэлхийн шатрын холбооны санаачилгаар 1966 оноос эхлэн жил бүрийн 7 дугаар сарын 20-нд олон улсын шатрын өдрийг тэмдэглэж байхаар болжээ.

Тодорхойлолт

Шатар бол хоёр хүн тоглодог хөлөгт тоглоом юм. Найм наймын харьцаатай нийт 64 нүд бүхий хөлөг дээр тоглодог. Тоглоом эхлэхэд тоглогч тус бүр доорх зургаан зүйлийн төрлөөр тоглодог байна. Үүнд:

  1. 1 Ноён
  2. 1 Хатан
  3. 2 Тэрэг
  4. 2 Морь
  5. 2 Тэмээ
  6. 8 Хүү

Тоглоомын зорилго бол эсрэг талын Ноён руу довтолж түүнийг дахин нүүх нүүдэлгүй болгох явдал юм.

АНУ-ын судлаач эрдэмтдийн гаргасан тооцоогоор шатрыг 1,500,000,000 хүн тоглодог гэжээ. Тэдгээрийн 28% нь эхлэн суралцагч буюу сурч байгаа, 71% нь мэргэжлийн, үлдсэн 1% нь оюуны өндөр чадвартай буюу маш ухаантай хүн ордог юм байна. Шатар бол спортын нэг төрөл бөгөөд оюуны спорт гэж нэрлэх нь ч элбэг байдаг.

Шатарт цагаан тал нь эхэлж нүүдэг.

Шатар Монголд

Монголд шатар 13-14-р зууны үед Персээс ирсэн гэж үздэг. Шатрын дүрс, тоглоомын явцыг тэмцэл тулаантай адилтган өгүүлсэн байдгаараа Энэтхэгтэй тун төстэй. Монгол шатарт “Тэрэгтэй морин довтолгоо”, “Yр гэсэн тэмээний өрсөлт”, “Хоёр тэмээний тэшилт”, “Хоёр морины хатираа” зэрэг гарааны хувилбарууд, “Хорин дөрөв буюу хоёр тэмээн тойруулга”, “Алаг арав”, “Морин дөрөв”, Морин гурав”, “Түмэн түүхий”, “Холбоо үгийн чимэгт хорт таван шаг”, “Буурал морины бухалт”, “Уран бэрийн хожил” зэрэг уран сайхан хожлууд байдаг нь үлгэр домогт хадгалагдан ирсэн байна. Монгол шатар олон онцлогтой. Монголчууд шатрыг мод, яс, чулуугаар сийлж урладаг. Монгол шатрын хүү нь нохойн дүрстэй, уламжлалаар “гөлөг” гэнэ. Монгол шатрын тэрэг нь үхэр тэрэг дүрстэй, анхны үүсэл дүрс, хэллэг нь “үхэр” бөгөөд хөгжлийнхөө явцад тэрэг гэх болсон аж. Монгол шатрын морь, тэмээ нь анхны дүрс хувилбараараа байдаг. Монгол шатрын бэрс нь арслан, барын дүрстэй, уламжлалаар “нохой” аж. Монгол шатрын ноён нь олбог сэнтийдээ заларсан эрх ямбат ”хүн” дүрстэй. Монгол шатарт Монголын түүх уламжлал, ахуй зан заншил нэвт шингэсэн байдаг. Анх ан агнуурын төлөвлөгөө боловсруулдаг дүрслэл хэрэглээ байснаа дайн байлдааны тактик, маневр хувилбарын олон дүрст хөлөгт (Палигонь) талбар болсон байх юм. Хожим оюун ухаанаа уралдуулдаг талбар буюу хөлөгт тоглоомууд үүссэн. Монголчууд зуу гаруй хөлөгт тоглоом тоглодгоос хамгийн гайхалтай нь монгол шатар болой.

