Умард мөсөн далай хуудасны эх кодыг харах

{{Template:Дэлхийн далайнууд}}
[[Файл:Arctic.svg|thumb|right|180px|Арктикийн бүс]]

'''Умард мөсөн далай''' нь Дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагаст, [[Умард туйл]]ын орчим байрлах [[Дэлхий]]н [[далай]]нууд дотор хамгийн жижиг, хамгийн гүехэнд тооцогдох, жилийн бүх улиралд [[мөс]]өөр хучигдан оршдог далай юм<ref Name=Pidwirny>{{cite web | title=Introduction to the Oceans| work=www.physicalgeography.net| url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html | author=Michael Pidwirny|date=2006 | accessdate=2006-12-07 }}</ref>. 

Умард мөсөн далай нь [[Еврази]] ба [[Хойд Америк]]аар хүрээлэгдэн орших ба [[ус]]ны [[температур]], давсжилтын хэмжээ нь улирлаас хамаарна. Өөрөөр хэлбэл [[мөс]]ний хайлалт ба усны хөлдөлтөөс хамаардаг байна<ref>[http://psc.apl.washington.edu/HLD/Lomo/OM2001AagaardWoodgate.pdf Some Thoughts on the Freezing and Melting of Sea Ice and Their Effects on the Ocean] K. Aagaard and R. A. Woodgate, Polar Science Center, Applied Physics Laboratory
University of Washington, January 2001. Retrieved [[7 December]] [[2006]]. </ref>. Бусад далайнуудтай харьцуулахад хамгийн бага давсжилттай, мөн хамгийн бага ууршилттай далай юм. Далайн усны давсжилтын хэмжээнд эх газраас цутгах их хэмжээний цэнгэг ус, [[Атлантын далай]] болон [[Номхон далай]]тай усаа чөлөөтэй солилцдоггүй зэрэг шалтгаан гол нөлөөтэй. [[Зун]]ы улиралд далайн мөсөн бүрхүүлийн 50% нь хайлдаг байна<ref Name=Pidwirny/>.

== Нэр ==
* [[Монгол хэл]]энд хойд, урд зүгт орших газар орны нэрийг хойд, урд хэмээн нэрлэдэг хэдий ч туйлын хойд, урд зүгт байгааг умард, өмнөд хэмээн нэрлэдэг. Тиймээс зарим тохиолдолд гадаад хэлнээс орчуулахдаа '''Хойд мөсөн далай''' хэмээн орчуулдаг боловч, уг ёсоор бол '''Умард мөсөн далай''' гэх нь зөв юм.

* Хэдийгээр Олон Улсын Усзүйн байгууллагаас  (International Hydrographic Organization, IHO) "Далай" гэж тодорхойлдог боловч зарим далай судлаачид [[Атлантын далай]]н нэг [[тэнгис]] буюу ''Арктикийн тэнгис'' гэж нэрлэх нь бий<ref>{{Citation
 | first=Matthias
 | last=Tomczak
 | first2=J. Stuart
 | last2=Godfrey
 | title=Regional Oceanography: an Introduction
 | edition=2
 | year=2003
 | publisher=Daya Publishing House
 | place=Delhi
 | isbn=81-7035-306-8
 | url=http://www.es.flinders.edu.au/~mattom/regoc/
 | access-date=2007-09-11
 | archive-date=2012-01-11
 | archive-url=https://web.archive.org/web/20120111135922/http://www.es.flinders.edu.au/~mattom/regoc/
 | url-status=dead
 }}</ref>.  

