Буриад ястан хуудасны эх кодыг харах

{{Чиглэх3|буриад|Буриад орон}}

{{Ард түмэн
|нэр_анги    = Буриад ястан <br> {{MongolUnicode|ᠪᠤᠷᠢᠶᠠᠳ ᠶᠠᠰᠤᠲᠠᠨ}} <br> Буряад зон
|зураг       = [[Зураг:Selenginskie buryaty.jpg|280px]]
|тайлбар     = Хаант Оросын үеийн Сэлэнгийн буриад
|бичгийн_нэр = олон тоо — '''буриадууд''' (буряадууд)
|нутаг_орон  = Дэлхий даяар — '''300 мянга''' ([[2010]] он). Үүнээс:<br>
{{RUS2}} — 461,389 (тооллого)<ref name="ОХУ-2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref>
* {{дарцаг|Буриад}} '''[[Буриад орон|Буриад]]''' ('''[[Бүгд Найрамдах Буриад Улс|БНБурУ]]''')  — '''286,839''' (тоол.)
* [[Эрхүү муж]]  — 77,667 (тоол.)<br>
* [[Өвөр Байгалын хязгаар]]  — 73,941 (тоол.)<br>
'''{{MGL2}}''' —  '''45,087''' (тооллого) <ref name="Mongol">[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf Монгол улсын 2010 оны хүн амын тооллого]</ref>
{{CHN2}} —  10,000 (тооцоо) 
|хэл_аялгуу  = [[Монгол хэл]]ний [[Буриад аялга|умард аялга]] (буриадын <br>үндсэн), төв аялга, төв-умардын завсрын <br>аялга, мөн Орос улсад [[орос хэл]]

|бичиг_үсэг  = Орост [[Буриад аялга|буриад кирилл]], Монголд [[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|монгол кирилл]],<br>Хятадад [[монгол бичиг|худам монгол]] үсгийн бичигтэй
|шүтлэг      = [[Зураг:Dharma Wheel.svg|16px]] [[Буддын шашин|Буддын шашны]] буяны ёс ([[шарын шашин]]), <br>тэнгэр газраа аргадах ухаан,буриад бөө мөргөл
|хэл_угсаа       = [[Монгол угсаатан]] (монгол төрлийн хэлтэн)
|ойр_төрөл       = [[барга]] гэх мэт бусад '''[[монгол үндэстэн]]'''
|дотроо          = [[булгад]], [[эхирэд]], [[сартуул]], [[хонгоодор]], [[хорь]], [[сонгоол]],[[ага]]
}}
'''Буриад''' ([[олон тоо|о.т.]] '''буриадууд''') — Монгол угсаатны эртний аймгийн нэг. Одоо цагт буриадууд гурван улсад тархан суудаг. [[Орос улс|Орос]] болон [[Монгол Улс|Монгол]] улсад "Буриад", Хятад улсад "Монгол" нэрээр хүн амын бүртгэлд бүртгэгддэг. Орост 461,389<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm ОХУ-ын 2010 оны хүн амын тооллогын дүн]</ref>, Монголд 45,087<ref>[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf 2010 оны хүн амын тооллогын дүн]</ref>, Хятадад 10,000 орчим Буриад хүн бий. Буриадуудын ихэнх нь [[ОХУ]]-ын [[Бүгд Найрамдах Буриад Улс]]ад амьдарч байна. 

== Нэр ==
[[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|Монгол Кирилл үсгээр]] "Буриад" эсвэл "Буриад Монгол", [[Монгол хэл|Буриад Кирилл үсгээр]] "Буряад" эсвэл "Буряад Монгол" гэж бичээд араас нь "зон", "ястан", "ард" юм уу олон тооны дагавар залгаж хэвшсэн. Харин [[Цахар]], [[Үзэмчин]] нар "Бураад", [[Халимаг]]ууд "Бүрэд", зарим Буриад аялгаар "Баряад" гэж дууддаг. 

Буриад гэдэг нэр түүхэнд анх [[1240]] онд бичигдсэн [[Монголын Нууц Товчоо]]д дурьдагджээ. Буриад гэдэг нэрийн талаар хэд хэдэн таамаглал бий:
#"бу" болон (эртний, цэцэн) "ойн ард" гэсэн үгнээс үүссэн.
#"Буруут" гэдгээс гаралтай – Монголчууд исламын шашинтай кыргызуудыг буруу номтон гэж нэрлэдэг байсанчлан монголчуудаас өөр шашин шүтдэг байсантай холбоотой байж магадгүй ч энэ хувилбар нь үндэслэл муутай юм.
#"Брат" ([[орос хэл|оросоор]] "ах" эсвэл "дүү") гэдгээс гаралтай. Оросууд өөрсдөдөө ойр дотно хандаж байсан учир тэгж нэрлэсэн байж магадгүй  гэдэг ч энэ нь ямар ч үндэслэлгүй юм.
#"Буруулсан ард" гэдэг нийлмэл Монгол үг. Орост дагаар орсны дараа ингэж нэрлэдэг байсан нь сунжран буриад болсон.

