Буриад хэл хуудасны эх кодыг харах

{{Short description|Буриадад хэрэглэгддэг Монгол хэлний аялга}}
{{Инфобокс хэл
| name             = Буриад хэл
| altname          = Буриад аялга, Монгол хэлний умард аялга
| nativename       = {{lang|bua-Cyrl|буряад хэлэн}} {{lang|bua-Latn|buryaad khelen}}<br/>{{mongolUnicode|ᠪᠤᠷᠢᠶᠠᠳ<br/>ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br/>ᠬᠡᠯᠡᠨ|lang=bua}}
| states           = Дорнод [[Орос]] ([[Буриад]], [[Усть-Орд тойрог]], [[Агын буриад тойрог]]), умард [[Монгол]], [[Зүүн хойд Хятад]] ([[Хөлөнбуйр]], [[Өвөр Монгол]])
| ethnicity        = [[Буриадууд]], [[Барга]]
| speakers         = {{sigfig|436,300|2}}
| date             = 2017–2020
| ref              = e26
| familycolor      = Алтай
| fam1             = [[Монгол хэлний язгуур]]
| fam2             = Төв Монгол
| fam3             = Буриад–[[Монгол хэл|Монгол]]
| nation           = {{flag|Буриад}} (Орос)
| script           = [[Кирилл бичиг|Кирилл]], [[Монгол бичиг]], [[Вагиндрагийн үсэг|Вагиндра]], [[Латин бичиг|Латин]]
| iso2             = bua
| iso2comment      = Буриад
| iso3             = bua
| iso3comment      = Буриад
| lc1              = bxu
| ld1              = Өвөр Монголын (Хятадын) Буриад
| lc2              = bxm
| ld2              = Монголын Буриад
| lc3              = bxr
| ld3              = Оросын Буриад
| glotto           = buri1258
| glottorefname    = Buriat<!--name as listed at Glottolog-->
| notice           = IPA
| map              = Idioma buriato.png
| mapcaption       = 
| map2             = Lang Status 60-DE.svg
| mapcaption2      = {{center|{{small|Буриад хэлийг ЮНЕСКО-гийн [[Дэлхийн мөхөх аюулд орсон хэлнүүдийн атлас]]д илэрхий устах аюулд орсон гэж ангилсан}}}}
| pronunciation    = {{IPA|[bʊˈrʲaːt xɤ̞.ˈlɤ̞ŋ]}}
}}

'''Буриад хэл''' (аялга ч гэдэг) нь [[Монгол хэлний бүлэг|монгол хэлний бүлэгт]] хамаардаг [[Буриад ястан|Буриад]] болон [[Барга буриадын түүх|Барга]] түмний хэрэглэх хэл. [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]] [[Оросын Холбооны Улс|Орост]] 1958 он хүртэл [[оросоор]] ''бурят-монгольский язык'', [[Буриад аялга|буриад кириллээр]] ''буряад-монгол хэлэн'',<ref name="буряад">1958 оноос өмнөх утгыг нь монгол кирилээр бичвэл Буриад Монгол хэл гэнэ. 1958 оноос хойшихыг нь кирил монголоор бичвэл Буриад хэл гэнэ. Дэлхийчлэл, хотжилттой зам нийлсэн Оросчлолыг эсэн мэнд гэтлэн ёс уламжлалаа авч үлдэхэд хэрэг болно гэдэг үүднээс ч тэр үү одоо цагт ч гэсэн хөгшин залуу ямар байв чиг ялгаагүй монголорхох үзэлтэй буриад хүмүүс өөрийгөө Буряад-Монгол, хэлээ Буряад-Монгол хэлэн гэж ярьж бичсээр байгаа.</ref> 1958 оноос хойш<ref>1958 оны 7 сарын 7-ны Зөвлөлт Холбоот Улсын Дээд Зөвлөлийн Тэргүүлэгчдийн зарлигаар орон, ард түмэн, хэл г.м Буриадтай холбогдох бүх нэрсээс Монгол гэсэн үгийг хасч улс даяараа зүгээр л Бурят, Буряад гэдэг болсон.</ref> [[оросоор]] ''бурятский язык'', [[буриад кирилээр]] ''буряад хэлэн'',<ref name="буряад"/> [[Монгол улс|Монголд]] 1959 оноос хойш [[монгол хэл]]ний ''умард аялга''<ref> Ш.Лувсанвандан. [http://borolzoi.blogmn.net/29598/ "Монгол хэл аялганы учир"]</ref> гэж буй [[хэл|тусгаар нэгэн хэлний]] шинж чанартай, гэхдээ харилцах орчин булаагдсан, өмнөх бичгээс холдсон дүрэмтэй, нөгөө талаас тодорхой [[аялга|хэлний захын аялганы шинж чанартай]], түүнээ дагаад төв аялганы бичгийг барьдаг. 

