Дэлхийн хоёрдугаар дайн хуудасны эх кодыг харах

{{Инфобокс дайн
|conflict= Дэлхийн хоёрдугаар дайн
|partof=
|image= [[Файл:WW2Montage.PNG|300px]]
|caption= Дээрээсээ цагийн зүүний эргэлтээр: Холбоотны цэргүүд цөлд; Япон цэргүүд Хятадын иргэнийг амьдаар нь булж байна; Зөвлөлтийн армийн  тээвэрлэгч дээрээс онгоц хөөрөх гэж байна; Зөвлөлтийн цэргүүд Берлинд байлдаж байна; Германы шумбагч онгоцууд довтолж байна.
|date= [[1939]] оны [[9 сарын 1]] – [[1945]] оны [[9 сарын 2]]
|place= [[Европ]], [[Номхон далай]], [[Зүүн Өмнөд Ази]], [[Ойрх Дорнод]], [[Газар дундын тэнгис]], [[Африк]]
|casus=
|territory=
|result= [[Дэлхийн хоёрдугаар дайны холбоотнууд|Холбоотнуудын]] ялалт. [[Нэгдсэн Үндэстний байгууллага]] байгуулагдсан. [[АНУ]] ба [[ЗСБНХУ]] хоёр гүрэн маш хүчирхэгжсэн. Холбоотнуудын колониудын тусгаар тогтнол. Европын улсууд АНУ, ЗСБНХУ-ын холбоотнууд болж хоёр хэсэгт хуваагдаж, [[Хүйтэн дайн]]ы эхлэл тавигдсан. Герман хоёр хэсэгт хуваагдсан.
|combatant1=[[Файл:Flag of the United Kingdom.svg|22x20px]] [[Их Британи]]</br>[[Файл:Flag of the Soviet Union.svg|22x20px]] [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]</br>[[Файл:US_flag_48_stars.svg|22x20px]] [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]</br>[[Файл:Flag of the Republic of China.svg|22x20px]] [[Тайвань]]</br>[[Дэлхийн хоёрдугаар дайны холбоотнууд|''бусад'']]
|combatant2=[[Файл:Flag of Germany 1933.svg|22x20px]] [[Герман]]</br>[[Файл:Flag_of_Italy_(1861-1946).svg|22x20px]] [[Итали]]</br>[[Файл:Merchant_flag_of_Japan_(1870).svg|22x20px]] [[Япон]]</br>[[Дэлхийн хоёрдугаар дайны тэнхлэгийн хүчнийхэн|''бусад'']]
|commander1 =[[Файл:Flag of the United Kingdom.svg|22x20px]] [[Уинстонн Черчилль]]</br> [[Файл:Flag of the Soviet Union.svg|22x20px]] [[Иосиф Сталин]]</br>[[Файл:US_flag_48_stars.svg|22x20px]] [[Франклин Рузьвелт]]</br>[[Файл:Flag of the Republic of China.svg|22x20px]] [[Чан Кайши]]</br>[[Дэлхийн хоёрдугаар дайны холбоотнуудын удирдагчид|''бусад'']]
|commander2 = [[Файл:Flag of Germany 1933.svg|22x20px]] [[Адольф Хитлер]]</br>[[Файл:Flag_of_Italy_(1861-1946).svg|22x20px]] [[Бенито Муссолини]]</br>[[Файл:Merchant_flag_of_Japan_(1870).svg|22x20px]] [[Тоожоо Хидэки]]</br>[[Дэлхийн хоёрдугаар дайны тэнхлэгийн хүчнийхний удирдагчид|''бусад'']]
|casualties1= '''Цэргийн хохирол''':<br />үхсэн 14,000,000 гаруй<br />'''Энгийн иргэд''':<br />үхсэн 36,000,000 гаруй<br />'''Нийт хохирол''':<br />50,000,000 гаруй<br />
|casualties2= '''Цэргийн хохирол''':<br />үхсэн 8,000,000 гаруй<br />'''Энгийн иргэд''':<br />үхсэн 4,000,000 гаруй<br />'''Нийт хохирол'''<br />үхсэн 12,000,000 гаруй<br />
}}
'''Дэлхийн хоёрдугаар дайн''',<ref>Official military histories in Commonwealth nations refer to the conflict as the Second World War, while the United States' official histories refer to the conflict as World War II. English translations of the official histories of other nations tend to resolve into English as Second World War also, for example ''Zweiter Weltkrieg'' in German. See [[C.P. Stacey]] ''Official History of the Canadian Army in the Second World War'', for example. "Official" usage of these terms is giving way to popular usage and the two terms are becoming interchangeable even in formal military history.</ref> нь [[1939]] - [[1945]] үргэлжилсэн энэхүү дайн нь дэлхий дахины томоохон зөрчил байсан бөгөөд хүн төрөлхтний түүхэн дэх хамгийн аймшигт [[дайн]] байсан билээ<ref>Hartmann, Frederick H. ''The relations of nations'', pg. 312</ref>. Төд удалгүй дэлхийн агуу хүчнүүдийг хуримтлуулсан энэ дайнд улс оронууд 2 хэсэгт хуваагдсан нь [[Холбоотнууд]] болон [[Тэнхлэгийнхэн]] байлаа. Энэхүү дайнд 61 улс орон, дэлхийн хүн амын 80% шахам оролцож, 110 сая гаруй хүн цэргийн албанд татагджээ. Нийт 60-аас илүү сая хүн амь үрэгдсэний ихэнхи нь энгийн иргэд байсан ба нийт хүн амын 2.5% нь байжээ<ref>[[Jim Dunnigan|Dunnigan, James]]. Dirty Little Secrets of World War II: Military Information No One Told You About the Greatest, Most Terrible War in History, William Morrow & Company, 1994. ISBN 0-688-12235-3</ref>.Энэ дайн нь 1939 оны 9-р сарын 1-нд [[Герман]] улс [[Польш]] руу довтолсноор эхэлсэн юм. [[Герман]] улсын дайн зарласаныг илтгэх дараагийн үйлдэл нь [[Франц]] болон [[Их Британи]],түүний холбоотон улсууд руу довтолсон явдал байв. Энэ бүхний шалтгаан нь [[Европ]]д агуу том улс байгуулах байсан ба [[1939]] оны сүүлээс [[1941]] оны эхэн үе хүртэл хийсэн дайн тулаандаа [[Европ]]ийн ихэнх нутгийг эзэлж чадаад байсан юм. Хэдий тийм боловч [[Их Британи]] болон түүний холбоотон улсууд Тэнхлэгийнхэнтэй тэмцэх гол хүч болж [[Өмнөд Африк]]д хүчтэй тулаан хийсээр байв.1941 оны 6 сард Европын Тэнхлэгийн улсууд [[ЗХУ]] руу довтолсоноор,дайнд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж хэлж болох [[ЗХУ]]-ыг татан оруулсан хэрэг байсан юм. 1941 оны 12 сард [[Япон]] улс [[Номхон Далай]]д орших [[АНУ]] болон [[Европ]]ийн харьяа руу дайрсанаар,хурдан хугацаанд тэр хэсгийн газар нутгийг ихээр нь эзэлж чадсан байна.
Тэнхлэгийнхэн газар нутаг эзэлж урагшлах байдал нь [[1942]] онд, [[Япон]] улсын удаа дараа хүлээсэн далай дээрх тулаан, Европын Тэнхлэгийн улсуудын Өмнөд Африкт хүлээсэн ялагдлаас болон Сталинград дахь тулаанаас болж зогссон юм.1943 онд [[Герман]] улсын Зүүн [[Европ]]д хүлээсэн ялагдал, Холбоотнуудын Фашист [[Итали]] руу довтолсон довтолгоо болон [[АНУ|АНУ-]]ын [[Номхон Далай]]д байгуулсан ялалтаас болж Тэнхлэгийн улсууд санаачлагаа алдаж, бүх фронтоо татах санаачлага барьж эхэлсэн юм.1944 онд [[ЗХУ]], [[Герман]] болон түүний холбоотон улсуудад алдсан газар нутагаа эргүүлэн авч байхад Өрнөд Холбоотнууд [[Франц]] улсыг чөлөөлж байв.[[Европ]]д энэ дайн нь [[Берлин]]ийг [[ЗХУ]] ын мөн [[Польш]] улсын цэргүүд эзэлж авснаар [[Герман]] улсын болзолгүй бууж өгснөөр [[1945]] оны 5 сарын 8-нд дууссан юм. Харин [[Ази]]-д [[Япон]] улс [[АНУ]]-ын довтолгооноор усан флотоо алдсаны дараа 1945 оны 8-р сарын 15-нд үг дуугүй бууж өгөх саналыг хүлээн зөвшөөрснөөр дайн дууссан байна.