Ойн ардаас үүссэн гэж үздэг бөгөөд анхнаасаа л [[Байгал нуур]]ын орчим нутагладаг байсан гэж зарим түүхийн сурвалжид бичсэн байдаг.

Буриад зон нь 90 орчим овгоос бүрдэнэ. Буриадуудын эрэгтэй хүний дээлийн энгэр 3 өнгөтэй байдаг бөгөөд хамгийн дээд талын өнгө тухайн хүний овгийн өнгө нь байдаг. Жишээлбэл, Халибин овгийн дээлийн дээд өнгө нь шар, Цонгооль овгийн эрэгтэй хүний дээлийн энгэрийн дээд өнгө нь улаан байх жишээтэй.

== Гарал үүсэл ==
Буриадын гарал үүсэл маш эртний Монгол аймгийн салбар аймаг юм. Буриадтай гарал нэг барга нар анх хятад сурвалжид баегу, байргу нэрээр 6-р зуунд тэмдэглэгдэж байжээ. Тэд тэр үед [[Байгал нуур]] орчимд амьдарч байв. Хорь буриадууд буриад ястны эртний томоохон бүлэг бөгөөд түмэдүүд мөн хорь түмэд нэрээр [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын Нууц Товчоонд]] тэмдэгдэглэгдсэн байдаг учир түмэд, буриадыг гарал нэгтэй байж магадгүй гэж үздэг. Буриад нь дотроо 90 шахам отог удмын угсаатан ястнаас бүрдсэн улсууд юм. Дотроо Сонгоол Буриад, Ага Буриад, Хорь Буриад гэж хуваагдана. Шинэхээн буриад нь Хорь Буриадаас гаралтай бөгөөд Өвөрмонголын [[Хөлөнбуйр|Хөлөнбуйрт]] Оросын хавчлагаас зайлсхийхийн тулд 20-р зууны эхээр нүүн очжээ. 

Монгол Улсын буриадууд нь хэл аялганы хувьд Онон Улзын Хорь, Ага, Хамниган, Худир буриадын аялга болон Сэлэнгэ-Үүрийн голын Түнхэн-санагын сонгоол буриадын аялгаар голчлон ярилцана. Түүнчлэн Буриад ястан нь өвөрмөц соёл бүхий зон юм. Тэд модон байшин сууцанд голлон суух ба барилга барих, хадлан хадах, жимс түүх, ан агнах, сааль сүүний ажилд нэн сурамгай. Найр наадамд харилцаа дуу дуулалцах, цэц булаалдах, бүжиг бүжих, домог тууль хэлэх, тэргүүтнээрээ ихэд алдартай зон олон юм.

== Түүх ==
[[File:Mongol Empire c.1207.png|thumb|Их Монгол Улс 1207 онд]]
[[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|Монгол орон 14-17-р зуунд: Монгол улс, [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]]
[[Файл:Mongolia XVII.png|thumb|Монгол улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]]
[[File:Peoples Siberia XVI.jpg|thumb|right|200px|16-р зууны Сибирь. Энэ зургийг зарим нэг алдаатай хийсэн бололтой. Балагад- буриадын нэг бүлэг. Калмыки-Ойрадууд. 16-р зууны сүүлээр Ойрадууд Сибирь рүү газраа тэлж халимагууд нүүж эхэлжээ. Телес, телеут нь [[Алтай ястан|алтайчуудтай]] ойр төрөл угсаатан. Тэр үед [[киргизүүд]] [[Тэнгэр уул]]ын, Сибирийн киргиз гэсэн 2 хэсэгт хуваагдаж байв. Зарим монголчуудыг  [[Лена]] мөрний дунд урсгал хавиар байсан гэж тэмдэглэжээ. Зурган дээрх байршлаар дагуурчууд (дауры) Онон мөрний дунд урсгалаас Амар мөрний урд эрэг, [[Ноон]], [[Сунгари]] мөрний сав газрыг бүхэлд нь хамран Номхон далай хүртэл тархсан байна. 1900 онд хийсэн зураг]]

Буриад зон эрт цагт Ойн иргэдийн дотор багтаж байлаа. Ойн иргэд [[Байгал нуур]]ын хоёр талаар, [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] адаг, [[Зүлгэ|Зүлгэ мөрний]] сав, [[Саян]]ы уулс, [[Енисей мөрөн|Енисей мөрний эх]], Тагна (одоогийн [[Бүгд Найрамдах Тува Улс|Тува]]) газруудаар суурьшиж байсан гэж үздэг. Тэр цагт [[Түмэд]], буриад, [[булгачин]], [[хэрэмчин]] зэрэг буриадын өвөг болох овог аймгууд зарим нь ой тайгаар ан гөрөө хийж зарим нь мал маллаж аж төрж байв. Буриад нэртэй газар усны нэр зүүн тийш [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]ын төв, өмнөд хэсэг, Эргүнэ мөрөн хүртэлх нутагт тааралддаг.