== Хэрэглээ ==
2010 оны байдлаар [[Орос улс|Орос]] улсад 461,389,<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> [[Монгол Улс|Монгол]] улсад 45,087<ref name="Mongol">[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf Монгол улсын 2010 оны хүн амын тооллого]</ref> [[буриад ястан|буриад хүн]] аж төрөн сууж байна. [[Хятад улс|Хятад]] улсад 10,000 орчим буриад, 30,000 [[барга ястан|барга]] бий гэж үздгийг нэмвэл бүгд 550,000 гаруй буриад аялгатан байна. 

Орост [[орос үндэстэн|оросууд]] илүү олон тоотой байсаар олон жилийг үдсэн болохоор буриадууд хос хэлтэй, тэгэхдээ [[орос хэл]]ийг бүгд мэдэх мөртлөө буриад монголоо гээсэн зарим нь их болжээ. [[Буриад орон]] ([[Бүгд Найрамдах Буриад Улс|БНБурУ]])-д 1992 оноос хойш орос хэлний хамтаар буриад монголыг (оросоор ''бурятский язык'') албан ёсных болгосон. Сонирхол дээшилж буй ч хэрэглээгүй сэхээгүй л байна. 2010 онд 218,557 хүн "бурятский язык" (монгол хэлний буриад аялга) мэднэ гэсэн нь Оросын буриад зоны 47.4% болно.<ref> Перепись-2010.[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls НАСЕЛЕНИЕ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ ПО ВЛАДЕНИЮ  ЯЗЫКАМИ]</ref> Гэвч 2000 оны судалгаанаас харвал энэ тоо наснаас хамаараад 3%–32% руу бууна.<ref>В.И. Затеев, Н.С. Бабушкина. [[http://ecsocman.hse.ru/data/527/890/1216/011.ZATEEV.pdf Двуязычие в современной Бурятии (Өнөөгийн хос хэлт Буриад орон)]2000.-д өгүүлснээр цэцэрлэгийн насны хөдөөний буриад хүүхдийн 32.1% нь буриадаар, хотын буриад хүүхдийн 14.4% нь буриадаар хэлэлцдэг, сургууль ахих тусмаа буурсаар их дээд сургууль, техникумд хөдөөнөө 10.7%, хотод 3.1% нь буриадаар, үлдсэн нь оросоор хэлэлцдэг болдог байна.</ref>

Монгол улсад монгол хэлтэн төв аялгуундаа бат зангидаатай учир бичгийн албан дүрэмгүй буриад аялгуугаар хөөрөх гэж зориуд зүтгэх нь ховор аж. 

Хятад улсын [[Өвөр Монгол]] орны [[Хөлөнбуйр]] аймгийн [[Эвэнх өөртөө засах хошуу|Эвэнх хошуу]]ны Шинэхэн (буриад кирилээр Шэнэхэн) нэртэй баруун, зүүн хоёр суманд буриадууд, шинэ хуучин Барга гэсэн дөрвөн хошуунд баргууд оршин суудаг. Тэд [[хятадууд|хятад хүн]] харьцангуй цөөн газарт мал аж ахуйтайгаа байгаа болохоор хэл аялгаа сайн эзэмнэж, [[монгол бичиг|монгол бичгээр]] бичиж төв аялга руу дөхүү болж байгаа.