== Дайны өмнөх нөхцөл байдал ==
[[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]д ялагдсан [[Герман]]ы эзэнт гүрэн Версалийн гэрээнд гарын үсэг зурсан байв<ref>{{cite book |last=Hakim |first=Joy |title=A History of Us: War, Peace and all that Jazz |publisher=Oxford University Press |date=1995 |location=New York |isbn=0-19-509514-6}}</ref>. Энэ гэрээгээр Герман нь нэлээд хэмжээний газар нутгаа алдаж, ихээхэн хэмжээний төлбөр төлсөн ба дээр нь хязгаарлагдмал [[арми]]тай байх үүрэг хүлээсэн байна. 1917 онд Орост гарсан хувьсгалаар [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс]] бий болж, удалгүй [[Иосиф Сталин|Сталины]] удирдлагад оров. [[Итали]]д, [[Бенито Муссолини]] төрийн эрхэнд гарсан ба "Шинэ Ромын эзэнт гүрнийг байгуулна" гэж тунхаглав<ref>Shaw, Anthony. ''World War II Day by Day'', pg. 35</ref>. [[Хятад]]ад [[Гоминдан]] [[Хятадын Коммунист нам]]тай нэгдэн тус улсад ноёрхож байсан жижиг цэргийн эрхтнүүдтэй байлдаж байсан боловч, удалгүй хоёр холбоотон хоорондоо дайтаж эхэлжээ. 1931 оноос [[Японы эзэнт гүрэн|Японы эзэнт гүрний]] милитаристууд иргэний дайнд нэрвэгдсэн Хятадад хяналтаа тогтоож эхлэв<ref>Myers, Ramon; Peattie, Mark. ''The Japanese Colonial Empire, 1895-1945'', pg. 458</ref>. 

[[Зураг:Reichsparteitag 1935 mod.jpg|thumb|left|Германы явган цэргүүд, 1935]]

[[Адольф Хитлер]] тэргүүтэй Нацист нам 1933 онд Германы төрийн эрхэнд гарч Герман улсыг зэвсэглэж эхэлсэн байна<ref>Wouk, Herman. ''The Winds of War'', pg. 72</ref>. [[Франц]], [[Их Британи]], [[Итали]] зэрэг улсууд Германы энэхүү үйлдэлд ихээхэн түгшсэн ба 1935 онд Франц-Италийн Германы эсрэг холбоотон болох хэлэлцээр байгуулагдсан байна. Уг хэлэлцээрээр Итали нь [[Этиоп]]т хяналтаа тогтоох эрхтэй болжээ<ref>Brody, J. Kenneth. ''The Avoidable War: Pierre Laval and the Politics of Reality, 1935-1936'', pg. 4</ref>. Энэ үед Герман [[Версалийн гэрээ]]нээс татгалзаж байгаагаа мэдэгдэв. Германы эсрэг Их Британи, Франц, Итали хамтран Стресагийн гэрээг байгуулав. [[ЗХУ]] ба Францын хамтарсан гэрээг бас энэ үед байгуулсан байна. 