1207 онд тэд Чингис хааны байгуулсан [[Их Монгол Улс]]ын захиргаанд оржээ. Монголын [[Юань улс]]ын дараагаас [[Барга]], Буриадууд "Арын ганц модон" гэх отогууд буюу Дөрвөн [[Ойрад]]ын мэдэлд оров.  14-р зуунд Ойрад буюу Баруун Монголчууд өрнө зүг нүүж, Барга Буриад аймгууд Зүүн Монголын [[Батмөнх Даян хаан]]ы харьяат болоод, зургаан түмэн Монголын зүүн 3 түмний нэг [[Урианхай түмэн]]ий бүрэлдэхүүнд багтаж байв. Тэр үед Буриад зон Байгал, Сэлэнгэ, [[Онон гол|Онон]], [[Хөлөнбуйр]], [[Хянган аймаг|Хянган]] нутгаар нүүдэллэн амьдарч байв. 17-р зуунд Урианхай бутарч, Буриад зон [[Халх]]ын [[Түшээт хан]], [[Цэцэн хан]]ы захиргаанд хамаардаг байв. Буриадууд хүн цөөтэй, Монголын төв нутгаас хол зайдуу байсан тул 12-р зууны дотоодын тэмцэл тулаан, 14-17-р зууны Халх-Ойрадын зөрчил, Монгол ноёдын дундах маргаан тэмцэлд төдийлөн оролцоогүй юм. Тэд Халхад алба төлөх байдлаар харилцаж байсан ба газар нутгийн байршлаас шалтгаалан Монголоос харьцангуй бие даасан байдалтай байсан бололтой. Мөн зарим нь үндсэн хэсгээсээ холдон нүүж нилээд зайдуу амьдарч байв. 16-17-р зууны үед Сибирийн хамгийн олон тоотой, цэрэг, эдийн засгийн хувьд хүчирхэг ард түмэн бол буриадууд байсан бөгөөд тэд ойр хавийн [[кеть]] зэрэг жижиг үндэстнийг захирч байв. 

17-р зууны дунд үеэс Оросууд [[Сибирь]] нутагт орж ирэн Буриадын нутагт өөрийн бэхлэлт цайз барьж эхэлсэн байна. Монгол улс, Ойрадын хил өмнөд Сибирийн томоохон хэсгийг хамарч байсан тул Оросын цэрэг хоёр улсын хилийг тойрч баруун хойд зүгээс нь Буриадад цөмрөн орж 1648 онд Үдийн цайз, 1652 онд Баргажаны, 1654 онд Эрхүүгийн, Нэршүүгийн нутагт хэрэм барин сууж Буриадуудыг захирч заримыг нь оросын шашинд элсүүлж эхлэсэн юм.  17-р зууны эхэнд буриадуудын нилээд хэсэг нь Байгалийн баруун талаар [[Эрхүү муж]]ийн өмнөд хэсэгт төвлөрөн сууж байсан бололтой. Бусад буриадууд Байгалийн зүүн талаар нь байв. 17-р зууны эхэнд Байгалийн зүүн хэсгээр байсан буриадуудын талаар харьцангуй бага мэдээ үлдсэн бол баруун талаар байсан буриадуудын талаар харьцангуй дэлгэрэнгүй мэдээ буриад, орос сурвалжид үлджээ. Буриадууд 17-р зууны эхэнд Оросын түрэмгийлэлд өртөн Байгалийн зүүн тал руу буюу голчлон одоогийн Буриад улсын нутагт ихэнх хэсэг нь нүүн орж ирсэн бололтой бөгөөд тэд  тэр хавиар байсан халхуудыг шахан одоогийн нутагтаа суужээ. Зарим нь Агийн буриадын тойрогт суурьшсан байна. Ийнхүү одоогийн Эрхүү муж буюу Байгалийн баруун талаар буриадуудын тоо эрс цөөрчээ. Мөн Оросын довтолгоонд түрэгдсэн зарим хэсэг нь Байгалиас нилээн хойд зүгт байдаг нутагт сэлгэж сууршсан байна.

[[Дагуур]] монголчууд одоогийн [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]ын [[:en:Agin-Buryat Okrug|Агийн Буриадын тойргоос]] Амар мөрнйи дунд урсгал хүртэлх нутагт тархан сууж байсан ба тэд Оросын цэрэгт шахагдан Өвөрмонголд дүрвэн очсон тул эзгүйрсэн нутагт нь буриадууд суусан байна.

Буриад отгуудын түрүүч, ноёд хуралдаад ямар улсыг түшэх тухай гэж зөвшилцөөд Халх, Манж, Оросыг дагах гэсэн гурван санал гаргацгаажээ. Орос буриадыг 1656 онд сайн дураараа дагаар орж 1689 онд албан ёсоор нэгдсэн гэдэг ч буриадууд зэвсэг дутмаг, хүн цөөний улмаас 1620-иод оноос эхлэн Оростой хийсэн тулаануудад олон хүнээ алдсан байдаг. 17-р зууны эхэнд буриадын хүн ам ойролцоогоор 77,000 байв. 1767 онд [[:ru:Ока (приток Ангары)|Ока]] голын буриадууд бослого гаргасан ба эдгээр бослого тэмцэл дарагдсаны  дараа 18-р зууны сүүлээр Буриадыг бүрэн нэгтгэж дуусчээ.<ref>[http://books.google.mn/books?id=FIvp2uSOsIYC&pg=PA49&source=gbs_toc_r&cad=4#v=onepage&q&f=false Владимир Хамутаев. Присоединение Бурятии к России: история, право, политика]</ref>