== Газарзүй ==

Умард мөсөн далай нь [[АНУ]]-аас 1.5 дахин их буюу 14,056,000 км² талбайтай<ref name=nyt>{{cite book | first=John W. (ed.) | last=Wright | coauthors=Editors and reporters of ''The New York Times'' | year=2006 | title=The New York Times Almanac | edition=2007 | publisher=Penguin Books | location=New York, New York | isbn=0-14-303820-6|pages=455}}</ref>, эргийн нийт урт нь 45,389 км<ref name=nyt/>. Үндсэндээ бусад далайнуудаас бүрэн тусгаарлагдсан, [[Еврази]], [[Хойд Америк]], [[Гренланд]], болон өөр хэд хэдэн арлуудаар хүрээлэгдэнэ. Норвегийн, [[Баренцын тэнгис|Баренцын]], [[Цагаан тэнгис|Цагаан]], Карийн, Лаптевийн, Зүүн-Сибирийн, Чукоткын, Гренландын, [[Бофортын тэнгис|Бофортын]], [[Баффины тэнгис|Баффины]], Гудзоны зэрэг тэнгисүүдтэй. [[Номхон далай]]тай [[Берингийн хоолой]]гоор, [[Атлантын далай]]тай  Гренландын тэнгис<ref Name=Pidwirny/> болон [[Лабрадорын тэнгис]]ээр холбогдоно. Газарзүйн координат нь: {{coor dm|90|00|N|0|00|E|}}

[[Файл:IBCAO betamap.jpg|thumb|right|350px|Умард мөсөн далайн усны гүн болон түүнийг тойрон орших хуурай газрын топозураг]]
Усан доор байрлах Ломоносовын нуруугаар, Умард мөсөн далайн сав нь хоёр сав газар болон хуваагдана. Эхнийх нь буюу Евразийн сав нь 4,000 - 4,500 метр гүн, хоёрдох нь болох Амеразийн сав нь 4,000 орчим метр гүнтэй. Умард мөсөн далайн дундаж гүн нь 1,038 метр<ref>{{cite web | title=The Mariana Trench - Oceanography| work=www.marianatrench.com | url=http://www.marianatrench.com/mariana_trench-oceanography.htm | date=[[2003-04-04]]|  accessdate=2006-12-02 }}</ref>, хамгийн их гүн нь Евразийн савд байрлах 5,450 метр юм. 

Умард мөсөн далайн дийлэнхийг [[мөс]] бүрхэх бөгөөд, зуны улиралд уг мөс хайлан зайрмагтана. Умард мөсөн далайн хүйтэн агаар экватор зүг  шилжих ба дунд өргөргийн орчим халуун агаартай нийлэн [[бороо]], [[цас]] орох нөxцлийг бүрдүүлнэ.

== Уур амьсгал ==
Умард мөсөн далай нь туйлын [[уур амьсгал]]тай бөгөөд өвлийн улирал нь харанхуй, хүйтэн, цэлмэг тэнгэртэй байна. Зуны улирал нь нартай, харьцангуй чийглэг, [[манан]]тай байх ба цас болон бороо орно. 

Гадаргуугийн температур нь жигд тогтвортой, 0 хэмээс арай доогуур байна. Жилийн 10 сард нь далайн ихэнх хэсэг цасаар хучигдсан байх ба хамгийн их цас 3 ба 4-р сард орно. Энэ үед мөсөн дээрхи цасны зузаан 20-50 см хүрнэ. 

== Байгалийн баялаг ==

[[Газрын тос]], [[байгалийн хий]], [[полиметалл]]ын шороон орд, элс, хайрга зэрэг [[ашигт малтмалын геологи#ашигт малтмал|ашигт малтмал]], [[загас]], далайн хав, [[халим]] зэргийг агнаж болно. 

Уг далайн төв хэсэг нь [[АНУ]], [[Орос]], [[Канад]], [[Норвеги]], [[Дани]] зэрэг улсуудын алиных нь ч харьяалалд багтахгүй байгаа бөгөөд <ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4354036.stm#map The Arctic's New Gold Rush - BBC]</ref> Дэлхийн газрын тос, байгалийн хийн нээгдээгүй байгаа нөөцийн дөрөвний нэгтэй тэнцэх хэмжээнийхийг уг далайгаас илрүүлж болно гэж таамаглаж байна<ref>{{Webarchiv|url=http://www.oxfordenergy.org/pdfs/comment_0807-3.pdf |wayback=20090122005331 |text=The Battle for the Next Energy Frontier: The Russian Polar Expedition and the Future of Arctic Hydrocarbons |archiv-bot=2023-09-26 19:54:18 InternetArchiveBot }}, by Shamil Midkhatovich Yenikeyeff and Timothy Fenton Krysiek, Oxford Institute for Energy Studies, August 2007</ref>. 