Энэ үед [[Үндэстнүүдийн Лиг]] тодорхой үүрэг гүйцэтгэж чадаагүй байна<ref>Record, Jeffery. ''Appeasement Reconsidered: Investigating the Mythology of the 1930s'', pg. 50</ref><ref>Mandelbaum, Michael. ''The Fate of Nations: The Search for National Security in the Nineteenth and Twentieth Centuries'', pg. 96</ref>. 1935 оны 6 сард Их Британи Герман хоёр усан цэргийн флотын хэмжээг харилцан тохирсон гэрээ байгуулав. 1935 оны 8 сард [[АНУ]] [[Европ]] ба [[Ази]]д болж буй үйл явдалд төвийг сахих байр суурьтай байгаагаа зарлав<ref>Schmitz, David F. ''Henry L. Stimson: The First Wise Man'', pg. 124</ref>. 10-р сард Итали Этопийг эзлэж, мөн Герман Австрийг эзлэх санаархалд тавьсан хоригоо цуцлав<ref>Kitson, Alison. ''Germany 1858-1990: Hope, Terror, and Revival'', pg. 231</ref>.

1936 оны 3-р сараар Хитлер Версалийн гэрээнээс албан ёсоор гарлаа. Үүнд Европийн улсууд хориг тавьж чадсангүй<ref>Adamthwaite, Anthony P. ''The Making of the Second World War'', pg 52</ref>. [[Испани]]д иргэний дайн эхлэхэд Герман ба Итали нь [[Франциско Франко]]гийн Испанийн националистуудыг дэмжсэн ба нөгөө талд нь Зөвлөлтүүдийн дэмжлэг бүхий Испани Бүгд Найрамдахчууд байсан байна. Хоёр талууд энэ дайнаар шинэ зэвсэг, дайны тактикаа туршжээ<ref>Graham, Helen. ''The Spanish Civil War: A Very Short Introduction'', pg. 110</ref>. 1939 оны эхээр Франкогийн тал дайнд ялж [[Испанийн иргэний дайн]] дуусав. 

1939 оны 10 сард Герман, Итали хоёр "Ром-Берлинийн тэнхлэг" гэсэн холбоо байгуулав. Нэг сарын дараа Герман ба Японы хооронд ЗХУ-ын эсрэг буюу коммунизмын эсрэг хандсан "Коминтерний эсрэг гэрээ" байгуулж, жилийн дараа энэ гэрээнд Итали мөн нэгдсэн байна. Хятадад Гоминдан ба Коммунист намууд галаа зогсоон Японы эсрэг нэгдсэн фронт байгуулах боллоо<ref>Busky, Donald F. ''Communism in History and Theory: Asia, Africa, and the Americas'', pg. 10</ref>.

1939 оны 8-р сард Зөвлөлт, Герман хоёр Европыг хуваан авах [[Молотов-Риббентропын гэрээ]]г /нууц хавсралттай/ байгуулж Баруун [[Польш]], [[Литва]] улсыг Германы мэдэлд, Зүүн Польш, [[Молдав]], [[Финланд]], [[Эстони]], [[Латви]] улсыг Зөвлөлтийн мэдэлд байхаар тохиролцжээ.

Үүнээс үүдэлтэйгээр 1939 онд Баруун Европын сонинд Хитлер, Сталин хоёрыг найз болгон дүрсэлсэн шог зураг нийтлэгджээ.<ref>[http://old.ar25.org/images/20090509030112.jpg]</ref>

== Цаг хугацаа ==
Энэ дайн нь 1939 оны 9 дүгээр сарын 1-нд [[Герман]] улс [[Польш]] руу довтолсоноор эхэлсэн ба 2 хоногийн дараа [[Франц]] болон [[Их Британи]] улсууд [[Герман]]ид дайн зарласан юм. Германы довтолгоотой зэрэгцэн Зөвлөлт тохиролцсон ёсоороо Польшийг зүүн талаас нь довтолж эзэлжээ.
Польшийн "[[Катын]]" уран сайхны кинонд герман, зөвлөлтийн офицерууд тун дотно, нөхөрсөг харьцаатай байгаа тухай гаргасан байдаг. "Катын" кино 25-р суваг тв-р монгол хэлээр орчуулагдан гарчээ. 

Дайны эхлэлийн өөр нэг он тоолол нь бол 1937 оны 7 дугаар сарын 7-нд эхэлсэн [[Хятад-японы хоёрдугаар дайн]]ы дайн билээ. Бусдаараа [[Их Британи]]ы түүхч [[А.Ж.П.Тайлор]]ын дэвшүүлсэн санааг дагадаг бөгөөд тэр нь [[Зүүн Ази]]д өрнөж байсан [[ Хятад-японы хоёрдугаар дайн]] болон [[Европ]]д өрнөж байсан [[Европ]], түүний колони орнуудын хоорондох [[Европ]]ын Хоёрдугаар [[дайн]] нэгдсэн гэх явдал юм. Хоёр дайн 1941 онд нэгдсэнээр дэлхий дахины нэгэн томоохон зөрчил болсон бөгөөд дайн 1945 он хүртэл үргэлжилсэн билээ. Дайн дууссан хугацааг дэлхий дахинд тогтсон хугацаа байддаггүй. 1945 оны 9 сарын 2 нь буюу [[Япон]]ы албан ёсоор бууж өгсөн өдөр гэхээсээ илүү [[Номхон далай]]д [[Япон]]ыг ялсан 1945 оны 8 дугаар сарын 14-нд дайн дууссан гэж үздэг. Харин зарим [[Европ]]ын түүхчид 1945 оны 5 сарын 8 нд үг дуугүй бууж өгөх баримтанд [[Герман]]ы тал гарын үсэг зурснаар дууссан гэж үздэг байна. Хэдий тийм боловч [[Япон]] улстай найрамдалтай байх Олон улсын бичиг баримтанд 1951 он хүртэл гарын үсэг зураагүй байсан юм.