Цаашид олон ядуу Орос тариачдыг Цагаан хааны зарлигаар суурьшуулан үржил шимтэй газар нутгийг нь аажим аажимаар эзлэжээ. 1727 оны гэрээгээр хилийн шугамын овоод босгогдож, Буриад нутаг тэр хэвээр Хаант Оросын мэдэлд орсон юм.<ref>Шираб Чимитдоржиев. [http://kizhinga.ru/index.php/ru/smi/130-interes/1334-2011-01-17-10-41-47 Монголын Буриад зон]</ref>

1900-аад оны эхнээс буриадууд Оросын хавчлага хэлмэгдүүлэлтэд ихээр өртөх болсноос Монгол руу дүрвэж эхэлжээ. 1920-иод он гэхэд Буриадын нийгэм улс төрийн олон зүтгэлтэн Монголд ирсэн учраас энгийн олон иргэн өрх гэрээрээ дагалдан ирж, БНМАУ-ын харьяалалд оржээ. <ref name="gia">[http://www.gia.gov.mn/articles/medee/1065 С.Баттогтох - Нууц хуйвалдаанаас нугалаа завхралд]</ref> 1925 оны 9 дүгээр сарын мэдээгээр Халхын голын хошуунд 450 өрх, Улз голын хошуунд 1700 өрх, Онон голын хошуунд 1250 өрх, Хэрлэн голын хошуунд 400 өрх, Ерөө голын хошуунд 500 өрх, Улаанбаатарт 2000 орчим буриад иргэн , нийтдээ 15800 буриад Монголд сууршсан ажээ.<ref name="gia"/>  Нөгөөтэйгүүр БНМАУ-д шилжин суурьшсан буриад иргэдийн тоо бүртгэлийг гаргах, тэдний дотроос [[Цагаан хөдөлгөөн|цагаантан]]тай хобоотой байсан хүмүүс, баячууд, гэмт хэрэг үйлдэгчдийг судлан тогтоох зорилгоор ДХГ-т ДХАТ-ын төлөөлөгч сургагч сууж Буриадаас тэдний удирдлагад ажиллах нууц ажилтнуудыг (сексот) нарыг ирүүлсэн байна.<ref name="gia"/> 1930 онд Орос буриадуудын нүүдлийг зогсоосон байна. 
[[File:Buryat-Mongol ASSR in 1925.jpg|thumb|left|[[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Өөртөө Засах Буриад-Монгол Улс]] 1925 онд]]
[[File:USSR map Asia.jpg|thumb|right|Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Өөртөө Засах Буриад-Монгол Улс 1929 онд]] 
[[File:Soviet Union Administrative Divisions 1989.jpg|thumb|left|[[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Өөртөө Засах Буриад Улс]] 1989 онд]]
[[Файл:Buryatia01.png|left|thumb|[[Бүгд Найрамдах Буриад Улс]], [[Агийн Буриадын Өөртөө Засах Тойрог]], [[Усть-Ордын Буриад-Монголын Өөртөө Засах Тойрог]] 2006 онд]]
1927 онд буриадууд Оросын дарангуйллын эсрэг [[Буриадын ард түмний бослого|бослого]] гаргав. Уг бослогийн үеэр 35,000 буриад хүн хөнөөгдсөн байна. Орос улс буриадын үндэсний үзэл хүчтэй болохоос болгоомжилж байсан тул Сталины тушаалаар 1937 онд 10,000 буриад хүнийг буудан хороожээ. 

2-р дайнд оролцсон Зөвлөлтийн буриадуудаас 13,000 хүн амь үрэгдсэн нь хөдөлмөрийн насны эрэгтэйчүүдийн 20% болжээ.

Буриадын эрдэмтэд буриадын бичгийн хэл зохиохдоо халх аялгад хамгийн ойр сонгоол аялган дээр түшиглэхийг зорьж байсан ч Орос буриадуудыг монголтой ойртохоос болгоомжлон халх аялгатай хамгийн төсгүй хорь аялган дээр буриадын орчин үеийн бичгийн хэлийг зохиохыг тулгажээ. Сонгоолууд 1689 оны Халх-Ойрадын дайнаар буриадын нутагт дүрвэн очсон халхууд байв. Тэд яваандаа буриадуудын дунд ууссан ч халхуудын адилаар хэл яриандаа "с" үсгийг түгээмэл хэрэглэдэг хэвээр байсан ба харин эртний буриад аймаг болох хорь буриадуудын хэл ярианд "с" үсэг бараг хэрэглэгддэггүй харин "с"-г "х"-р дууддаг байна. Жишээ нь сайн-хайн г.м

