Ян III Собиески

Ян III Собиески (польш. Jan III Sobieski; 1629 оны 8-р сарын 17-нд Олеско дахь шилтгээнд төрсөн — 1696 оны 6-р сарын 17-нд Варшав хотын Виланув ордонд нас барсан)- 1674 оноос Польшийн хаан, цэргийн жанжин, Литвын Ван. Түүний хаанчлалын үед Османы эзэнт улстай удаан хугацааны дайн явуулсан байдаг.

Түүний хорин хоёр жилийн хаанчлал нь Запарожийн казак Богдан Хмельникийн бослого, Польш-Оросын болон Польш-Шведийн дайны дараа Бүгд Найрамдах Польш Улс тогтворжсон үе байсан. Тэрээр цэргийн гарамгай жанжин гэж тооцогддог байсан бөгөөд албатуудынхаа дунд ихээхэн нэр алдартай байжээ. Османы эзэнт гүрэнтэй хийсэн дайнд ялалт байгуулсан нь түүний улс төрийн байр суурийг улам бүр бэхжүүлсэн юм. Хамгийн чухал ялалт нь 1683 онд Венийн тулалдаанд байсан бөгөөд үүний дараа туркууд түүнийг "Лехистаны арслан" гэж нэрлэж, 1684 онд Пап лам XI Иннокент түүнд Фидей дифенсор (итгэл үнэмшлийг хамгаалагч) цолоор өргөмжилжээ. Түүнийг Польшийн хамгийн шилдэг хаан, удирдагчдын нэг гэж польшууд үздэг.

Намтар[засварлах | кодоор засварлах]

Ян Собиески нь өвөө Собиешинаас гаралтай Собиески гэр бүлээс гаралтай. Нагац ах Марек Собиески-гаар дамжин магнат гэр бүлийн бүлэгт нэгдсэн. Түүний эцэг Якуб Собиески амьдралынхаа төгсгөлд Краковын кастеллан /хотын дарга/ байв. Түүний эх охины Данилович- Собиеска. Рутенийн мужид байсан Ян нь хүчирхэг Золькевскийн гэр бүлтэй холбоотой байв. Тэрээр титмийн агуу Гетман Станислав Жолкевскийн ач хүү байв. Марек, Якуб Собиески хоёр төрийн өндөр албан тушаал хашихаас гадна тулалдааны талбарт ч ялгарч байв. Ирээдүйн хааны хамаатан садан Собиески, Данилович, Жолькевскийн гэр бүлүүд ялангуяа Исламын шашинтнууд - Түрэг, Татаруудтай тулалдаанд оролцож, харгис хэрцгий нөхцөлд нас барсан нь түүнд их нөлөөлсөн гэдэг.

Тэрээр эцгийнхээ шийдвэрийн дагуу нэг насаар ах Маркын нэгэн адил өндөр боловсрол эзэмшсэн байна. Эцэг Якуб Собиески хөвгүүддээ олон хэлний мэдлэгтэй байхыг зөвөлдөг байжээ. Эцэг нь үгийн сан, хэлний дүрэм сурахаас гадна гадаад хэлээр ярьдаг болохыг захиж, "Хэн үг дуугүй байж хэл сураагүй" гэж ойлгуулж байжээ. Энэхүү заавар нь хөвгүүдэд суралцах бусад чиглэлээр суралцах, сүсэг бишрэлийн дасгал хийхээс гадна чөлөөт цагаараа заавал амрах, хувийн ариун цэврийг сахих зэргийг багтааж байжээ. Мөн 1640 онд Краков хотод ирсний дараа Ян болон түүний дүү сургуульд шууд элсээгүй боловч хэдэн сарын турш тэд латин хэлний мэдлэгээ хувийн байдлаар гүнзгийрүүлсэн гэдэг.

1643-1646 онд Краковын Их сургуулийн философийн ангид суралцсан байна.