== Дайны тойм ==
=== Европ дахь дайн ===
[[Зураг:Hitlermusso.jpg|thumb|left|150px|Хитлер ба Муссолини]]
1939 оны [[9 сарын 1|9 дүгээр сарын 1-нд]], [[Адольф Хитлер]] ба [[Нацист нам|Нацист намаар]] удирдуулсан [[Герман|Германчууд]] [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]д алдсан газар нутгаа эргүүлж авах гэж [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗСБНХУ]]-тай байгуулсан нууц гэрээний дагуу [[Польш]] руу довтоллоо. ЗСБНХУ нь [[9 сарын 17|9 сарын 17-нд]] энэ түрэмгийлэлд оролцож эхэлсэн юм]]<ref>Zaloga, Steven J. ''Poland 1939: The Birth of Blitzkrieg'', pg. 80</ref>. Үүний хариуд [[Их Британи]], [[Австрали]], [[Шинэ Зеланд]], [[Франц]] есдүгээр сарын 3-нд Германд дайн зарласан юм<ref>May, Ernest R. ''Strange Victory: Hitler's Conquest of France'', pg. 93</ref>. Өмнөд [[Африк]] ([[9 сарын 6|9 сарын 6-нд]]) ба [[Канад]] ([[9 сарын 10|9 сарын 10-нд]]) дээрх улсуудыг даган дайн зарлав. Герман нь [[Блицкриг]] буюу [[“цахилгаан дайн”]] гэдэг тактикийн дагуу Польшийг 5-хан долоо хоногийн дотор эзлэв. Зөвлөлтүүд мөн [[Польш]]ийн тодорхой хэсгийг өөртөө нэгтгэсний дараа, Балтийн орнууд руу довтолсон байна. [[Өвлийн дайн]] буюу [[Финланд]] 4 сар тулалдсаны эцэст Москватай энхийн гэрээ байгуулав<ref>Hanhimäki, Jussi M. ''Containing Coexistence: America, Russia, and the "Finnish Solution"'', pg. 13</ref>. 1940 оны дундуур ЗСБНХУ өөрийн эзэлсэн Балтын орнууддаа зөвлөлт маягийн дэглэм тогтоов<ref>Bilinsky, Yaroslav. ''Endgame in NATO's Enlargement: The Baltic States and Ukraine'', pg. 9</ref>. Герман [[1940]] онд [[Норвеги]], [[Нидерланд|Дани, Нидерланд]], [[Бельги]], [[Франц|Люксембург, Франц]]ыг, [[1941]] онд [[Югослав]], [[Грек]]ийг довтолж, түргэн хугацаанд маш олон ялалт байгуулсан юм<ref>Commager, Henry Steele. ''The Story of the Second World War'', pg. 30</ref><ref>Reynolds, David. ''From World War to Cold War: Churchill, Roosevelt, and the International History of the 1940s'', pgs. 76, 77</ref>. Эхлээд [[Итали]]йн цэрэг, сүүлд нь Германий цэргүүд хойд Африкт байсан Британий цэргүүд рүү довтолжээ<ref>Brown, David. ''The Road to Oran: Anglo-French Naval Relations, September 1939-July 1940'', pg. xxx</ref>. 1941 оны зун гэхэд Герман нь Франц ба [[Баруун Европ]]ын ихэнх хэсгийг өөрийн эрх мэдэлдээ авсан байлаа. Харин Британийг Хатанх хааны агаарын цэргийн хүчин, Хатан хааны усан цэргийн флотын эсэргүүцлийн улмаас тийм амар дийлж чадсангүй<ref>Kelly, Nigel; Rees, Rosemary; Shuter, Jane. ''Twentieth Century World'', pg. 38</ref><ref>Goldstein, Margaret J. ''World War II'', pg. 35</ref>. 

Хитлер нь дараа нь [[1941]] оны [[6 сарын 22|6 сарын 22-нд]] “[[Барбарос төлөвлөгөө]]”-ний дагуу Финланд, Румын, Унгар, Итали улсыг хамруулан гэнэтийн өргөн дайралтаар ЗСБНХУ-ыг довтлов. Зөвлөлтийн нутаг руу маш гүнзгий нэвтрэн орж, 1941 оны сүүлч гэхэд [[Москва]]д тулав<ref>Shukman, Harold. ''Stalin's Generals'', pg. 113</ref>. Зөвлөлтүүд Алс Дорнодоос буюу Манжго Зөвлөлтийн хил орчимд нөөцөлсөн цэргээ татан, сөрөг давшилтанд орж [[Москвагийн тулалдаан]]д ялалт байгуулж<ref>Shukman, Harold. ''Stalin's Generals'', pg. 113</ref>. [[Сталинградын тулаан]] ([[1942]]–[[1943]])-д Германы 6 дугаар армийг буулгаж аван<ref>Badsey, Stephen. ''The Hutchinson Atlas of World War II Battle Plans: Before and After'', pgs. 235-236</ref>, [[Курскийн тулаан|Курскийн тулаанд]] Германчуудыг бут цохин, Ленинградын бүслэлтийг сэтлэж<ref>Shukman, Harold. ''Stalin's Generals'', pg. 142</ref> 1944 онд Минск болон Киевийн дэргэд Германы Өмнөд болон Төвийн бүлэг армийг бүслэн устгаж үнэмлэхүй ялалт байгуулав. Дараа нь [[Улаан Арми]] ухарч буй Вермахтийг [[Берлин]] хүртэл хөөн, [[Берлиний тулалдаан|Берлиний тулалдаанд]] яллаа. Яг энэ үед Хитлер газар доорх байрандаа [[1945]] оны [[4 сарын 30|4 сарын 30-нд]] шинээр суусан эхнэр [[Эва Браун]]тайгаа хамт амиа хорлолоо. 