Буриад нь 1923-1958 он хүртэл Буриад-Монголын Автономит БНУ нэртэй байв. Зөвлөлтийн удирдагч [[:en:Nikita Sergeyevich Khrushchev|Хрущёв]]ээс нэг хүн танайд яагаад Буриад-Монгол гэсэн нэртэй улс байгаа юм бэ гэж асуусны дараа Хрущёв Москвад буцаж ирээд Буриад-Монголын Автономит БНУ гэсэн нэрнээс Монгол гэсэн үгийг, [[:en:Karelo-Finnish Soviet Socialist Republic|Карели-Финийн Автономит БНУ-н]] нэрнээс Фин гэсэн нэрийг хасчээ. Энэ нь монгол, буриадууд мөн [[:en:Karelians|карели]], [[:en:Finns|фин]] зэрэг угсаа нэгт ард түмнийг хоорондоо холбоогүй мэтээр харагдуулахыг зорьсонтой холбоотой юм. Зөвлөлтийн зүгээс нэрийг өөрчлөх болсон шалтгаанаа монголчууд Буриадад амьдардаггүй гэж тайлбарласан байдаг бол зарим эрдэмтэд дундад зууны үед буриадууд монголчуудын нэг хэсэг байсан тул нэр өөрчлөх шаардлагагүй гэсэн байр суурь илэрхийлж байв.<ref>[http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/295/image/295_130-131.pdf Этническая история бурят в свете этнодемографических процессов]</ref><ref>Ш. Чимидоржиев. "Бурят-монголы: история и современность" Улаан-Үд. 2001</ref> Зөвлөлтийн ЗГ-тай холбоотой ажиллаж байсан зарим Зөвлөлтийн эрдэмтэд буриад, халимагуудыг монгол биш гэж тэдэнд итгүүлэхийг оролддог байв. Мөн оросууд одоо ч буриад, халимагуудыг монгол гэж хүлээн зөвшөөрөхөөс зайлсхийдэг ба тэднийг жинхэнэ монгол угсаатны бүлэг биш харин монгол гаралтай угсаатны бүлэг, бусад монголчууд, [[монголын түүх]] болон Монгол улстай төдийлөн холбоогүй мэтээр бичиж тайлбарладаг. 

1980-аад оныг хүртэл Буриадад гадаадын иргэд зорчихийг хориглож байв.
<ref>{{Webarchiv|url=http://baikaltravel.ru/buryatia/history/ |wayback=20140702085806 |text=Archive copy |archiv-bot=2023-10-06 05:03:00 InternetArchiveBot }}]</ref>

2008 онд [[:en:Ust-Orda Buryat Okrug|Усть-Ордын Буриадын тойргийг]] [[Эрхүү муж]]тай, [[:en:Agin-Buryat Okrug|Агын Буриадын тойргийг]] [[Өвөр Байгалын хязгаар]]тай нэгтгэх санал асуулга явуулан уг хоёр тойргийг өөр мужтай нэгтгэн автономит эрхийг нь хасчээ. Буриадууд нэгтгэх ажиллагааг эсэргүүцэж байсан ч В.Путины ЗГ хүлээн аваагүй ба бусад үндэсний цөөнхүүдийн автономит эрхтэй БНУ, тойргуудыг орос мужуудтай [[:en:Federal_subjects_of_Russia#Further_proposals_for_mergers|үргэлжлүүлэн]] [[:ru:Объединение регионов России|нэгтгэхээр]] төлөвлөөд байна. Оросын ЗГ [[Буриад орон|Буриадын БНУ]], [[Өвөр Байгалын хязгаар]], [[Эрхүү муж]]ийг Байгал гэсэн шинэ мужид нэгтгэхийг оролдож байгаа бол харин [[Алтайн Бүгд Найрамдах Улс]], [[Алтайн хязгаар]]ыг [[Кемерово муж]]ид нэгтгэхээр оролдож байна.

==Буриад овгууд==
[[Зураг:Buryatia 17 century (russian version).png|thumb|400px|Оросын довтолгооны өмнөх Умард Монгол (17-р зуун)]]
Буриадууд [[хорь-буриад]], [[булагад]], [[хонгодор]], [[эхирид]], [[сартуул буриад]], [[цонгоол]], [[табунгуд]] ([[табунуд]]) гэсэн үндсэн 7 томоохон овгоос бүрдэнэ. Үүнээс гадна томоохон овгийн бүрэлдэхүүнд ордоггүй атаган гэх мэт жижиг овгууд 17-р зуунд Байгаль нуурын баруун, зүүн талаар сарнин суурьшсан байв. Хорь, эхирид, булагад нь буриадын хамгийн эртний үндсэн аймгууд ба сартуул, цонгоол, хонгодор нь 1680-аад оны Халх-ойрадын дайн тулаанаас дүрвэж хойд зүгт дүрвэн очсон  хүмүүс юм.

2020 оны Ороын хүн амын тооллогоор буриад ястнуудын бүртгэлд:

-Буриадууд (агийн, аларцууд, аргадин, баргут, баяд, булагад, буриад-монгол, бурят-азербайжан, буриад-хонгодор, галзууд, гуранууд, баруун бурмад, эрхүүгийн буриад, курымкан, монгол-буриад, сартуул, сонгол, табангут, тангут, хамниган, хойхо, хонгодор, хори, хори буриад, хорин, эхирэд) зэрэг байна.  

