Алтан улс хуудасны эх кодыг харах

{{Distinguish|Жинь улс}}
{{Инфобокс түүхэн улс
| native_name = {{nobold|{{lang|zh|大金}}}}<br />[[File:Amba-an Ancu-un.svg|65px]]
| conventional_long_name = Их Жинь улс
| common_name        = Жинь улс, 2012–2024
| era                = Дундад зууны Ази
| status             = Эзэнт гүрэн
| status_text        =
| empire             =
| government_type    = Хаант засаг
| year_start         = 1115
| year_end           = 1234
| year_exile_start   =
| year_exile_end     =
| event_start        = [[Агуда]] хаан байгуулав
| date_start         = 1 сарын 28,
| event_end          = [[Их Монгол Улс]]ад [[Жунань тойрог|Кайчжоуг]] [[Кайчжоугийн бүслэлт|алдав]]
| date_end           = 2 сарын 9,
| event1             = [[Хидан Улс|Ляо улсын]] мөхөл
| date_event1        = 1125
| event2             = [[Сүн улс|Хойд Сүн улсаас]] [[Кайфэн|Бянлянг]] эзлэн авав 
| date_event2        = 1 сарын 9, 1127
| event3             = Монголчуудын түрэмгийлэл
| date_event3        = 1211
| event4             =
| date_event4        =
| event_pre          =
| date_pre           =
| event_post         =
| date_post          =

| p1                 = Хидан Улс{{!}}Ляо улс
| image_p1           = 
| p2                 = Хойд Сүн улс
| image_p2           = 
| s1                 = Их Монгол Улс
| image_s1           = 
| s2                 = Өмнөд Сүн улс
| image_s2           =
| s3                 = Хар Хидан{{!}}Баруун Ляо
| image_s3           =
| s4                 = Зүүн Ся
| image_s4           =
| s5                 = Зүүн Ляо улс{{!}}Зүүн Ляо
| image_s5           =
| image_flag         =
| flag               =
| flag_type          =

| image_coat         =
| symbol_type_article =
| symbol_type        =

| image_map          = JinmapAD1200.png
| image_map_caption  = Алтан улсын байршил
| image_map2        = Jin_Dynasty_1141_(no borders).png
| image_map2_caption = Алтан улсын байршил (хөх), {{Circa|1141}}
| capital            = {{plainlist|
* [[Хуэйнинфу]]<br /><small>(1122–1153)</small>
* [[Жүндү]]<br /><small>(1153–1214)</small>
* [[Кайфэн]]<br /><small>(1214–1233)</small>
* [[Жунань тойрог|Кайчжоу]]<br /><small>(1233–1234)</small>}}
| capital_exile      =
| latd  = |latm = |latNS =
| longd = |longm = |longEW =

| national_motto     =
| national_anthem    =
| common_languages   = [[Хятад хэл]], [[Зүрчид хэл]], [[Кидан хэл]]
| religion           = {{plainlist|
* [[Буддын шашин]]
* [[Бомбын шашин]]
* [[Күнзийн сургаал]]
* [[Хятадын ардын шашин]]}}
| currency           = Хятад зоос, Хятад мөнгө, ба цаасан мөнгө
| leader1            = [[Агуда]] <small>(анхны)</small>
| leader2            = [[Ванянь Ёо]]
| leader3            = [[Ванянь Чэнлин]] <small>(сүүлчийн)</small>
| year_leader1       = 1115–1123
| year_leader2       = 1161–1189
| year_leader3       = 1234
| title_leader       = Эзэн хаан
| stat_year1         = 1142 тоо.
| stat_area1         = 3610000
| stat_year2         = 1186 тоо.
| stat_area2         = 4750000
| stat_pop2          = 53,000,000
| ref_pop2           = {{sfn|Twitchett|Fairbank|1994|p=40}}
| today              = {{plainlist|
* [[Хятад]]
* [[Умард Солонгос]]
* [[Орос]]}}
| footnotes          =
}}

'''Алтан улс''' (<small>зүрчин.</small> [[File:Amba-an Ancu-un.svg|55px]] ''Анчүнь гүрүн'', {{lang-zh|金朝}} ''Жинь чао'', хоёул "алтан улс" хэмээх утгатай, {{lang-ru|Цзин}}), тодорхойгоор '''[[Зүрчид]]ийн Алтан улс''' хэмээх нь 1125-1234 онуудад өдгөөгийн зүүн умард [[Хятад]]ад оршин тогтнож байсан [[Зүрчид|Зүрчин]] угсааны [[Ванянь]] овогт [[Агуда]]гийн үндэслэн байгуулсан улс юм. 17-р зуунд [[Чин улс]]ыг байгуулсан [[Манж]] нарын өвөг дээдэс нь энэ Жүрчид болно.