Сургуулиа төгсөөд ах Маркын хамт хоёр жил хагасыг гадаадад өнгөрөөж, Баруун Европын орнуудаар аялжээ. Тэрээр Герман (Берлин, Лайпциг), Нидерланд (Антверпен, Брюссель, Лейден, Гаага), Франц (Парис, Шартр, Орлеан, Блуа, Анжер, Ла Рошель, Пуатье, Лион, Марсель) болон Англид (Антверпен, Брюссель, Лондон, Хааг) зэрэг хотод айлчилсан. Аяллын үеэр тэрээр сонгодог зохиолууд (Тацит, Саллюст, Ливиус, Суетониус), Францын түүхийг (Жан де Серес) судалжээ. Тэрээр энэ үеэрээ олон нэр хүндтэй цэргийн жанжин, улс төрийн удирдагчидтай уулзаж байжээ.

Ах дүү хоёр 1648 онд Богдан Хмельницкийн бослогын үеэр нутагтаа буцаж ирэв. Хоёулаа цэрэгт явж жилийн дараа Марк Татаруудад олзлогдож сураг тасаржээ. Ян Туркт явсан Элчин төлөөлөгчийн бүрэлдэхүүнд оролцож явжээ. Османы эзэнт гүрний бүтцийг судалж, татар хэлийг эзэмшсэн. Нутагтаа буцаж ирээд Оросын эсрэг дайнд оролцсон. 1655 оны Шведийн довтолгооны үеэр тэрээр эхлээд Литвын агуу гетман Януш Радзивиллийн Шведийг дэмжигч талд элсэж, Карл Густавын талд тулалдаж, дараа нь түрэмгийлэлийн эсрэг польшийн хууль ёсны хаан Ян II Казимирын талд орж тулалдаж байжээ.

Польш-Литвийн төрийн түүхэн дэх хоёр чухал үйл явдал 1673 оны 11-р сарын 11-нд тохиолдсон: энэ өдөр Вишневецки нас барж, Ян Собиески Хотины (укр. Хоти́н) тулалдаанд туркуудыг ялав. Хэдийгээр ялалт нь "Бучачийн гэрээ"-ний дагуу газар нутгаа алдахаас аварч чадаагүй ч Хабсбургуудын (Лотарингийн хунтайж Чарльз) дэмжсэн нэр дэвшигч 1674 оны 5-р сарын 19-нд болсон Сеймийн хурлаар хангалттай тооны санал авч чадаагүй юм. Харин цэрэг дайны амжилтын оргилд гарсан Ян Собиески Польш-Литвийн хамтын нөхөрлөлийн хаанаар сонгогдсон байна.

Собиески хаан ширээнд суусны дараа Польшийн армийн зэвсэглэл, зохион байгуулалтад эрс шинэчлэл хийсэн. Тэрээр Францын шүүх, соёлыг биширдэг байсан ч 1683 оны 4-р сарын 1-нд Австрийн эзэн хаан Леопольдтой гэрээ байгуулжээ. Холбоотнуудын аль нэгнийх нь нийслэл рүү Турк довтолсон тохиолдолд нөгөө нь түүнд тусламж үзүүлэхээр гэрээнд тусгасан байв.

Султан IV Мехмедын ван Кара Мустафагийн 200 мянган хүнтэй арми Вена хотыг бүслэхэд мөн оны намар Собиескийн тусламж хэрэгтэй байв. Польшийн жанжин 25 мянган армитай хотын цайз дээр ирж, 75 мянган цэрэгтэй нэгдсэн армийг удирдав. Түүний удирдлаган доорх христийн гүрнүүдийн эвсэл 1683 оны 9-р сарын 12-нд Каленбергт туркуудыг бут ниргэж, Османы эзэнт гүрний Европын гүн рүү довтлохыг үүрд зогсоосон гавьяа байгуулжээ.

Собиескийн хаанчлалын сүүлийн жилүүдэд Литвийн магнатууд Туркийн аюул заналхийлэлтэй тэмцэхээс илүүтэй, өөр хоорондоо харилцаагаа зохицуулахад санаа зовж байв. Османтай сөргөлдөөнд хүчирхэг холбоотонтой болно гэж найдаж Собиески 1686 онд Оростой "Мөнхийн энх тайван"-ы гэрээ (польш. Traktat Grzymułtowskiego) байгуулахаар тохиролцов. Энэхүү энх тайвны гэрээний төлөөсөнд Польш Киевээс албан ёсоор татгалзсан юм.