===Овгуудын бүтэц бүрэлдэхүүн ===
[[Файл:Забайкальские буряты.jpg|thumb|Өвөр Байгалийн Буриад айл<br />(1840 оны номын зураг)]]
[[Булагад]], [[Эхирэд]], [[Хори]], [[Хонгоодор]] бол буриад ястныг бүрэлдүүлдэг гол дөрвөн овог юм. Мөн [[Сартуул]], [[Табунгуд]], [[Сонгоол]], Ашибагад, Атаган, Икинад зэрэг томоохон овгууд бий.

=== Булагад ===
* Алагуй
* Тугалаг
* Онгой
* Обогон
* Хогой
* Шарадай
* Хурамша
* Ользон
* Буумал
* Булгадай Хубдууд

=== Эхирэд ===
* Абазай
* Һэнгэлдэр
* Хадалай
* Һэрхэ
* Һэрһэлдэй
* Буура
* Готол
* Зонхи
* Баяндай
* Шоно
* Абаганууд
* Буян

=== Хори ===
* Галзууд
* Хуасай
* Хөвдүүд
* Гушад
* Шарайд
* Харгана
* Худай
* Бодонгууд
* Хальбан
* Сагаангууд
* Батанай
* Хайшир

=== Хонгоодор ===
* Ашхай
* Тайбжан
* Хагта
* Дүрэтэн
* Боолдой
* Шошоолог
* Бадархан
* Һарнууд
* Шарнууд
* Ашат
* Холто
* Даши
* Тэртэ
* Улаахан
* Долоонгууд
* Наймангууд
* Дардайтан
* Бурюууха
* Шуранхан
* Булбу
* Уляба
* Хотогойт

=== Бусад ===
* [[Ашибагад]]
* [[Зузаан]]
* Икинад 
* [[Сонгоол]]
* [[Сартуул]]
* [[Хамниган]]
* [[Соёд]]
* [[Урианхай]]
* [[Хариад]]
* [[баргажин]]

===Овгуудын байршил ===

====16-17-р зууны үеийн байршил  ====
16-17-р зууны үед хорь-буриад Байгалийн баруун, зүүн эрэгт, ашибагад баруун хойно, атаган Сэлэнгийн адагт, табунуд Сэлэнгийн баруун эргээс Шилка, Онон гол хүртэл нутаглаж байжээ.

===Орчин үеийн буриад овгуудын тархалт ===

=== Хүн ам ===
Нийт буриад хүний тоо 550,000 орчим бөгөөд эдгээрээс [[Оросын ард түмэн|445 мянга]] нь [[ОХУ|Орост]] ([[2002]] оны өгөгдлөөр), 70 мянга орчим нь [[Монгол улс|Монголын]] хойд хэсгээр ([[1998]] оны дүнгээр), 25 мянга орчим нь ӨвөрМонголын зүүн хойд хэсэгт оршин суугаа гэсэн үнэлгээ бий. 1897 онд С.Паткановын баримтаар Оросын Хаант улсад 288 мянга 383 Буриад хүн байна гэж бүртгэгджээ. Өдгөө 118 жил өнгөрөхөд Буриадын хүн ам ердөө 1 дахин л өссөн байна. Үүнд Орсод гарсан хувьсгал Оросын хүн амын түрэлт зэрэг нь ихээр нөлөөлж Буриадууд урагшаа ихээр нүүн суурьшиж хүн амын хувьд тархай бутархай нэгдмэл биш байдалтай болжээ.

Сибирийн хүн ам МЭ 1-1000 онуудад 100,000 1500 онд 200,000 1600 онд 200,000 1700 онд 300,000 байсан ба харин Орос Сибирийг захиргаандаа оруулж оросууд ихээр суурьших болсноос хүн ам нь эрс өсч 1820 онд 1,143,000 1870 онд 3,727,000 болсон.<ref>[https://books.google.mn/books?id=I242EL00ieAC&pg=PA232&dq=russia+population+1700+ad&hl=nl&sa=X&ei=nHpMUbylFYWb0AXD-4HICA#v=onepage&q&f=false]</ref>

== Хэл бичиг ==
Буриадууд өргөн утгаараа [[Монгол хэл]]ний хойд аялга буюу [[буриад аялга]]ар ярилцдаг.  Буриадууд [[монгол бичиг]] ашигладаг байсан ба мөн монгол бичигт үндэслэсэн [[вагиндра]] бичгийг зохиосон байдаг. Орос дахь буриадууд [[1931]] оноос [[Латин үсэг|латин]], [[1939]] оноос [[Кирилл үсэг|кирилл бичиг]] хэрэглэх болсон. 

== Шашин шүтлэг ==
Уламжлалт шашин шүтлэг нь [[Бөө мөргөл]] бөгөөд [[16-р зуун]]ы сүүлчээс [[Төвөдийн Буддын шашин]]ы урсгал [[шарын шашин]]д бусад Монголчуудын адил биширсэн байдаг. Буриадад [[Христосын  шашин]] анхны оросуудтай хамт нэвтэрч, [[20-р зуун]]ы сүүлийн хагаст өргөн тархсан.

