Болгар хуудасны эх кодыг харах

{{Short description|Зүүн өмнөд Европ дахь улс}}
{{About|улсын}}
{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Болгар Улс
| native_name            = {{native name|bg|Република България}}
| common_name            = Болгар
| image_flag             = Flag of Bulgaria.svg
| flag_type              = [[Болгарын төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]
| image_coat             = Coat of arms of Bulgaria.svg
| coa_size               = 100
| symbol_type            = [[Болгарын төрийн сүлд|Сүлд]]
| national_motto         = <wbr/>{{nowrap|{{Nobold|Съединението прави силата|italic=no}}}}<br/>''Sǎedinenieto pravi silata''<br/>("[[Эв нэгдэлд хүч чадал оршдог]]")
| national_anthem        = {{Nobold|[[Болгарын төрийн дуулал|Мила Родино]]|italic=no}}<br/>("Хайрт эх орон")<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[File:Mila Rodino instrumental.ogg]]</div>
| image_map              = EU-Bulgaria.svg
| map_caption            = {{map caption|location_color=хар ногоон|region=Европ|region_color=хар саарал|subregion=[[Европын Холбоо]]|subregion_color=ногоон|legend=EU-Bulgaria.svg}}
| capital                = [[Софи]]
| coordinates            = {{Coord|42|41|N|23|19|E|type:city(6,900,000)_region:BG-22|display=it}}
| largest_city           = capital
| official_languages     = [[Болгар хэл]]<ref>{{cite web |title=Constitution of the Republic of Bulgaria |url=https://www.parliament.bg/en/const |website=National Assembly of the Republic of Bulgaria |access-date=30 August 2020 |archive-date=19 Наймдугаар сар 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190819054232/https://www.parliament.bg/en/const |url-status=dead }}</ref>
| languages_type         = [[Албан ёсны бичиг|Албан бичиг]]
| languages              = [[Кирилл үсэг|Кирилл]]
| languages_sub          = no
| ethnic_groups          = {{unbulleted list|84.6% [[Болгарчууд‎]]|8.4% [[Болгарын Туркууд|Туркууд]]|4.4% [[Болгар дахь цыганууд|Цыган]]|2.6% бусад{{refn|group=note|name=one|Цыган иргэдийн албан ёсны тоо бодит тооноос бага байж болно. [[#Хүн ам|Хүн амыг]] харна уу.}}}}
| ethnic_groups_year     = 2021
| ethnic_groups_ref      = <ref name=2021Census-ethnocultural-characteristics>{{cite web|url=https://nsi.bg/sites/default/files/files/pressreleases/Census2021_ethnos.pdf|title=Преброяване 2021: Етнокултурна характеристика на населението|trans-title=2021 Census: Ethnocultural characteristics of the population|publisher=[[National Statistical Institute (Bulgaria)|National Statistical Institute of Bulgaria]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20221124195716/https://nsi.bg/sites/default/files/files/pressreleases/Census2021_ethnos.pdf|archive-date=24 November 2022|url-status=live}}</ref>
| religion               = {{ublist |item_style=white-space; |
{{Tree list}}
* 71.5% [[Христийн шашин|Христ]]
|5.2% [[Шашин шүтэхгүй байдал|Шашингүй]] |10.8% [[Болгар дахь ислам|Ислам]] |0.1% [[Болгар дахь шашин шүтлэг|бусад]] |12.4% хариулаагүй}}
| religion_year          = 2021
| religion_ref           = <ref name=2021Census-ethnocultural-characteristics/>
| demonym                = {{Unbulleted list
|[[Болгарчууд‎]]}}
| government_type        = [[Нэгдмэл парламентын бүгд найрамдах улс]]
| leader_title1          = [[Болгарын ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| leader_name1           = [[Румен Радев]]
| leader_title2          = [[Болгарын Дэд Ерөнхийлөгч|Дэд Ерөнхийлөгч]]
| leader_name2           = [[Илияна Йотова]]
| leader_title3          = [[Болгарын ерөнхий сайд|Ерөнхий Сайд]]
| leader_name3           = [[Николай Денков]]
| leader_title4          = [[Болгарын Үндэсний Ассамблейн дарга|Үндэсний Ассамблейн дарга]]
| leader_name4           = [[:bg:Росен Желязков|Росен Желязков]]
| legislature            = [[Үндэсний Ассамблей (Болгар)|Үндэсний Ассамблей]]