Өвөг дээдсээс уламжлагдан ирсэн монгол шатрын суурь дээр 1930-аад оны дунд үеэс манай оронд орчин үеийн шатар дэлгэрэн хөгжиж эхэлсэн бөгөөд 1935 оны 6 дугаар сард Улаан-Үд хотноо болсон Бүх Сибирийн 2 дугаар тэмцээнд Санжаажамц, Гивааннинж нар оролцож байжээ. Мөн Улсын 14 жилийн ойгоор шатрын тэмцээн зохиож, тэргүүний гэгдэх 15 шатарчин оролцсоноос Д.Адьяа түрүүлж байжээ. 1948 оноос Улсын аварга шалгаруулах тэмцээн зохион байгуулж байжээ.

Монголын шатрын холбоо Дэлхийн Шатрын Холбоонд 1955 оны аравдугаар сарын 8-нд элссэн түүхтэй.

1956 онд Москва хотноо зохиогдсон Дэлхийн шатрын 12 дугаар олимпиадад Монголын баг анх оролцсоноос хойших хугацаанд хөгжлийн түвшин нь эрс дээшилсэн гэж шатрын мэргэжилтнүүд үнэлдэг.

Дэлхийн шатрын олимпиадад багаараа 21 удаа оролцон, ширээний дүнгээр 1960 онд Л.Мягмарсүрэн алт, 1964, 1970 онуудад Т.Yйтүмэн мөнгө, З.Бямбаа 2002 онд мөнгө, 2000 онд хүрэл, 2004 онд Б.Хатанбаатар, Т.Батцэцэг нар хүрэл медалиар энгэрээ мялааж, эрэгтэйчүүд 1970 онд 60 орноос 16 дугаарт, эмэгтэйчүүд 1990 онд 46 орноос 12 дугаар байрт шалгаран багийн дээд амжилтыг тогтоожээ.

Азийн бүсийн АШТ-д 4 удаа (Л.Мягмарсүрэн-1966, Т.Yйтүмэн-1969, С.Хандсүрэн-1972, Ц.Батцэцэг-1990 нар тус бүр нэг) түрүүлэн ДАШ бүс хоорондын тэмцээнд шалгарчээ. Азийн бүсийн АШТ-ээс 1999 онд Д.Шаравдорж хүрэл, 2003 онд Б.Мөнгөнтуул мөнгөн медаль хүртэж багийн АШТ-д (1995) Б.Хатанбаатар ширээндээ түрүүлж байжээ. Ази тивийн залуучуудын АШТ-ээс 1992 онд Б.Хатанбаатар алт, өсвөрийн шатарчдын тивийн АШТ-ээс 1998 онд Г.Эрдэнэ алт, 2004 онд Т.Халиун хүрэл медаль тус тус хүртэцгээжээ. Дэлхийн багийн аварга шалгаруулах шатрын бодлого зохиомжийн анхдугаар тэмцээний (1975) хамжаа мадын төрөлд С.Чимэдцэрэн 2 дугаар байрт шалгарч байсан байна. Спортод гаргасан амжилтаа үнэлүүлж, шатарчдаас 3 гавьяат цолтон төржээ.

Монгол улсын Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын нутагт байдаг Шатар чулууны хөшөө дурсгал бол манай эриний өмнөх 3000 жилийн тэртээх эртний хүмүүсийн оюуны соёлын гайхамшигт өв юм. Энэхүү буган чулуун хөшөө гадуураа сийлбэр хээтэй, дөрвөлжин чулуун хашлагатай оруулга, монгол шатрын дүрс хэлбэрүүд байж болох янз бүрийн хэлбэрүүд, хиргисүүрүүдээс бүрддэг байна. Энэ мэтийн 50 гаруй дурсгал байх ба Шатар чулууны тухай нэн сонин домог байдаг ажээ. Энэ нь монгол овогтны нэгэн том шатарчин хааныг нас барахад энэ газар оршуулж түүний дурсгалыг мөнхлөн Шатар чулууны хөшөөг босгосон гэж ам дамжин ярьж иржээ. Энэ домгийг нотлох сүг зураг сийлбэр бүхий дөрвөлжин хашлагатай оршуулга, монгол шатрын дүрс хэлбэрүүд болох янз бүрийн амьтны чулуун сийлбэрүүд байдаг. Мөн үүгээр монгол овогтноос анх шатар үүсч хөгжсөн гэсэн яриа байдаг билээ.