Энэ үед барууны холбоотнууд хойд Африкийг [[1940|1940-өөс]] [[1943]] оны хугацаанд амжилттай хамгаалж, [[1943]] онд Италийн хагасыг эзлэж<ref>Lamb, Richard. ''War in Italy, 1943-1945: A Brutal Story'', pgs. 154-155</ref>, 1944 онд Францын [[Норманди|Нормандын]] эрэгт бууж Францыг чөлөөлөв<ref>Zaloga, Steven J. ''US Armored Units in the North African and Italian Campaigns 19422-45'', pg. 81</ref><ref>Badsey, Stephen. ''Normandy 1944: Allied Landings and Breakout'', pg. 91</ref>.  Барууны холбоотнууд Рейн мөрнийг гатлан, Германы баруун бүлэг армийг Рейны бүс нутагт бүслэлтэд оруулж Зөвлөлтийн цэрэгтэй Германий дундуур урсах Элба мөрөн дээр уулзав. 

Европ дахь дайны туршид 6 сая [[еврей|еврейчүүд]], [[цыган|цыганууд]], [[славян|славянууд]], [[коммунизм|коммунистууд]], [[ижил хүйстэн|ижил хүйстнүүд]], тахир дутуу зэрэг хүмүүс Нацист Германы төрөөс зохион байгуулсан хядлагад өртөж амь насаа алджээ.

=== Ази Номхон далай дахь дайн ===

[[1937]] оны [[7 сарын 7|7 сарын 7-нд]] [[Японы эзэнт гүрэн]] [[Хятад]] руу довтоллоо<ref>Twitchett, Denis; Fairbank, John K. ''The Cambridge history of China'', pg. 566</ref>. Австрали ба АНУ нь үүний хариуд Япон руу гаргах төмрийн экспортод хориг тавив. [[1940]] оны [[9 сарын 27|9 сарын 27-нд]] Герман, Италитай 3 улсын гэрээнд гарын үсэг зурав. АНУ-тай хийх хэлэлцээр бүтэмжгүй болсон учраас, Япончууд 1941 оны [[7 сарын 24|7 сарын 24-нд]] [[Энэтхэг-Хятадын хойг]] руу довтоллоо<ref>Hill, J. R.; Ranft, Bryan. ''The Oxford Illustrated History of the Royal Navy'', pg. 362</ref>. Энэ нь АНУ, Их Британи, Нидерланд зэрэг улсуудыг Япон руу гаргах газрын тосны экспортоо хаахад хүргэлээ.

Япон нь бараг нэгэн зэрэг Америкийн усан цэргийн төв бааз байрлаж байсан [[Пэрл Харбор|Сувдан эрэг]]]]<ref>Thurman, M. J.; Sherman, Christine. ''War Crimes: Japan's World War II Atrocities'', pg. 68</ref>, [[Тайланд]], Их Британий эзэмшил болох [[Хонконг]], [[Малайз]] руу халдлаа<ref>Hill, J. R.; Ranft, Bryan. ''The Oxford Illustrated History of the Royal Navy'', pg. 362</ref>. Энэхүү халдлага нь барууны цагаар 1941 оны [[12 сарын 7|12 сарын 7-нд]] болсон юм. Үүний маргааш АНУ-ын мэдэл дэх [[Филиппин]] рүү довтолж, амархан ялалт байгуулжээ. [[12 сарын 11|12 сарын 11-нд]] Герман ба Итали 2 гүрэн АНУ-д дайн зарлалаа. [[12 сарын 15|12 сарын 15-нд]] Япончууд Их Британи ба Нидерландын эзэмшлийн Бруней, Индонез, Малайзид халдлаа. Япончууд [[Сиам]] дахь баазаасаа тэр хавийн холбоотнуудын эзэмшил рүү довтолж эхэлсэн байна.

[[Зүүн Өмнөд Ази]]д ба [[Номхон Далай]]д Япончууд маш их амжилт олсон. [[Бирм]]ийн ихэнх, [[Холланд]]ын эзэмшил дэх [[Зүүн Өмнөд Ази]], Австралийн [[Шинэ Гвиней]], Британий [[Соломоны арлууд]] Японы хүчинд ялагдлаа<ref>Klam, Julie. ''The Rise of Japan and Pearl Harbor'', pg. 27</ref>.