| sovereignty_type       = [[Болгарын түүх|Түүх]]
| established_event1     = [[Болгарын анхны эзэнт гүрэн]]
| established_date1      = 681–1018
| established_event2     = [[Болгарын хоёрдугаар эзэнт гүрэн|2-р эзэнт гүрэн]]
| established_date2      = 1185–1396
| established_event3     = [[Болгарын хант улс]]
| established_date3      = 3 сарын 3, 1878
| established_event4     = [[Османы эзэнт гүрэн|Османы эзэнт гүрнээс]] [[Болгарын тусгаар тогтнолын тунхаглал|тусгаар тогтнов]]
| established_date4      = 10 сарын 5, 1908
| established_event5     = Хаант засгийг халав
| established_date5      = 9 сарын 15, 1946
| established_event6     = [[Болгарын түүх (1989-одоо үе)|Одоогийн засаглалын хэлбэр]]
| established_date6      = 11 сарын 15, 1990
| established_event7     = [[НАТО]]-д [[НАТО-гийн өргөтгөл#Адриатын Харти|элсэв]] 
| established_date7      = 3 сарын 29, 2004
| established_event8     = [[Европын Холбоо]]нд [[2007 оны Европын Холбооны өргөжилт|нэгдэв]] 
| established_date8      = 1 сарын 1, 2007
| area_rank              = 103
| area_km2               = 110,993.6<ref name="Penin">{{cite book |last=Penin|first=Rumen |script-title=bg:Природна география на България|trans-title=Natural Geography of Bulgaria|publisher=Bulvest 2000|page=18|year=2007|isbn=978-954-18-0546-6|language=bg}}</ref>
| area_sq_mi             = 42,811
| percent_water          = 2.16<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html#bu|title=Field listing: Area|website=[[The World Factbook]]|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|access-date=9 October 2018|archive-date=31 January 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html#bu|url-status=dead}}</ref>
| population_estimate    = {{DecreaseNeutral}} 6,447,710
| population_estimate_rank = 109
| population_estimate_year = 2022
| population_density_km2 = 63
| population_density_sq_mi = 166
| population_density_rank = 154
| GDP_PPP                = {{increase}} [[US$]]203&nbsp;тэрбум<ref name="IMFWEOBG">{{cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2021/October/weo-report?c=918,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2019&ey=2026&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database,February 2022 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=6 February 2022}}</ref>
| GDP_PPP_rank           = 73
| GDP_PPP_year           = 2022
| GDP_PPP_per_capita     = {{increase}} $27,890<ref name="IMFWEOBG"/>
| GDP_PPP_per_capita_rank = 55
| GDP_nominal            = {{increase}} $100&nbsp;тэрбум<ref name="IMFWEOBG"/>
| GDP_nominal_rank       = 71
| GDP_nominal_year       = 2023
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $14,893<ref name="IMFWEOBG"/>
| GDP_nominal_per_capita_rank = 60
| Gini                   = 39.7
| Gini_ref               = <ref name=eurogini>{{cite web |url=https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en |title=Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey|publisher=[[Eurostat]] |website=ec.europa.eu |access-date=21 June 2022}}</ref>
| Gini_year              = 2021
| Gini_change            = decrease
| HDI_year               = 2021
| HDI                    = 0.796
| HDI_change             = increase
| HDI_rank               = 68
| HDI_ref                = <ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf |archive-date=2022-10-09 |url-status=live|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}</ref>
| currency               = [[Болгарын лев|Лев]]
| currency_code          = BGN
| time_zone              = [[Зүүн Европын Цаг|ЗЕЦ]]
| utc_offset             = +2
| time_zone_DST          = [[Зүүн Европын Зуны Цаг|ЗЕЗЦ]]
| utc_offset_DST         = +3
| date_format            = өө.сс.жжжж
| drives_on              = баруун
| cctld                  = {{hlist|[[.bg]]|[[.бг]]}}
| calling_code           = [[Болгар дахь утасны дугаар|+359]]
| today                  = 
}}