== Аялгуу зүй ==
[[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]], [[Орос улс|Орос]], [[Буриад орон|Буриадын]] эрдэмтэд ард зоныхоо хэлийг нарийвчлан судлаж олон зөрүүтэй санал дэвшүүлснээс [http://buryadxelen.com/download/files/articles/120/ehin.pdf дэлгэрэнгүй нэгийг]  (өнгөөр ялгасан) авч Монголын эрдэмтэн [[Шадавын Лувсанвандан]]ы 1959 оны [http://borolzoi.blogmn.net/29598/ өргөн ангиллын] (саарал дэвсгэрт) хүрээнд тааруулан хүснэгтлэв.
{|class="wikitable" style="text-align:center"
|-
!Аялга!! Салбар аялга !!  Аман аялга !! Суугуул нутаг
|-
| rowspan=12 | Умард аялга
| rowspan=3 style="background:#FFDAB9;"| Хорь
| style="background:#FFEFD5;"| Хорь
| style="background:#F0FFF0;"| [[Хорь аймаг|Хорь]], [[Хэжэнгэ аймаг|Хэжэнгэ]], [[Яруу аймаг|Яруу]]
|-
| style="background:#FFEFD5;"| Аг
| style="background:#F0FFF0;"| [[Агын Буриад тойрог|Аг]]
|-
| style="background:#FFEFD5;"| Мухаршивэр
| style="background:#F0FFF0;"| [[Мухаршивэр аймаг|Мухаршивэр]], [[Бичүүр аймаг|Бичүүр]]
|-
| rowspan=5 style="background:#FFDAB9;"| Эхирэд
| style="background:#FFEFD5;"| Эхирэд
| style="background:#F0FFF0;"| Эхирэд-Булагад, Баяндай
|-
| style="background:#FFEFD5;"| Каачуг
| style="background:#F0FFF0;"| Каачуг
|-
| style="background:#FFEFD5;"| Баргажин
| style="background:#F0FFF0;"| [[Баргажин аймаг|Баргажин]], [[Хурамхаан аймаг|Хурамхаан]]
|-
| style="background:#FFEFD5;"| Байгал-Худар
| style="background:#F0FFF0;"| [[Хабаан аймаг|Хабаан]]
|-
| style="background:#FFEFD5;"| Эвлэг
| style="background:#F0FFF0;"| [[Эвлэг аймаг|Эвлэг]]
|-
| rowspan=2 style="background:#FFDAB9;"| Хонгоодор
| style="background:#FFEFD5;"| Алайр
| style="background:#F0FFF0;"| Алайр, Нөхөд
|-
| style="background:#FFEFD5;"| Түнхэн-Ах-Захаамин
| style="background:#F0FFF0;"| [[Түнхэн аймаг|Түнхэн]], [[Ах аймаг|Ах]], [[Захаамин аймаг|Захаамин]]
|-
| rowspan=2 style="background:#FFDAB9;"| Булгад
| style="background:#FFEFD5;"| Боохон
| style="background:#F0FFF0;"| Боохон, Ос
|-
| style="background:#FFEFD5;"| Доод-Үд
| style="background:#F0FFF0;"| [[Эрхүү муж]]
|-
| rowspan=6 | Төв умардын<br>завсрын аялгуу
| rowspan=2 style="background:#FFDAB9;"| Цонгоол-Сартуул
| style="background:#FFEFD5;"| Цонгоол
| style="background:#F0FFF0;"| [[Буриадын Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]], [[Хиагт аймаг|Хиагт]]
|-
| style="background:#FFEFD5;"| Сартуул
| style="background:#F0FFF0;"| [[Зэд аймаг|Зэд]]
|-
| rowspan=2 | Барга
| | нарийн судалгаагүй
| | [[Хөлөнбуйр]], [[Монгол Улс|Монгол]]
|}

== Үсэг бичиг ==
{{Multiple image|align=right|direction=vertical|width=250
|image1=Буряад-Монголон унэн 1925.jpeg
|alt1=refer to caption
|image2=Buriaad-mongaliin ynen.jpg
|alt2=refer to caption
|caption2=
|image3=Buriaad-Mongoliin ynen.jpg
|alt3=
|caption3=
|image4=Бурят-Монголой үнэн.jpg
|alt4=
|caption4=
|image5=Буряад үнэн.jpg
|alt5=
|caption5=«Буряад-Монголой үнэн» (Буриад Монголын үнэн) сонины нүүр
}}

Буриадууд анх [[монгол бичиг]]тэй байв. Дараа нь Зөвлөлтийн хэлний бодлогоор өөрчлөгдөж Оросын буриадууд 1931-1939 оны хооронд [[латин үсэг|латин үсгийн]] бичигтэй болж, 1939 оноос эхлэн өнөөг хүртэл [[кирил үсэг|кирил үсгээр]] бичиж байна. Тэрхүү буриад кирил бичгийн дүрмийг Г. Д. Санжеев, Ц. Б. Цыдендамбаев нарын эрдэмтэд зохиожээ.

1931-1939 оны хооронд мөрдсөн латин цагаан толгой 27 үсэгтэй байв.
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ө ө
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ƶ ƶ
|}

1939 оноос өнөөдөр ч хэрэглэсээр буй кирил цагаан толгой 36 үсэгтэй.
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ө ө
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ү ү
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Һ h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
|}

==Лавлах бичиг==
{{лавлах холбоос|2}}

==Гадаад холбоос==
* Г. Д. Санжеев. [http://altaica.ru/LIBRARY/mong/BuriatGrammar.pdf Грамматика бурятского языка. Фонетика и морфология]. Москва 1962 {{ref-ru}}
* Ошоров Д.Д., Раднаев Э.Р., Содномов С.Ц. [http://buryadxelen.com/download/files/articles/120/ehin.pdf Эхин һургуулида буряад хэлэ зааха методике] . Улаан-Үдэ. Бэлиг. 2000 {{ref-bua}}
* [http://buryadxelen.com/ buryadxelen.com] — Буряад хэлэн (Монгол хэлний Буриад аялгуу)-г тэтгэж буй цахим газар {{ref-ru}} {{ref-bua}}

[[Ангилал:Дан ганц хэл]]
[[Ангилал:Монгол хэлний бүлэг]]
[[Ангилал:Буриад]]
[[Ангилал:Монголын хэл]]
[[Ангилал:Өвөр Байгалын хязгаар]]