Япончуудын дайралтыг [[Шүрэн тэнгисийн тулалдаан|Шүрэн тэнгисийн тулалдаанд]] зогсоож, тэдний усан цэргийн хүчинг Холбоотнууд ба Япончуудын хоорондох анхны тулаанд Шинэ Гвинейгээс буцаав. Үүнээс 1 сарын дараа Японы усан цэргийн флотыг [[Мидуэйн тулаан|Мидуэйн тулаанд]] бут цохив. Энэхүү тулалдаанд Япончууд Америкын усан онгоцны флоттой тулалдаж байх явцдаа 4 ширхэг нисэх онгоц хөөргөгч усан онгоцоо алдав (Америкчууд нэгийг алдсан). Газар дээр Япончууд [[Милний булан|Милний булангийн]] [[Милний булангийн тулалдаанд|тулалдаанд]] ялагдаж, холбоотнууд Соломоны аралд цэргээ явуулах болсоны улмаас [[Гуадалканалын тулалдаан]]аас цэргүүдээ татаж авлаа. Холбоотнууд дараа нь Номхон далайг Япончуудаас чөлөөлөхийн тулд “Арлаас арал рүү үсрэх” тактик хэрэглэх болов. Дараа нь АНУ ба Австралийн хүчин төв номхон далай руу довтолж, тусгаарлахын өмнө нь Японы чухал бааз байрлаж байсан Рабаулыг тусгарлалаа. Япончууд [[1944]] онд Филиппины тэнгисийн тулалдаан, Лейтэгийн булангийн тулалдаан гэсэн том хэмжээний далайн тулалдаанд ялагдал амслаа. Холбоотнууд тэгээд эхлээд [[Мариана]], дараа нь Филиппин зэрэг Японы эх нутаг хүртэлх газрууд руу довтолж<ref>Cook, Chris; Bewes, Diccon. ''What Happened Where: A Guide to Places and Events in Twentieth-Century History'', pg. 305</ref>, В-29 зэрэг бөмбөгдөлтийн онгоцыг хөөргөх боломжтой баазуудыг байгуулж эхлэв. [[1945]] онд [[Иво Жима]], [[Окинава]] зэрэг чухал газрууд руу довтлов<ref>Jowett, Philip S. ''The Japanese Army, 1931-45'', pg. 6</ref>. Энэ хугацаанд холбоотнуудын шумбагч онгоцнууд бага багаар Япон руух түүхий эд, газрын тосны хангамжийг бөглөж байв<ref name="results of german and american submarines">{{cite web |last=Poirier |first=Michel Thomas |title=Results of the German and American Submarine Campaigns of World War II |url=http://www.navy.mil/navydata/cno/n87/history/wwii-campaigns.html |publisher=U.S. Navy |date=1999-10-20 |accessdate=2008-04-13}}</ref>.

[[1945]] он буюу дайны сүүлийн жилд АНУ-ын агаарын цэргийн хүчин Японыг бөмбөгдөж эхлэв. 1945 оны [[8 сарын 6|8 сарын 6-нд]] Америкчууд Хирошимад, [[8 сарын 9|8 сарын 9-нд]] [[Нагасаки|Нагасакид]] [[атомын бөмбөг]] дэлбэлж, 8 дугаар сарын 10-ны өдөр ЗХУ болон БНМАУ хамтран манжуур ба өвөрмонголыг чөлөөлөх ажиллагаа эхлэв, үүний эцэст 1945 оны [[8 сарын 14|8 сарын 14-нд]] Япон улс албан ёсоор бууж өглөө<ref name="BritWarxiv">Donnelly, Mark. ''Britain in the Second World War'', pg. xiv</ref>.

== БНМАУ-ын оролцоо ==
:''Гол өгүүллэг: [[Халхын голын байлдаан]]''
:''Гол өгүүллэг: [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]''
:''Гол өгүүллэг: [[БНМАУ-аас ЗХУ-д үзүүлсэн тусламж]]''
Дайны үед Монгол нь [[Хорлоогийн Чойбалсан|Хорлоогийн Чойбалсангийн]] коммунист засаглалд удирдуулж байсан бөгөөд ЗСБНХУ-тай маш нарийн холбоотой байв. Монголын арми Улаан Армитай олон удаа цуг байлдаж байсан. [[1939]] онд Хятадын хойд зүгт байрлаж байсан Японы цэргүүд Зүүн Монголд халдахад Монгол ба Японы хоорондох тулалдаан эхэлжээ. Үүний хариуд Зөвлөлтийн цэргийн жанжин [[Георгий Жуков|Георгий Жуковаар]] удирдуулсан [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗСБНХУ]] ба БНМАУ-ын хамтарсан хүчин Японы эсрэг тэмцэлд Монголчууд өөрийн бүхий л бололцоогоороо оролцсоны илрэл нь энэ билээ.

Зөвлөлтийн ард түмний Аугаа их эх орны дайн эхэлсэн өдөр буюу '''1941 оны зургадугаар сарын 22-нд''' БНМАУ-ын Бага хурал, Сайд нарын Зөвлөлийн тэргүүлэгчид, МАХН-ын Төв Хорооны тэргүүлэгчид хамтарсан тогтоол гаргаж, Зөвлөлт Холбоот Улсыг бүрэн дэмжиж: «Зөвлөлтийн ард түмэнтэй эвдэршгүй бат найрамдалтай манай эрх чөлөөг эрхэмлэгч, тусгаар тогтносон улсын бүх ард түмэн фашистын Герман ийнхүү итгэл эвдэн халдсаныг туйлаас буруушааж, зөвлөлт, монголын ард түмний найрамдлыг бүх талаар бэхжүүлэн, БНМАУ, ЗСБНХУ-ын хооронд 1936 оны гуравдугаар сарын 12-нд байгуулсан “Харилцан туслах тухай Гэрээ”-гээр хүлээсэн үүрэгтээ үнэнч байх болно» гэдгээ илэрхийлсэн юм. 1941 оны дундуур хуралдсан МАХН (МАН)-ын Төв Хорооны бүгд хурал: “фашистын Германыг эсэргүүцсэн Зөвлөлт Холбоот Улсын эх орны шударга их дайн нь нийт хүн төрөлхтний эрх чөлөөний төлөө, БНМАУ-ын эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө дайн юм” гэж тэмдэглэсэн байдаг. “Фашистын Германитай эрэлхэгээр тэмцэж буй ЗСБНХУ-ын ард түмэнд бүх талаар туслах нь Монгол Улсын нэг гол зорилт юм, учир нь дэлхий дахины ард түмнийг боолчлохоор заналхийлсэн Хитлеризмийг ялахгүйгээр Монгол Улс цаашид эрх чөлөөтэй, амжилттай хөгжих боломжгүй” гэж бүгд хурлын шийдвэрт онцлон тэмдэглэжээ.