Дэлхийд 105-р байрт орох 110.9 мянган км² '''Болгар''' [[улс]]  ([[болгар хэл|болгараар]] България) [[Европ|дорнод Европ]], [[Балканы хойг]]ийн зүүн хэсэг, [[Хар тэнгис]]ийн эрэгт өмнөд талаараа [[Турк]], [[Грек]], баруундаа [[Умард Македон]], [[Серби]], хойшоо [[Румын]] улстай хиллэн оршдог. Ерөнхийдөө уулархаг. Уулс нь өндөр биш. Румынтай хиллэх [[Дунай мөрөн]] болон тэнгис хавиар нам доор тал газартай.

Эзэн болсон Болгар [[улс]] 681 онд үүсэн байгуулагдаж, 1393 оноос хойш 500 орчим жил [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] эзэмшилд байгаад [[Орос-Туркийн дайн (1877-1878)|Орос-Туркийн дайн]]ы үр дүнгээр 1878 онд тусгаар тогтножээ. 1946 онд [[хаант засаг|Хаант засгийг]] халж, 1990 оноос өнөөгийн [[ардчилал|ардчилсан]], [[зах зээлийн эдийн засаг]], парламентийн [[бүгд найрамдах засаг]]тай  '''Бүгд Найрамдах Болгар Улс''' (БНБолУ) болон өөрчлөн байгуулагдсан. Дэлхийд 98-р орох 7.4 сая хүн амтай. Хүн амын дийлэнх олонх нь [[христийн шашин]]т [[болгар үндэстэн]]. Бас ислам шашинт [[турк үндэстэн|турк]], [[цыган]] ард түмэн байдаг. Нийслэл [[Софи]]д хүн амын 18 хувь оршин суудаг. Албан ёсны ганц хэл нь [[слав]] гаралтай, [[кирилл|кирилл үсгээр]] бичдэг [[болгар хэл]].

Болгар Улс нь [[хөдөө аж ахуй]] хөгжсөн [[аж үйлдвэр]]ийн орон. [[Автомашин]], [[компьютер]] үйлдвэрлэдэг. Нэг хүнд 15,933 [[Америкийн доллар|ам.долларын]] [[Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн|ДНБ]] ноогддогоороо дэлхийн дунджаас дээгүүр (65) байгаа.

== Түүх ==
{{double image|left|Krum1.jpg|176|Campaigns of Ivan Assen II.png|100|{{nbsp|12}} 811 оны Крум хан {{nbsp|12}} XIII зууны Болгар}}
Болгар оронд [[чулуун зэвсгийн үе|хуучин чулуун зэвсгийн үе]]д хүн амьдарч байсныг [[Козарника]] агуйн олдвороос мэджээ.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3512470.stm  "Early human marks are 'symbols'"].</ref> Одоогоос 6000 жилийн тэртээх [[чулуун зэвсгийн үе|шинэ чулуун зэвсгийн үе]]ийн хүний эд зүйлс [[Хаманж]], [[Винча]], [[Варна]] хавиас олдсон.<ref>Slavchev, Vladimir (2004-2005). [http://revistapontica.files.wordpress.com/2009/10/pontica-37-38-pag-9-20.pdf "Monuments of the final phase of Cultures Hamangia and Savia on the territory of Bulgaria"].</ref><ref>Chapman, John (2000). Fragmentation in Archaeology: People, Places, and Broken Objects. Routledge. p. 239. ISBN 978-0-415-15803-9.</ref> Варнын булшнаас дэлхийн хамгийн эртний байж болох алтан зоос, гоёл гарчээ.<ref>Grande, Lance (2009). [Gems and gemstones: Timeless natural beauty of the mineral world].</ref> [[Төмөр зэвсгийн үе]]д амьдарч байсан олон [[фрак]]<ref>Boardman, John; Edwards, I.E.S.; Sollberger, E. (1982). [http://books.google.co.uk/books?id=vXljf8JqmkoC&pg=PA53&dq=Yet+we+cannot+identify+the+Thracians&hl=en&sa=X&ei=ggBMUpuoMKGg0QX6o4HIBA&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=Yet%20we%20cannot%20identify%20the%20Thracians&f=false The Cambridge Ancient History - part1: The Prehistory of the Balkans, the Middle East and the Aegean World, Tenth to Eighth Centuries BC].</ref> аймаг отгийг [[Терес]] нэгтгэж [[Одрисын улс]]ыг үндэслэсэн ч [[Македоны Александр]]т эрхшээгдэж, 46 онд [[Ромын эзэнт гүрэн|Ромд]] эзлэгджээ. V зуунд [[Византын эзэнт гүрэн|Византынх]] болов. Энэ үед [[христосын шашин]] нэвтэрч, Европын анхны сүмийг [[Афанасий]] гэгч босгожээ.<ref>[http://www.liternet.bg/publish10/eshopova/manastiryt.htm "The monastery in the village of Zlatna Livada - the oldest in Europe"].</ref> VI зуунаас [[өмнөд слав]]чууд түрэн ирж нутгийнхантай холилдсон.<ref> D. Angelov (1971). [http://www.kroraina.com/knigi/da/da_summary.htm "The Formation of the Bulgarian Nation".]</ref>