== Амьтан ба ургамал ==
[[Файл:Polar bears near north pole.jpg|thumb|right|Цагаан баавгай]]

Онцлох амьтан нь халим болон далайн хав<ref name=CIA>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xq.html |title=CIA World Fact Book: Arctic Ocean. Retrieved 11 November 2013. |access-date=11 Аравдугаар сар 2017 |archive-date=5 Долдугаар сар 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180705175634/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xq.html |url-status=dead }}</ref> бөгөөд уг далайн экосистем нь маш хэврэг юм<ref Name=CIA/>. 

Умард мөсөн далайд [[фитопланктон]] өргөн тархалттай бөгөөд эх газраас цутгах гол, Номхон далай болон Атлантын далайн ус фитопланктоны тэжээлийг зөөж авчирна<ref Name=NOAA>[http://oceanexplorer.noaa.gov/explorations/02arctic/background/physical/physical.html Physical Nutrients and Primary Productivity] Professor Terry Whiteledge. National Oceanic and Atmospheric Administration. Retrieved 7 December 2006. </ref>. Зуны улиралд нар жаргадаггүй тул фитопланктон үржих тааламжтай нөхцөл болно<ref Name=NOAA/>. 

== Байгаль хамгаалал ==

Умард мөсөн далайн мөсөн бүрхүүл нимгэрэхийн зэрэгцээ улирлын чанартайгаар [[хүчилтөрөгч|озоны]] давхрага цоорч байгаа нь эрдэмтдийн санааг зовоож байна.

Мөсөн бүрхүүл нимгэрч байгаа нь [[дэлхийн дулаарал]]тай холбоотой гэж үзэж <ref name="R.Black">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4315968.stm Earth - melting in the heat?] Richard Black, 7 October 2005. BBC News. Retrieved [[7 December]] [[2006]]. </ref>. Олонхи эрдэмтэд Дэлхийн дулаарлын улмаас Хойд мөсөн далайн мөс хайлан, Хойд Атлантын далайд ихээхэн хэмжээний цэвэр ус нийлэн, Атлантын далайн урсгалыг (термохалайн эргэлт - thermohaline circulation) өөрчилж болзошгүй хэмээн таамагладаг байна. Энэ нь Дэлхийн [[цаг уур]]ыг ихээхэн өөрчилж болзошгүй юм<ref name="R.Black"/>. 

Умард мөсөн далай нь цацраг идэвхт бодисоор нилээдгүй бохирдож байгаагийн нэг жишээ нь Оросын цөмийн хаягдал <ref>{{Webarchiv|url=http://bellona.org/english_import_area/international/russia/nuke_industry/siberia/mayak/21636 |wayback=20071016195202 |text=400 million cubic meters of radioactive waste threaten the Arctic area |archiv-bot=2023-10-09 04:53:44 InternetArchiveBot }} Thomas Nilsen, Bellona, [[24 August]] [[2001]]. Retrieved [[7 December]] [[2006]].</ref> <ref>{{Webarchiv|url=http://www.gso.uri.edu/maritimes/Text_Only/00Summer/text/arctic.html |wayback=20170202051233 |text=Plutonium in the Russian Arctic, or How We Learned to Love the Bomb |archiv-bot=2023-09-26 19:54:18 InternetArchiveBot }} Bradley Moran, John N. Smith. Retrieved [[7 December]] [[2006]].</ref> юм.
Учир нь умарт мөсөн далай дах Новосибирскийн болон Шинэ газрын арлууд нь ЗХУ-ын үед цөмийн туршилтын талбайнууд оршиж байсан ба ЗХУ нь баруун европын орнуудын атомын цахилгаан станцын цөмийн хаягдлыг өндөр төлбөртэйгээр тэндэх цөмийн хаягдлын агуулахуудад хадгалж байсантай холбоотой юм.