[[1741]] онд Буддын шашин Оросын албан ёсны шашнуудын нэг болсон бөгөөд Буриадын анхны Буддын сүм Тамчин дацан тэр үед байгуулагдсан байна. [[1914]] оны байдлаар Буриадад 48 дацанд 16,000 лам шавилан сууж байсан гэдэг баримт бий. [[1930]]-аад онд Буриадын Буддын сүм хийдүүд бараг бүгд хаагдаж, сүйтгэгдсэн ажээ. Тэр үед [[Нармай Монгол]] хөдөлгөөн өрнөж байснаас болж [[Иосиф Сталин]]ы дэглэм 10 гаруй мянган буриад хэлмэгдэж, улсын нэр Буриад-Монгол байсныг Буриад болгон өөрчилсөн гэдэг.

== Хоол ==
Буриад хоол нь монгол хоолтой маш адилхан бөгөөд бууз, хуушуур зэрэг олон төрлийн ижил хоол бий. Сүүн бүтээгдэхүүн нь хоолны чухал хэсэг бөгөөд уламжлалт хоол нь ихэвчлэн энгийн байдаг. Ихэнх гол хоол нь махаар хийгдсэн байдаг ч омул гэх мэт загасаар хийсэн хоол ялангуяа Байгал нуурын эргэн тойронд түгээмэл байдаг.

== Газар нутаг ==
Буриадын газар нутаг [[17 дугаар зуун|17 дугаар зууны]] дунд үед Оросын Хаант Улсын бүрэлдэхүүнд орж, эхлээд [[Эрхүү]]гийн захирагчийн харьяанд байгаад, Байгалын чанад мужийн бүрэлдэхүүнд оржээ ([[1851]] он). [[1917]] оны социалист хувьсгалын дараа байгуулагдсан [[Алс Дорнодын Бүгд Найрамдах Улс]]ын бүрэлдэхүүнд багтаж байгаад [[1921]] онд [[ЗХУ]]-ын бүрэлдэхүүнд орж, [[1922]] онд өөртөө засан тохинох эрхтэй болжээ. [[1923]] онд ЗСБНХОУ-ын бүрэлдэхүүн дэх Автономит Улс болсон байна. [[1992]] оноос [[Бүгд Найрамдах Буриад Улс]] гэж нэрлэх болсон байна.

===Буриад газар усны нэр===
Оросын судлаач М.Н. Мельхеев буриад газар усны нэр [[Эрхүү муж]]ийн өмнөд хэсэг, [[Киренга]] гол, [[Саян]]ы нуруунаас Буриад, [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]ын төв, өмнөд хэсэг хүртэл тархсан болохыг тогтоожээ.<ref>М.Н. Мельхеев, Географические названия Восточной Сибири, 1969</ref> Гэвч М.Н. Мельхеев буриад үг, монгол үг хоёрыг нарийн ялгаж салгаагүй байж болох юм. 

*[http://nature.baikal.ru/text.shtml?id=113&sec=21 Географические названия Восточной Сибири]
*[http://books.google.mn/books?id=XM_-AgAAQBAJ&dq=%D1%83%D0%B4%D0%B0+%D1%87%D1%83%D0%BD%D0%B0+%D0%B1%D1%83%D1%80%D1%8F%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%B8%D0%BC%D1%8F&source=gbs_navlinks_s Топонимика Бурятии]
*[https://web.archive.org/web/20070428145734/http://bam.railways.ru/topomimika/ БАМ-ын төмөр зам дагуух газар усын нэр: Топонимы БАМ и окрестностей]
*[https://web.archive.org/web/20151009120331/http://www.olupiter.ru/fj3cfcm7.htm]
*[https://web.archive.org/web/20200407080920/http://rudocs.exdat.com/docs/index-256988.html Территория расселения бурят представляет собой обширную полосу лесостепей и горно-таежной зоны, простирающуюся от г. Нижнеудинска на западе и до верховьев Амур]
*[http://www.baigalmirny.ru/index.php?option=com_content&view=category&id=90&Itemid=120 История до и начало XX века]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

===Буриадуудын нутаглаж байсан гол мөрөн===
*[[Аг гол]] - Агийн буриадын тойрог
*[[Ангар мөрөн]] 
*[[Бирюса]]
*[[Боорж гол]]
*[[Витим]]
*[[Зэд гол]] 
*[[Зүлгэ]] ([[Лена]])
*[[Ингэдэй]] 
*[[Ия]]
*[[Кан]]
*[[Киренга]]
*[[Нэрчүү гол]]
*[[Онон]]
*[[Ах гол]]
*[[Сэлэнгэ мөрөн]] 
*[[Үд (Тасеевын цутгал)]]
*[[Үд гол]]
*[[Хялга]]
*[[Цөх]]
*[[Шилка гол|Шилка]]
*[[Эргүнэ мөрөн|Эргүнэ]] (оросоор:Аргунь)
*[[Эрхүү гол]] (оросоор: Иркут)