VII зуунд [[Аспарух]]ын толгойлсон [[булгар]] овог аймгууд [[Днепр мөрөн|Днепр]], [[Дунай мөрөн|Дунай]] мөрний адагт нүүн ирж Византтай байлдан [[Бага Скиф]] нутгийг тасдан аваад [[Плиска]]д төвөлрөн сууснаар Болгарын анхны хант улс (681—1018) үндэслэгджээ. Булгарчууд нутгийн ард түмэнтэй уусан нийлж [[слав]] төрлийн хэлтэй [[Болгарчууд|болгар үндэстнийг]] үүсгэсэн.<ref> Ivanov, Lyubomir (2007). [https://en.wikisource.org/wiki/Essential_History_of_Bulgaria_in_Seven_Pages  ESSENTIAL HISTORY OF BULGARIA IN SEVEN PAGES]</ref> 

<div style="float:left; text-align:left; padding-right:15px;">
{| class="wikitable" align=left border=1 cellpadding=3 cellspacing=0 style="margin: 0 0 0 1em; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; text-align:left;
|+ Болгар орны түүхэн улс орон
! style="background:#efefef;" | Улс орны нэр
! Он жил
|-
| [[Болгарын Анхдугаар Хаант Улс]] || 681—1018 он
|-
| [[Византын Болгар Улс]] || 1018—1185 он
|-
| [[Болгарын Хоёрдугаар Хаант Улс]] || 1185—1396 он
|-
| [[Видиний Хант Улс]] || 1396—1422 он
|-
| [[Османы Болгар Улс]] || 1396—1878 он
|-
| [[Болгарын Вант Улс]] || | 1878—1908 он
|-
| [[Болгарын Хаант Улс]] || 1908—1946 он
|-
| [[Бүгд Найрамдах Болгар Ард Улс]] || 1946—1990 он
|-
| Бүгд Найрамдах Болгар Улс || 1990 оноос хойш
|}</div>
[[Зураг:The defeat of Shipka Peak, Bulgarian War of Independence.JPG|thumb|left|Орос-болгарын цэрэг 1877 онд [[Шипка даваа]]г батлан хамгаалж байгаа зураг<ref>[http://novinite.com/view_news.php?id=125840 "Reminiscence from Days of Liberation*".]</ref>]]
[[Зураг:Bundesarchiv Bild 183-K0615-0001-141, Berlin, VIII. SED-Parteitag.jpg|thumb|left|1971 он. Болгарын коммунист намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга [[Тодор Живков]] Монголын [[Юмжаагийн Цэдэнбал|Ю.Цэдэнбал]] хоёр]]
811 онд [[Крум]] хан Византийн [[I Никифор]] хааныг даран дийлж харьяа нутгаа хоёр дахин тэлж, шинэ хууль цааз тогтоожээ. 864 онд [[I Борис]] хан христийн шашныг (үнэн алдартны шашин)-ийг өргөн дагажээ. «Түрүү алтан үе» гэгдэх хан [[I Симеон]] хан (893–927) тэнгэрт халиснаас хойш<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/84090/Bulgaria/42725/The-spread-of-Christianity "Reign of Simeon I"]</ref><ref>[https://en.wikipedia.org/wiki/Bulgaria#CITEREFThe_First_Golden_Age  The First Golden Age.]</ref> [[хорватчууд|хорват]], [[мажарууд|мажар]], [[печенег]], [[Сербичүүд|серби]]тэй дайтаж, [[Богомилын тэрс ном]] үүссэнээр Болгарын хүч суларсан. [[Киевийн Русь|Русь]], Византийн довтолгоонд нийслэл [[Преславаа]] алдахад Самуил ханы удирдлагаар Серби Хорватыг дайлсан боловч [[II Василь|II Василийн]] цэрэгт ялагдан эхний улс мөхжээ.<ref>[http://www.liternet.bg/publish13/p_pavlov/buntari/zagovorite.htm "The plots of 'master Presian the Bulgarian'".]</ref>