МАХН-(МАН)-ын Төв Хороо, Монгол Улсын Засгийн газрын шийдвэрээр байгуулсан тусгай комисст Улаан Армид туслах ажил зохион байгуулахыг даалгажээ. ЗХУ-д туслах санд ард, иргэд мөнгө, үнэт зүйлс, хүнсний бараа хуримтлуулах ажил орон даяар өрнүүлж, дулаан хувцас цуглуулж, дайчдад илгээх бэлэг бэлтгэж байлаа. Монгол Улсын хөдөлмөрчид «Бүхнийг фронтод, бүхнийг ялалтын төлөө» уриа дэвшүүлэв. Улаанбаатар хотын аж үйлдвэрийн комбинатын ажилчин, албан хаагчид, гар урлалын артелийн хамт олон ажлын өдөртөө 10 цагаар, амралтын өдрүүдээр бас илүү цагаар ажиллаж, фронтын дайчдад зориулсан дулаан хувцас, бусад эдлэл оёж бэлтгэж байжээ. Ерөнхий сайдын орлогч С.Лувсан тэргүүтэй тусгай комисст Улаан Армид зориулан зээр, гахайн мах бэлтгэх анчдын бригадыг орон нутагт зохион байгуулахад, анчид ангийн мах бэлтгэх төлөвлөгөөг байнга давуулан биелүүлж байжээ. Монголын эмэгтэйчүүд эрчүүдтэй мөр зэрэгцэн хөдөлмөрлөж байв. Олон аймагт эмэгтэйчүүд зөвлөлтийн дайчдад зориулан олон арван мянган цамц, дулаан хүрэм, бээлий, оймс нэхэж байв. Олон хүн сайн дураараа цусаа өгч, донор болж байлаа.

1941 оны аравдугаар сард Монголын хөдөлмөрчдөөс 15 мянган өвлийн иж бүрэн хувцас, 1.8 сая гаруй төгрөгийн үнэтэй гурван мянгаад илгээмж ачсан цуваа явуулжээ. ЗСБНХУ-ын улсын банк руу 587 мянган төгрөг бэлнээр гуйвуулжээ. Энэ нь Октябрийн хувьсгалын 24 жилийн ойд зориулсан тусламжийн эхний цуваа байв. 1942 оны гуравдугаар сард Монгол Улсын Засгийн газар Улаан Армид зориулсан агт морьдыг малчин ардуудаас улсаас жич тогтоосон үнээр худалдаж авах тогтоол гаргав.

[[Файл:Маршал Х. Чойбалсан вручает подарки советским танкистам.jpg|300px|thumb|Маршал Х. Чойбалсан Зөвлөлтийн танкийн багийн гишүүдэд бэлэг өгдөг]]
Монгол Улсын Засгийн газар танкийн цуваа байгуулахад хөрөнгө хуримтлуулах тухай шийдвэрийг Монгол Улсын Бага хурлаас 1942 оны нэгдүгээр сарын 16-нд гаргажээ. Хөрөнгө хуримтлуулах хөдөлгөөн өрнүүлсний үр дүнд Монгол Улсын Засгийн газар, Монголын ард түмний өмнөөс 1942 оны хоёрдугаар сарын 10-ны өдөр ЗХУ-ын Внешторгбанк руу 2.5 сая төгрөг, 100 мянган америк доллар, 300 кг алт гуйвуулсан нь 3 815 725 рубльтэй тэнцэх мөнгө байв. Үүгээр Дэлхийн Хоёрдугаар дайны үеийн домогт танкаар шалгарсан Т-34 гэдэг 32 танк, Т-70 гэдэг 21 танкаас бүрдсэн цувааг худалдан авсныг маршал Х.Чойбалсан тэргүүтэй Монголын ард түмний төлөөлөгчид '''1943 оны нэгдүгээр сарын 12-нд''' ЗСБНХУ-ын Москва орчмын Наро-Фоминск өртөөн дээр зөвлөлтийн Улаан Армийн 112 дугаар бригадын дайчдад гардуулан өгч, '''«Хувьсгалт Монгол»''' гэсэн хүндэт нэр олгосон юм.

Танк бүрийн цамхаг дээр оросоор “Хувьсгалт Монгол” гэснээс гадна бас яг хэний хөрөнгөөр тухайн танкийг бэлэглэж байгааг бичсэн байв. Тухайлбал, 32 ширхэг Т-34 танкны цамхаг дээр тус бүр: Төв, Баянхонгор, Жавхлант, Дорноговь, Өмнөговь, Дундговь, Говь-Алтай, Баян-Өлгий, Хөвсгөл, Өвөрхангай, Дорнод, Сэлэнгэ, Булган, Архангай, Завхан, Увс, Ховд, Хэнтий аймгийн ардуудаас, “Улаанбаатарын хөдөлмөрчдөөс”, “Сүхбаатар”, “Маршал Чойбалсан”, “МХЗЭ-ийн гишүүдээс”, “МАХАрмийн цэрэг, дарга нараас”, “Чойбалсангийн нэрэмжит АҮК-ын ажилтан, ажилчдаас”, “БНМАУ-ын хилчдээс”, “БНМАУ-ын журамт цэргээс”, “БНМАУ-д оршин суугаа зөвлөлтийн иргэдээс”, “БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлөөс”, “МАХН-ын Төв Хорооноос”, “БНМАУ-ын Бага хурлааас”, “Бумцэндээс (БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга)”, “Хатанбаатар Магсаржаваас”; 21 ширхэг Т-70 танкны цамхаг дээр тус бүр: “БНМАУ-ын ардын гэгээрлийн ажилтнуудаас”, “БНМАУ-ын нүүрсний уурхайчдаас”, “БНМАУ-ын САА-н ажилчдаас”, “БНМАУ-ын пионер, сурагчдаас”, “Монголын эмэгтэйчүүдээс”, “БНМАУ-д оршин суугаа зөвлөлтийн эмэгтэйчүүдээс”, “Монголын чекистээс”, “Ардаас”, “БНМАУ-ын үйлдвэрчний эвлэлүүдээс”, “БНМАУ-ын эмнэлгийн ажилтнуудаас”, “БНМАУ-ын сэхээтнүүдээс”, “БНМАУ-ын партизануудаас”, “БНМАУ-ын аж үйлдвэрлэлийн хоршоологчдоос”, “Монголын Хоршоодын холбооноос”, “БНМАУ-ын урлагийн ажилтнуудаас”, “БНМАУ-д оршин суугаа хятад иргэдээс” гэж бичсэн байв. Эдгээр танкнаас гадна 237 вагоноор хүргэсэн 1000 т мах, 90 т цөцгийн тос, 80 т хиам, 150 т чихэр, боов, 30000 ш богино нэхий дээл, 30000 хос эсгий гутал, 30000 ш үстэй хүрэм бэлэглэжээ.