==Алдартай хүмүүс==
[[Файл:Buryatdress.jpg|thumb|Буриад хувцас.]]
===Эрдэмтэд ===
*[[Бямбын Ринчен]]
*[[Жамсрангийн Цэвээн]]
*[[Эрдэнэбатын Оюун]]
*[[Чүлтэмийн Батмөнх]] (1929-2000),(Дорнод аймгийн Дашбалбар сум) 3-р эмнэлгийн зүрх мэс заслын доктор профессор
*Жалцавын Дүгэрсүрэн
[[Цэдэндамбын Батбаяр]] түүхч ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн 2021 оноос

===Төрийн зүтгэлтэн===
*[[Дашийн Бямбасүрэн]]
*[[Санжаасүрэнгийн Зориг]]
*[[Эрдэнэбатхаан]]
*[[Элбэгдорж.Ринчино|Элбэгдорж Ринчино]]

===Соёл урлагийн хүмүүс ===

====Дуучид ====
*[[Данзаншаравын Жамъянжав]], МУАЖ, Дэд профессор, дуурийн дуучин, Сэлэнгэ, Ерөө сум
*[[Цэвэгжавын Пүрэвдорж]], Зууны манлай эрэгтэй дуурийн дуучин, Хэнтий, Дадал сум
*[[Дэмбэрэлийн Жаргалсайхан]] (1939-2011),(Дорнод аймгийн Дашбалбар сум) муаж,Буриад ардын жүжигчин,дуурийн дуучин,жүжигчин 
*Намдагийн Төмөрхуяг(1959-2018),(Хэнтий Өндөрхаан хот) Мугж
*'''Зураач'''
*Гэлэгийн Одон (1925-1996 Дорнод аймаг Дашбалбар сум) Монгол улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн,төрийн шагналт зураач.
*'''Зохиолч'''
*Чимидийн Гомбо - Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, кино зохиолч (“Анхны алхам”, “Моторын дуу”…)
*'''Орчуулагч'''
*Гүрбазарын Амар (1933-2016) Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, утга зохиолын орчуулагч

==== Спорт ==== 
*[[Дамдинжавын Банди]] (1948-2018 Булган аймаг Тэшиг сум) Монгол улсын ардын багш, Гавьяат  дасгалжуулагч, Буриад улсын гавьяат дасгалжуулагч, Академич, Профессор, олон улсын хэмжээний мастер (2008 оны Бээжингийн олимпын наадмийн боксын төрөлд дасгалжуулагчаар оролцон алт, мөнгөн медаь эх орондоо авж ирсэн)
*[[Галсанжамцын Пүрэв-Очир]] - Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч, Буриад улсын гавьяат дасгалжуулагч, Монгол Улсын начин, самбо бөхийн дэлхийн аварга, доктор профессор, биеийн тамир спортын сурган хүмүүжүүлэгч, Аврагч спорт хороо, Сүлд спорт хорооны үүсгэн байгуулагч. 
*[[Санжийн Чойвон]] - Монголын ширээний теннисний холбооны анхны ерөнхийлөгч, 1955 оны Ширээний теннис сонирхогчдын анхны тэмцээны эрэгтэйчүүдийн төрөлд 1-р байр.

==Зураг==
<gallery>
Файл:Байгаль хавийн овог аймгууд XVII .jpg|Байгаль хавийн овог аймгууд XVII
Файл:Angara.png|17-р зуунд буриадууд баруун тийш [[Бирюса]], [[Үдэ (Тасеевын цутгал)]], [[Кан]] гол хүртэл нутаглаж байжээ.
Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]]
Файл:Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд.jpg|Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд
Файл:Оросын физик газарзүйн атлас.jpg|Оросын физик газарзүйн атлас
Файл:BURIAT 66.jpg|Б. Сумъяабаатар, "Буриадын үгийн бичээс", хуудас 315, 1967
Файл:Buryat wrestling 01.jpg|Алтаргана наадмын үеэр болч буй Буриад бөхийн барилдаан
Файл:Еравнинский шаман Сандан.JPG|Буриад бөө
</gallery>

== Судалгаа ==
* [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]]: "Буриадын үгийн бичээс", хуудас 315, 1967

== Цахим холбоос ==
{{commonscat|Buryat people|Буриадууд}}
*[http://www.hamagmongol.narod.ru Хамаг Монгол]
*[http://www.buryatia.org Буриадуудын сайт]
*[http://books.google.mn/books?id=0cnguaT_q-wC&dq=%D0%B1%D1%83%D1%80%D1%8F%D1%82%D1%8B+%D0%BD%D0%B5+%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5&source=gbs_navlinks_s "Национальный вопрос в Бурятии: 1980-2000-е гг" В.Хамутаев]

== Тайламж ==
{{reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан}}
[[Ангилал:Буриад ястан| ]]
[[Ангилал:Ази дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Өвөр Монгол дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Нүүдэлчид]]
[[Ангилал:Монгол угсаатан]]
[[Ангилал:Өвөр Байгалын хязгаар]]
[[Ангилал:Монгол үндэстэн]]
[[Ангилал:Оросын ард түмэн]]