II Василийг нас барсны дараа Пётр Деляны гэх мэт бослого хөдөлгөөн гарч байсан ч бүтээгүй. Харин 1185 оны [[I Иван Асень]], [[IV Пётр]]ын зохион байгуулсан бослого бүтэж [[Тырново]]д нийслэлтэй Болгарын удаах хант улсыг төрүүлсэн.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/84090/Bulgaria/42727/The-second-Bulgarian-empire?anchor=ref476458 The second Bulgarian empire]</ref> Дахин мандсан Болгар улс [[II Иван Асень|II Иван Асений]] (1218–1241) үед машид хүчирхэгжээд, дараа нь дотоодын тэмцэл, Визант, [[Унгар]]ын довтолгоо, [[Их Монгол Улс|Монголын]] дарамттай учирчээ. XIV зууны төгсгөлд [[Видин]], Тырново, [[Добруж]]ийн гурав, түүнээс ч олон хуваагдчихаад байсан нь Османы туркийн аманд орцгоосон.<ref>[James David Bourchier (1911) "History of Bulgaria"]</ref>

1396 оны Никополийн тулалдаанаар Дунайн өмнөд газар Болгарыг бүхэлд нь [[Османы эзэнт гүрэн|Осман]] эзэлжээ. Османы ангиллаар христийн шашинтан доод анги болж хүнд татварт унаснаас зайлж зарим хэсэг исламын шашинд дасч,<ref>[http://books.google.bg/books?id=zQsB_AghBKkC&pg=PA8&lpg=PA8&dq=conversation+to+islam+to+the+balkans&source=bl&ots=Gde0c3vIfC&sig=NW6yzalUpauVEU9462LURkQR27A&hl=bg&sa=X&ei=nwloUP21MpDJswa914AQ&redir_esc=y#v=onepage&q=conclusion&f=false Conversion to Islam in the Balkans: Kisve Bahası - Petitions and Ottoman Social Life, 1670–1730.]</ref> өв соёл нь дарагджээ.<ref name="Detrez">Detrez, Raymond (2008). [http://books.google.bg/books?id=htMUx8qlWCMC&pg=PA47&dq=millet++bulgarian+identity+detrez&hl=bg#v=onepage&q=Smith%2C%20A.%20The%20Ethnic%20Origins%20of%20Nations.%20&f=false Europe and the Historical Legacies in the Balkans.]</ref> 1598 онд Тырново, 1686 онд Тырново, [[Чипровци]]д, 1689 онд Карпушийн бослого гарч байсан ч номхотгогдов.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/84090/Bulgaria/42728/Ottoman-rule "Bulgaria – Ottoman rule".]</ref> XVIII зууны Өрнө Европын [[сэргэн мандалтын үе|сэргэн мандалтын]] сургаар Болгарын улс үндсээ гэх ухамсар сэргэн<ref name="Detrez"/> 1876 оны [[Дөрөвдүгээр сарын бослого]]ор тэсэрсэн. 30,000 болгарыг хядсан Османы эсрэг [[их гүрнүүд]] цочин эвсч<ref>[https://en.wikipedia.org/wiki/Bulgaria#CITEREFThe_Final_Move_to_Independence The Final Move to Independence.]</ref> 1877 онд [[Оросын Хаант Улс|Орос]] Османтай дайтсны үр дүнд Болгар тусгаар тогтножээ. 

Болгарын гүнт улс 1885 онд [[Дорно Румель|Дорно Румелийг]] нэгтгэж, 1908 онд [[Болгарын сүүлчийн хант улс]]ыг тунхаглажээ.<ref>Crampton, R.J. (2007). Bulgaria. Oxford University Press. p. 174. ISBN 978-0-19-954158-4.</ref> Болгар томорч «Балканы Прусс»<ref>Dillon, Emile Joseph (February 1920). "XV". The Inside Story of the Peace Conference. Harper. ISBN 978-3-8424-7594-6. Retrieved 20 December 2011. "The territorial changes which the Prussia of the Balkans was condemned to undergo are neither very considerable nor unjust."</ref> гэгдэж [[Балканы хоёр дайн]], [[Дэлхийн I дайн]]д хүч үзсэн. Дайны эцэст газар нутгаасаа алдаж, 1912-1929 онд олон хүн гадаад руу гарчээ. [[III Борис]] (1918–1943)-ын Болгар [[Дэлхийн II дайн]]д Германы талыг барьж өнгөрсөн.

