Гэрэгэ хуудасны эх кодыг харах

[[Файл:Paiza Abdullah khan (2023-03-07) 02.jpg|thumb|Зүчийн улсын алтан үсэгт гэрэгэ]]
'''Гэрэгэ''' ([[монгол бичиг]]: {{МонголЮникод|ᠭᠡᠷᠭᠡ}}; [[Хятад үсэг|хятад]]: 牌子, ''páizi'') бол [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үеийн хаад ноёдын зарлигаар томилогдсон элч, [[худалдаачин]], лам хуврагийг гэрчлэх [[алт]], [[Мөнгө (химийн элемент)|мөнгө]], [[Төмөр (химийн элемент)|төмөр]] эдлэлээр хийгдсэн зууван, дугуй хэлбэртэй пайзны монгол нэр юм. Гэрэгэ нь ноёд түшмэд, элч, худалдаачдын өртөөгөөр явах замд саадгүй хүрэх баталгаа болж байсан нь тухайн үеийн [[паспорт]] юм. Энэ тэмдгийг зөвхөн монголчууд хэрэглэж нээсэн явдал биш, харин түүхэнд оршиж байсан бүхий л улс орнууд өөр өөрийн нэр, хэлбэр загвартайгаар хэрэглэж байсан. Гэрэгэ нь [[монгол бичиг]], [[дөрвөлжин бичиг]], [[Хятад үсэг|ханз бичигтэйгээр]] үйлдэгдэж байв.

== Тойм ==
[[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] үед [[Өртөө|өртөөг]] байгуулж, уугуул монгол орныг [[Зүчийн улс]], [[Цагадайн улс]], хятад газартай холбож, 30-50 км бүрт замчин, улаачдыг томилон суулгаж, түүгээр дамжих худалдаачдад их хааны зарлигаар гэрэгэ тэмдэг олгож, замын татвар авалгүй үнэгүй ашиглуулж эхэлсэн. Үүнийг Өгэдэй хаан, [[Дөргөнэ|Дөргөнэ хатан]], [[Огул Каймиш|Огул Хаймиш]] хатан нарын үед энэ тэмдгийг замбараагүй олгосноос улбаатай төр-эдийн засгийн самуун будилаан гарч байсныг [[Гүюг хаан]], [[Мөнх хаан|Мөнх хааны]] үед хурааж, цэгцлэхдээ Мөнх хааны үеэс өртөөг үнэгүй ашиглаж явсан дүрмийг цуцлан төлбөртэй болгожээ.

Юань улсын дунд үед [[Ханбалиг|Ханбалигаар]] төвлөрсөн нийт 1500 гаруй өртөө, өртөө замын хэргийг эрхлэх хэлтэс байгуулж, төрийн чухал хэрэг, хааны зарлиг мэтэд алтан мөнгөн гэрэгэ, ерийн үйлд төмөр гэрэгэ олгож байсан. Монголын нөгөө гурван улсад гэрэгэ ашиглаж байсан ч, бодитоор олдсон нь Зүчийн улсын [[Тохта|Тогтох]], [[Өзбег]], [[Абдуллах хан|Абдулла]], [[Кильдибег]] хаадын нэртэй алт, мөнгөн үсэгт гэрэгэ юм.

== Гэрэгэний бичээс ==

=== Уйгуржин Монгол бичигтэй гэрэгэ ===
'''Зүчийн улсын Тогтох ханы гэрэгэний монгол бичгийн галиг'''
[[Файл:Paiza Abdullah Khan.jpg|thumb|187x187px|Зүчийн улсын Абдулла ханы гэрэгэ]]
"Нүүр тал

1. Möngke tngri-i:n [küčündür]

2. yeke suu jali-i:n igege:ndür

Ар тал

1. Toɣtoɣa:-i:n jarli[ɣ ken ülü] 

2. büširekü kümün al[daqu] ükükü"<ref name=":0">{{Cite book |last=D |first=Tumurtogoo |title=Mongolian Monuments in Uyghur-Mongolian Script (XIII-XVI Centuries) |publisher=Institute of Linguistics, Academia Sinica |year=2006 |location=Taipei |pages=280-281}}</ref>
[[Файл:Minusinskaya paiza.jpg|thumb|184x184px|Минусинскаас олдсон дөрвөлжин үсэгтэй гэрэгэ]]
'''Зүчийн улсын Абдулла ханы гэрэгэний монгол бичгийн галиг'''

Нүүр тал

1. Möngke tngri-i:n küčündür

2. yeke suu jali-i:n igege:ndür

Ар тал

1. Abdull-a-i:n jarliɣ ken ülü 

2. büširekü kümün al[daqu] ükükü"<ref name=":0" />

=== Дөрвөлжин бичигтэй гэрэгэ ===
[[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрний]] Енисей губерний [[Минусинск|Минусинскаас]] 1845-1846 оны орчимд олдсон мөнгөн гэрэгэний галиг:

"1. Möŋke

2. teŋri-yin küčün-dür

3. qa'a:n nere qutuqtayi

4. boltuqayi. Ken ülü bü-

5. širegü {= širekü}, aldaqu, ükügü. {= ükükü}"<ref>{{Cite book |last=D |first=Tumurtogoo |title=Mongolian Monuments in 'Phags-pa script |publisher=Institute of Linguistics, Academia Sinica |year=2010 |location=Taipei |pages=125}}</ref>
[[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|227x227px|Боготолын пайзны нүүр зураг]]
Оросын эзэнт гүрний [[Томск муж|Томск мужийн]] Боготолоос олдсон төмөр гэрэгэний галиг: 

"1. Möŋke teŋri-

2. yin küčün-dür

3. qa'a:n-u jarliq. Ken

4. ese büšire'e:sü

5. aldatuqayi."<ref>{{Cite book |last=D |first=Tumurtogoo |title=Mongolian Monuments in 'Phags-pa Script |year=2010 |location=Taipei |pages=129}}</ref>
{{Их Монгол Улсын сэдэв}}

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын соёл]]