==Эрх зүйн асуудал ==
Умарт мөсөн далай нь дэлхийн олон улсын хувьд хүлээн зөвшөөрөгдсөн дундын олон улсын бүс биш байдаг онцлогтой. Умарт мөсөн далайг түүнийг хүрээлж байгаа Дани, Исланди, Норвеги, АНУ, Канад, ОХУ зэрэг 6 улсын хоорондын тохиролцоо, хэлцлээр нөлөөллийн бүсүүдийг ялгаж үздэг боловч яг туйл орчмын төв хэсэг н маргаантай байдаг байна. Энэ далайн хувьд сүүлийн жилүүдэд ОХУ-ын бодлого хамгийн эрчимтэй байгаа бөгөөд умарт мөсөн далай дах цэргийн хүчээ улам бэхжүүлэн Арктикийн цэргийн хүчийг шинээр байгуулан сууришуулж байна.

== Мөн үзэх ==
* [[Умард туйл]]

== Дэлгэрүүлж унших ==
* Neatby, Leslie H., ''Discovery in Russian and Siberian Waters'' 1973 ISBN 0-8214-0124-6
* Ray, L., and bacon, B., eds., ''The Arctic Ocean'' 1982 ISBN 0-333-31017-9
* Thorén, Ragnar V. A., ''Picture Atlas of the Arctic'' 1969 ISBN 0-8214-0124-6

== Гадагш холбоос ==
{{Wiktionary}}
{{Commonscat|Arctic Ocean|Умард мөсөн далай}}
* [http://oceanexplorer.noaa.gov/explorations/05arctic/welcome.html The Hidden Ocean Arctic 2005] Daily logs, photos and video from exploration mission.
* [http://www.whoi.edu/imageOfDay.do Oceanography Image of the Day], from the Woods Hole Oceanographic Institution
* [http://www.arctic-council.org Arctic Council]
* [http://www.northernforum.org The Northern Forum]
* [https://web.archive.org/web/20060106013649/http://vitalgraphics.grida.no/arcticmap/ Arctic Environmental Atlas] Interactive map
* [http://www.arctic.noaa.gov NOAA Arctic Theme Page]
* [https://web.archive.org/web/20060211015453/http://dapper.pmel.noaa.gov/dchart/ NOAA In-situ Ocean Data Viewer] Plot and download ocean observations
* {{CIA World Factbook link|xq|Arctic Ocean}}
* [https://web.archive.org/web/20140119003406/http://nsidc.org/data/nsidc-0060.html Daily Arctic Ocean Rawinsonde Data from Soviet Drifting Ice Stations (1954-1990)] at [[NSIDC]]
* [https://web.archive.org/web/20120702084209/http://www.unaami.noaa.gov/ Arctic time series: The Unaami Data collection]
* [http://www.arctic.noaa.gov/gallery_np.html NOAA North Pole Web Cam] Images from Web Cams deployed in spring on an ice floe
* [http://www.arctic.noaa.gov/gallery_np_weatherdata.html NOAA Near-realtime North Pole Weather Data] Data from instruments deployed on an ice floe
* [http://www.wired.com/news/technology/0,1282,63980,00.html ''Search for Arctic Life Heats Up'' by Stephen Leahy]
* [http://www.polarfoundation.org/ International Polar Foundation]
* [https://web.archive.org/web/20070304213509/http://video.google.com/videoplay?docid=846342022276396533&q=north+pole Video of scientists on sea ice at the North Pole as it begins to crack underfoot]

== Эшлэл ==
<div class="references-small">
<references />
</div>

[[Ангилал:Хойд мөсөн далай| ]]
[[Ангилал:Далай]]
[[Ангилал:Азийн газар зүй]]
[[Ангилал:Европын газар зүй]]
[[Ангилал:Хойд Америкийн газар зүй]]