1944 оны хувьсгалаар [[хаант засаг|хаант засгийг]] халж, 1946 онд Бүгд Найрамдах Болгар Ард Улс болсон нь Зөвлөлтийн манлайллын доор [[коммунист]] дэглэм, [[социалист]] эдийн засгийн журмаар хөгжиж байв.<ref>Crampton, R. J. (2005). [http://books.google.com/?id=Ylz4fe7757cC&pg=PA271&dq=referendum+bulgaria+1946# A concise history of Bulgaria.]</ref> Болгар хурдацтай [[аж үйлдвэр|аж үйлдвэржиж]], 1950-аад онд амьдралын тав тух бүрдсэн. [[Тодор Живков]]ын (1954–1989) үед [[төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг|төвлөрсөн төлөвлөгөөт]] эдийн засгийн сууринд [[зах зээлийн эдийн засаг|зах зээлийн]] шинжийг оруулан туршиж байлаа.<ref>[https://en.wikipedia.org/wiki/Bulgaria#CITEREFThe_Economy The Economy.]</ref> 1979 онд [[Георги Иванов]] сансарт ниссэн. 1984 онд турк үндэстнийг хүчлэн хяхаж, алах ажил эхэлснээр 300,000 хүн [[Турк]] руу зайлан оджээ.<ref>Bohlen, Celestine (17 October 1991). [http://www.nytimes.com/1991/10/17/world/bulgaria-vote-gives-key-role-to-ethnic-turks.html  "Vote Gives Key Role to Ethnic Turks".]</ref>

1989 оны [[Дорно Европ дахь коммунизмын уналт]]аар 11 сарын 10-нд хуучин удирдлага огцорч, [[ардчилал|ардчилсан]] (демократ) дэглэмд шилжиж 1990 оноос өнөөгийн Бүгд Найрамдах Болгар Улс болон өөрчлөн байгуулагджээ. Шилжилтийн жилүүдэд ард түмний амьдрал урьдынхаас доройтож<ref>[http://bg.mondediplo.com/article181.html "The destructive Bulgarian transition".]</ref> 1997 онд эдийн засгийн шинэчлэл хийгджээ. 2001 оноос эдийн засаг, улс төрийн байдал эрс сэхсэн.<ref>[https://en.wikipedia.org/wiki/Bulgaria#CITEREFLibrary_of_Congress2006 Library of Congress 2006, p. 16.]</ref> 2004 онд [[НАТО]],<ref>[http://www.nato.int/docu/update/2004/03-march/e0329a.htm  "NATO Update: Seven new members join NATO".]</ref> 2007 онд [[Европын холбоо]]ны гишүүн болжээ.<ref>[http://www.voanews.com/english/news/a-13-2007-01-01-voa16-66512457.html "Bulgaria, Romania Join European Union".]</ref>

== Байгаль ==
{{double image|right|Pirin-mountains-Bansko.jpg|170|Oilcape.jpg|170|{{nbsp|10}} Пириний нуруу {{nbsp|20}} Хар далайн эрэг}}
110,994 км<sup>2</sup> эзэлсэн дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|105-р том]] орон Болгар [[Балканы хойг]]ийн зүүн өмнөд хэсэгт [[Турк]], [[Грек]], [[Умард Македон]], [[Серби]], [[Румын]] таван улстай 1,808 км газраар хиллэж, дорно талаараа [[Хар тэнгис]]т 354 км эргээр тулан оршдог.<ref>[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Bulgaria.pdf "Country Profile: Bulgaria"].</ref> Ерөнхийдөө уулархаг.
Уулс нь өндөр биш. Хамгийн өндөр [[Мусала]] (2925 м) уул байдаг [[Родопийн нуруу]] баруун өмнөд хэсгээр, харин зүүн өмнөд хэсгээр [[Фракийн доод газар]], хөндлөн голоор [[Балканы уулс]], Румынтай хиллэдэг [[Дунай мөрөн|Дунай]] мөрөн хавиар тэгш тал бий. Пириний нурууны [[Вихрен]] (2914 м), Рилийн нуруунд [[Малка Мусала]] (2902 м) байдаг бол Балканы уулсын оргил нь [[Ботев уул|Ботев]] (2376 м) юм. Нийтдээ 540 гол горхи байдгаас дан Болгарын хамгийн урт [[Искыр]] гол 340 км урсаж Дунайд цутгадаг.