== Түүх ==
[[Зураг:Map of China 1142.jpg|thumb|left|1142 онд Алтан улс (шар), [[Өмнөд Сүн улс]] (улаан), [[Тангуд улс]] (бор)]]

[[12-р зуун]]д умард Хятад болон [[Монгол]]ын нутагт ноёрхож байсан [[Хидан Улс]]ын мэдэлд зарим Зүрчид овгийнхон байснаас гадна [[Хар мөрөн|Хар мөрний]] умардад суугчид нь тусгаар байжээ. 1099 оноос тэдний дотроос нүүдэлчин аймгуудаа нэгтгэн цэрэг зэвсэг хуралдуулсан Агуда хэмээх баатар тодорч, Хидан Улстай удаа дараа байлдан дийлээд 1114 онд өөрийн биеийг хаанд өргөмжилж, улсын нэрийг Алтан хэмээжээ.<ref>А. Амар. Монголын товч түүх: 86-р тал. Улаанбаатар хот 1989</ref> Түүнээс хойш Хидан Улстай удаа дараалан байлдаж, эцэстээ [[Хойд Сүн улс]]тай эвсэн Хидан Улсыг дайлсаар 1125 онд Сүн улсын цэргээс урьтан Хидан Улсыг мөхөөж баруун зүг дутаалгаснаар [[Манжуур]] газар орныг нэгтгэжээ. 1123 онд Агуда нас барсны дараа түүний хүү Үчимэ ор сууж, Сүн улстай эвдрээд удаа дараа байлджээ. 1127 онд нийслэл [[Кайфэн|Бяньжин]] хотыг эвдэж, эцэг хүү хоёр хааныг хэдэн мянган ард иргэд, эд эрдэнэс, улсын тамга зэргийг хамт олзлон одсоноор Умард Сүн улсын үеийг дуусгажээ. Харин Сүн улс умард нутгаа алдаж, өмнөх хааны 9-р хүү [[Өмнөд Сүн улс]]ын хаан болжээ. 1135 онд Алтан улсын хаан Си Цзуныг хаан өргөмжлөх ёслолд [[Хабул хаан]] уригдан оролцсон  ба түүнийг буцахад нь замаас нь баривчлахыг оролдсон мэдээ бий. Энэ үйл явдлаас үүдэн  хоёр орны харилцаа хурцдаж хэд хэдэн удаа дайтжээ. Түүнээс хойш арав илүү жил байлдаж, 1141 оны хэлэлцээрээр Хуай мөрний өмнөдийг Сүн, умардыг Алтан улсынх гэж тохиролцжээ. 1142 онд Амбагай хааныг залгамжилсан Хотула хаан түүний өшөөг авахаар  Алтан улсыг довтолсон  ч тодорхой үр дүнд хүрч чадсангүй.

1206 онд [[Чингис хаан]] улсаа байгуулсны дараа 1211 онд эцэг өвгөдийн гэрээсийг биелүүлэхээр цэргийн хүчээр довтлон орсон нь Алтан улстай хийсэн 23 жилийн дайны эхлэл болов.

Хоёр замаар их цэрэг хөдөлгөн нэгийг нь Чингис хаан, нөгөөг нь Мухулай, Зэв нар удирджээ. Алтан улсын  зарим мужийг эзлэн авахад найрамдахыг хүсч, их хэмжээний  эд агуурсаар өргөл өгчээ. Гэвч Алтан улс амласан ам, хэлсэн үгэндээ хүрээгүй тул 1213, 1214 онд Чингис хаан Алтан улсад дахин их цэрэг оруулж, 1215 онд нийслэл Жүндү (Бээжин) хот болон зарим чухал газруудыг эзлэв. 1217 оны 8 дугаар сард үлдсэн газар нутгийг эзлэх үүргийг Мухулайд даалгаж, нутагтаа буцаж ирэв.

1234 онд Өгөдэй хаан, Чингис хааны гэрээсийг биелүүлж, Алтан улсыг бүрмөсөн эзлэн авснаар Алтан улс мөхжээ.

==Газрын зураг==
<gallery>
Файл:Serven Khaalga Jurchen inscription.jpg|Хэнтий аймаг, Баянхутаг сум, Сэрээн Хаалга (1196) бичээс
Файл:Kin Dynasty (1115-1234) fresco in Ch'ung-fu Temple, Shuo-chou 1.jpg|Шаньси Буддын шашны ханын
Файл:Ussuriysk-Stone-Tortoise-3815.jpg|Уссурийск-Чулуун яст мэлхий

</gallery>

== Лавлах бичиг ==
{{reflist}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Хидан Улс]]<br>[[Сүн улс|Умард Сүн Улс]]
|он=1115-1234
|албан_тушаал=Алтан улс
|дараа=[[Их Монгол Улс]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:Алтан улс| ]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]