Дани хэл
Дани хэл (дани. dansk, dansk sprog) — Герман хэлний салаа скандинав хэлнүүдийн нэг бөгөөд дани хүмүүсийн ярьдаг хэл. Дани улс болон умард Германд тархсан хэл. Тус хэлээр нийт 5,7 орчим сая хүн ярьдаг.
Данийн Хаант улсын албан ёсны хэл; XV— XIX зуунд Норвегийн албан ёсны хэл байсан. XIX зууны дунд үе хүртэл умард Германы Шлезвиг-Гольштейнд мөн албан ёсны хэл байсан. Исландад сургуулийн хүүхдүүд 6-р ангиас эхлэн заавал үзэх ёстой хэл ажээ.
"Үндсэн" дани хэл (Rigsdansk) Копенхаген болон түүний ойр орчмын нутагт ярьдаг; Бараг бүх арал өөрийн гэсэн аялгатай байдаг. Аялгыг 3 бүлэгт хуваадаг.
- баруун (Ютланд, Ютиш) - Ютландын хойг, өмнөд, баруун, зүүн Ютландад хуваагддаг;
- арлууд - Зеланд, Фюн, Данийн өмнөд арлууд;
- зүүн аялга Борнхолм арал; өмнө нь орчин үеийн Шведийн өмнөд нутаг, аялга нь хожим Өмнөд Швед болсон.
Данийн утга зохиолын хэл 18-р зуунд үүссэн. Зеландын аялгад үндэслэсэн гэж үздэг.
Түүх
[засварлах | кодоор засварлах]Швед, Норвеги, Фарер болон Исланд хэлний нэгэн адил Дани хэл нь нийтлэг эртний Скандинав хэлнээс гаралтай.
Викингийн эрин үед (800-1050 он) өвөг дээдсийн нийтлэг скандинав хэлэнд томоохон өөрчлөлт гарсан. Эдгээр нь дани, швед хэлнээс гаралтай Зүүн Скандинавын аялга болон Норвегийн нинорск, фарер, исланд хэлнээс гаралтай Баруун Скандинавын аялгуудын хооронд ялгаа гарахад хүрсэн байна.
Дани хэлний түүхэнд гурван үе байдаг: нийтлэг Скандинав хэлний үндэс (III-IX зуун), Хуучин дани хэл (IX-XVI зуун), Шинэ дани хэл (16-р зуунаас) орчин үеийн дани хэл (XX зуун).
XVI зууны Шинэчлэлийн үр дүнд дани хэлний хамрах хүрээ өргөжиж, энэ нь түүний хөгжилд ихээхэн нөлөөлсөн. Үйл үгийн тоогоор солигдох нь алга болж, орчин үеийн үгийн дараалал нэгдэж, нарийн төвөгтэй өгүүлбэрийн синтакс хөгжиж, үгсийн сан, түүний дотор герман, англи, франц хэлнээс зээлж авах замаар нэмэгдсэн байна. Норвегийн Риксмал болон Дундад англи хэлний нэгэн адил дани хэл нь бүх эцсийн эгшгийг нэг -e болгон нэгтгэсэн бөгөөд үүний үр дүнд орчин үеийн Данийн морфологи бараг англи хэлний түвшинд хүртэл хялбаршсан юм. Бусад холбогдох хэлнүүдийн нэгэн адил (Исланд хэлийг эс тооцвол) дани хэл нь герман хэлний доод герман аялгуунаас хүчтэй нөлөө авсан. Скандинавын бүх хэлнүүдийн дотроос дани хэл нь шинэлэг зүйлд хамгийн өртөмтгий байдаг: бүх өөрчлөлтүүд бусад хэлээс эрт бөгөөд гүнзгий орсон байна.
Бичиг үсэг
[засварлах | кодоор засварлах]Дани хэлний цагаан толгой латин үсэг ашигладаг нийт 29 үсэгтэй. Цагаан толгойн өвөрмөц онцлог нь Ææ, Øø, Åå үсэг юм. Qq, Ww, Zz үсэг нь зөвхөн гадаад үгэнд хэрэглэгддэг байна.
| Цагаан толгойн үсэг | Үсгийн дуудлага
(Олон улсын үсгийн авиа дуудлагын цагаан толгой) |
|---|---|
| Аа | а' |
| Bb | be' |
| Cc | se' |
| Dd | de' |
| Ee | e' |
| Ff | εf |
| Gg | ge' |
| Hh | hɔ' |
| Ii | i' |
| Jj | jɔð |
| Kk | kʰɔ' |
| Ll | εl |
| Mm | εm |
| Nn | εn |
| Oo | o' |
| Pp | pʰe' |
| kʰu' | |
| Rr | εɹ |
| Ss | εs |
| Tt | tʰe' |
| Uu | u' |
| Vv | ve' |
| Ww | dɔbəldve' |
| Xx | εgs |
| Yy | y' |
| Zz | sεd |
| Ææ | ε' |
| Øø | ø' |
| Åå | ɔ' |
Морфологи
[засварлах | кодоор засварлах]Дани хэл бол аналитик хэл юм.
Дани хэл нь дараах ярианы хэсгүүдтэй: нэр үг, үйл үг, дайвар үг, төлөөний нэр, тоо, угтвар үг, холбоо үг, бөөмс, модаль.