Болгар эх газрын зөөлөн уур амьсгалтай, жилийн дундаж температур +10.5 °C, өвөлд дунджаар  -2+2 °C, зунд +20 °C—25 °C. Жилд дунджаар 698 мм тунадас унадаг.<ref name="нэвтэрхий">Хүүхэд-залуучуудын нэвтэрхий толь. III боть. «Дэлхий, хүн төрөлхтөн» (1988). 85-88-р тал. Болгар</ref>

Болгар нутагт 3000 гаруй зүйлийн ургамал ургадаг бөгөөд бүх нутгийн 30 хувийг эзэлдэг. Болгар оронд олон зүйлийн ан амьтан, жигүүртэн шувуу бий. [[Бор гөрөөс]], [[буга]], [[баавгай]], [[дорго]], [[туулай]], [[гахай]] зэрэг ан амьтад илүү их тархсан байдаг.<ref name="нэвтэрхий"/>

== Нийгэм == 
{{double image|left|Population pyramid of Bulgaria.png|200|Lazarki_from_Gabra.jpg|180|{{nbsp|10}} Нас хүйсний суварга {{nbsp|20}} Болгар хувцастай бүжигчин}}
[[Зураг:Bulgaria Cities Map German.png|thumb|Болгарын хотын нэрт газрын зураг]]
2011 онд Болгарын хүн амын 7,364,570-аар тоологдсон. Үүнээс 51.3 % нь эм, 48.7 % нь эр. 72.5 хувь хотод, 27.5 хувь хөдөө амьдарч байна. <ref>[http://www.nsi.bg/EPDOCS/Census2011final.pdf "2011 census of Bulgaria"].</ref> 1985 онд 8,948,649 хүнтэй болж ирээд 1990 оноос эрчимтэй цөөрч одоо бараг 1950 оныхтой (7,250,500) тэнцэх болжээ. Үүнд 937,000-1,200,000 залуу эх орноо орхин явсан нь нөлөөлсөн. <ref>[http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,2287183,00.html "Will EU Entry Shrink Bulgaria's Population Even More?".]</ref> 

Улсын үндсэн хүн ам - 84.8 хувийг [[слав]] төрлийн хэл, [[христийн шашин]]т [[болгар үндэстэн|болгарчууд]] бүрдүүлдэг. Цөөнх [[турк үндэстэн|турк]], [[цыган ястан|цыган]] тус тус 8.8%, 4.9%-ийг эзлэн байна. Бүгдээрээ улсын албан ёсны [[болгар хэл]]ээр хэлэлцэнэ. Уламжлалт [[кирилл үсэг|кирилл үсгээр]] бичдэг. Хүн амын 98.6 хувь бичиг үсэгт тайлагдсан.

{{Болгарын том хотын хүснэгт|city=Софи}}

== Аж ахуй ==
Болгар бол аж үйлдвэржсэн орон. [[Өнгөт төмөрлөг]]ийн үйлдвэрүүдтэй. [[Үнэртэн]]д зориулсан [[сарнай]], [[тамхи]], [[усан үзэм]] тариалдгаараа хэдийнээ танигдсан.
[[Зураг:TermoElectricaBulgaria.jpg|thumb|right|Софийн дулааны цахилгаан станц]]
[[Зураг:Dobrudja.JPG|thumb|right|Добружийн наран цэцгийн тариалан]]

<timeline>
ImageSize = width:450 height:225
PlotArea = left:30 bottom:20 top:20 right:20 
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
DateFormat = x.y
Period = from:0 till:50.0
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = early
Colors =
  id:gray     value:rgb(0.97,0.97,0.97)
  id:PAN      value:rgb(0.4, 0.6, 1)
  id:PRD      value:rgb(1, 0.84314, 0)
  id:PRI      value:rgb(1, 0.5372, 0.5372)
  id:ALT      value:rgb(0.2, 0.6, 0.8)
  id:NA       value:rgb(0,0.4,0.4)
  id:darkgray     value:rgb(0.80,0.80,0.80)
  id:midgray     value:rgb(0.30,0.57,0)
ScaleMajor = gridcolor:black increment:10 start:0
ScaleMinor = gridcolor:gray increment:1 start:0