Дүрэм

Шатрын хөлөг нь 64 нүдтэй. Шатар 16х16, буюу 32 дүрстэй. Шатрын 64 нүдтэй хөлгийн босоо нүднүүдийг латин үсгээр /A-H/ тэмдэглэдэг, хэвтээ нүднүүдийг 1-8 хүртэл тоогоор тэмдэглэж нүд бүр босоо үсэг, хэвтээ тоогоор нэрлэгддэг байна.

Цагаан нь эхний болон хоёрдугаар хэвтээ эгнээнд, хар нь долоо, наймдугаар хэвтээ эгнээнд байралдаг. Хүүнүүд хоёр, долоодугаар зэрэглэлд байрладаг.

Хожихын тулд зөвхөн эсрэг тоглогчийнхоо ноён гэж нэрлэгдсэн дүрсийг мадлахад хангалттай.

Барьснаа нүүх, айлын юманд хүрсэн бол заавал идэх учиртай.

Шатар тоглох үеүд

Шатарын онолоор тоглолтын нээлт, дунд үе (миттельшпиль), төгсгөл үе (эндшпиль) гэсэн гурван үе шат байдаг.

Нээлт (дебют) бол тоглоомын эхний үе шат бөгөөд эхний 10-15 нүүдлийг хэлдэг. Нээлтийн үеэр тоглогчдын гол үүрэг бол өөрсдийн хүчээ дайчлах, дайсантай шууд мөргөлдөхөд бэлтгэх, мөргөлдөөн эхлэх явдал юм. Тоглоомын нээлтийн үе шат нь онолын хувьд хамгийн сайн судлагдсан, нээлтийн том ангилал байдаг, янз бүрийн хувилбараар оновчтой арга хэмжээ авах зөвлөмж боловсруулсан, олон тооны амжилтгүй нээлтийн системийг устгасан.

Миттельшпиль бол тоглолтын дунд үе бөгөөд "Дебют" хийсний дарааh үе шат юм. Шатрын гол үйл явдлууд ихэвчлэн болдог үе (нээлтийн үеэр ялалт байгуулсан тохиолдол маш ховор байдаг). Энэ нь самбар дээрх олон тооны бог, бодууд, идэвхтэй маневр хийх, довтолгоо, сөрөг довтолгоо, гол цэгүүдийн өрсөлдөөн, гол төлөв төвийн хувьд онцлогтой байдаг юм. Тоглоом энэ үе шатанд аль хэдийн дуусч магадгүй бөгөөд энэ нь ихэвчлэн талуудын аль нэг нь амжилттай хослуулах үед тохиолддог. Үгүй бол илүү их хэсгийг авсны дараа тоглоом төгсгөлийн тоглоом руу орно.

Эндшпиль буюу төгсгөл үе бол тоглоомын эцсийн шат юм. Энэ нь самбар дээрх цөөн тооны бог бодоор тодорхойлогддог. Тоглоомын төгсгөлд хүү, хааны үүрэг эрс нэмэгддэг ажээ. Төгсгөлийн тоглоомын гол зорилго бол хүүгээ бэрс гаргах явдал юм. Төгсгөлийн тоглолт аль нэг талын ялалтаар, эсвэл зарчмын хувьд ялах боломжгүй байр сууринд хүрсэх буюу тэнцсэнээр дуусдаг.

Хэлэх үг

Эсрэг талын ноёныг гацаанд оруулсан бол,

  • Хүүгээр «цод» .
  • Тэмээгээр «дуг» .
  • Бусад модоороо «шаг» гэх мэтээр хэлдэг байна.

Мөн үзэх