BarData=
  barset:Países

PlotData=
  width:15 fontsize:S textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4) color:red
  barset:Países  
  from:0 till:12.00 color:PAN width:20 align:left fontsize:S text:"[[Итали улс|Итали]] (12.0%)"
  from:0 till:10.50 color:PRD width:20 align:left fontsize:S text:"[[Турк улс|Турк]] (10.5%)"
  from:0 till:9.80 color:PRI width:20 align:left fontsize:S text:"[[Герман улс|Герман]] (9.8%)"
  from:0 till:9.50 color:ALT width:20 align:left fontsize:S text:"[[Грек улс|Грек]] (9.5%)"
  from:0 till:5.90 color:NA width:20 align:left fontsize:S text:"[[Бельги улс|Бельги]] (5.9%)"
  from:0 till:4.60 color:midgray width:20 align:left fontsize:S text:"[[Франц улс|Франц]] (4.6%)"  
  from:0 till:47.70 color:darkgray width:20 align:left fontsize:S text:"бусад орон (47.7%)"

TextData=
  pos:(180,215) fontsize:M text:"Экспорт"
  pos:(110,205) fontsize:S text:"Эх сурвалж: АНУ-ын ТТГ - Дэлхийн ном - Болгар улс (2005)"
  pos:(400,1) fontsize:S text:(%)
</timeline>

<timeline>
ImageSize = width:450 height:225
PlotArea = left:30 bottom:20 top:20 right:20 
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
DateFormat = x.y
Period = from:0 till:50.0
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = early
Colors =
  id:gray     value:rgb(0.97,0.97,0.97)
  id:PAN      value:rgb(0.4, 0.6, 1)
  id:PRD      value:rgb(1, 0.84314, 0)
  id:PRI      value:rgb(1, 0.5372, 0.5372)
  id:ALT      value:rgb(0.2, 0.6, 0.8)
  id:NA       value:rgb(0,0.4,0.4)
  id:darkgray     value:rgb(0.80,0.80,0.80)
  id:midgray     value:rgb(0.30,0.57,0)
ScaleMajor = gridcolor:black increment:10 start:0
ScaleMinor = gridcolor:gray increment:1 start:0

BarData=
  barset:Países

PlotData=
  width:15 fontsize:S textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4) color:red
  barset:Países  
  from:0 till:15.60 color:PAN width:20 align:left fontsize:S text:"[[Орос улс|Орос]] (15.6%)"
  from:0 till:13.60 color:PRI width:20 align:left fontsize:S text:"[[Герман улс|Герман]] (13.6%)"
  from:0 till:09.00 color:PRD width:20 align:left fontsize:S text:"[[Итали улс|Итали]] (9.0%)"
  from:0 till:6.10 color:ALT width:20 align:left fontsize:S text:"[[Турк улс|Турк]] (6.1%)"
  from:0 till:5.00 color:NA width:20 align:left fontsize:S text:"[[Грек улс|Грек]] (5.0%)"
  from:0 till:4.70 color:midgray width:20 align:left fontsize:S text:"[[Франц улс|Франц]] (4.7%)"  
  from:0 till:46.00 color:darkgray width:20 align:left fontsize:S text:"бусад орон (46%)"

TextData=
  pos:(180,215) fontsize:M text:"Импорт"
  pos:(110,205) fontsize:S text:"Эх сурвалж: АНУ-ын ТТГ - Дэлхийн ном - Болгар улс (2005)"
  pos:(400,1) fontsize:S text:(%)
</timeline>

== Өв соёл ==
Болгар улсын нутаг дэвсгэрт [[ЮНЕСКО]]-гийн [[дэлхийн өв]]ийн жагсаалтад бүртгэгдсэн соёлын өв 7, байгалийн өв 2 бий.

== Тэмдэглэл ==
{{notelist}}
{{reflist|group=note}}

== Зүүлт ==
{{лавлах холбоос|3}}

{{Хөтлөгч мөр Европын холбооны улсууд}}
{{Европ}}
{{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}}
{{Хөтлөгч мөр Хар тэнгисийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Болгар| ]]
[[Ангилал:Европын орон]]
[[Ангилал:Европын зөвлөлийн гишүүн]]
[[Ангилал:Европын Холбооны гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]