'''1943 оны дөрөвдүгээр сар''' гэхэд Монголоос 25.3 сая гаруй төгрөгийн үнэтэй хүнсний бараа, хувцас ачсан найман цуваа илгээжээ. 1943 онд Монгол Улсын Бага хурал, Засгийн газрын шийдвэрээр '''«Монгол ард»''' нисэх онгоцны эскадриль худалдаж авах хөрөнгө хуримтлуулах ажил зохион байгуулав. 1943 оны долдугаар сард ЗСБНХУ-ын Сангийн ардын комиссариатын дансанд хоёр сая төгрөг гуйвуулжээ. '''1943 оны есдүгээр сарын 25-нд''' Смоленск мужийн Вязовая өртөөний хээрийн нисэх буудалд сөнөөгч нисэх онгоцны 322 дугаар дивизийн гвардийн хоёрдугаар хороонд 12 ширхэг цоо шинэ “Ла-5ФН” сөнөөгч онгоцноос бүрдсэн «Монгол ард» эскадрилийг хүлээлгэн өгөх ёслол болов. Монгол Улс эдгээр танкийн цуваа болон эскадрилийг дайн дуустал эд материал, хүнсээр хангаж байв.

1945 оны эхээр ЗСБНХУ руу бэлэг ачсан 127 вагоноос бүрдсэн цуваа илгээжээ.1941-1945 онд Монгол Улсын Засгийн газар Улаан Армид туслах сангийн хэрэгцээнд хөрөнгө хуримтлуулах зорилгоор нийтдээ 80 сая төгрөгийн үнэтэй «Улсын батлан хамгаалалт» нэртэй улсын тусгай хонжворт сугалааг дөрвөн удаа гаргажээ. Хүмүүс хувийн хадгаламжаасаа тусламжийн санд мөнгөө хандивласаар байв. Монгол Улс зэвсэгт хүчнээ бэхжүүлэх нь тусламжийн өөр нэг чиглэл байв. Цэргийн тоо байнга нэмэгдэж, дайны эцэс гэхэд гурав дахин нэмэгдэж, Монгол Улс улсын төсвийнхөө зарлагын 48,5 хувийг цэрэг армидаа зарцуулж байлаа.

Дайны жилүүдэд хоёр улсын хоорондын худалдаа зогсоогүй бөгөөд Монголоос ЗХУ-д жил бүр дунджаар140 мянга гаруй үхэр, 1 сая шахам хонь, ямаа, 170 мянган ширхэг үхрийн арьс шир, их хэмжээний гянт болд нийлүүлж, оронд нь бензин, шатахуун, гурил, цай,даавуу, хувцасавч байв. Харин Монгол Улсын Засгийн газар дайны жилүүдэд ЗСБНХУ-аас бараа импортлохоо эрс багасгаж, хөнгөн үйлдвэрийн зарим төрлийн барааг өөрсдөө үйлдвэрлэж байв.

Дайны турш ЗХУ-д үзүүлж байсан АНУ-ынлэнд-лизийн ихээхэн тусламжийн зэрэгцээ монголчуудын илгээсэн тусламжийн бараа бүтээгдэхүүн хэмжээгээрээ дутахааргүй их байсан юм. Тухайлбал, бүхий л дайны турш 120 гаруй сая хүн амтай АНУ-аас ЗХУ-д 665 мянган тонн нөөшилсөн мах, 54 мянган тн ноос нийлүүлсэн байхад, 800 мянган хүн амтай жижигхэн Монгол Улс энэ хугацаанд 500 мянган тн мах, 64 мянган тн ноос нийлүүлжээ. Дээр нь дайны турш Монголоос ЗСБНХУ-д нийлүүлсэн 500 мянга гаруй агт морь фронт дээр машинаас дутахгүй, заримдаа машин явахааргүй хүнд нөхцөлд зүтгэж ялалтыг ойртуулсан билээ. Фашистын Германыг ялахад Оросын зэс, Америкийн дарь, зөвхөн Монголын гянт болдыг нийлүүлж хийсэн хуяг нэвтлэх сумыг үйлдвэрлэж байв.

== Дайны дараа ==
: {{Гол|Потсдамын уулзалт}}
: {{Гол|Маршаллын төлөвлөгөө}}
: {{Гол|Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт}}
: {{Гол|Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн}}

Олон улсын энх тайваныг сахиулахын тулд<ref>Yoder, Amos. ''The Evolution of the United Nations System'', pg. 39</ref> Холбоотнууд 1945 оны 10 сарын 24-нд [[НҮБ|Нэгдсэн Үндэстний байгууллагыг]] байгуулав<ref>[http://www.un.org/aboutun/history.htm History of the UN]</ref>.

Дайн дуусахаас өмнө ЗХУ ба Холбоотнууд Дэлхийг шинээр таллан хувааж<ref>Kantowicz, Edward R. ''Coming Apart, Coming Together'', pg. 6</ref>, өөрсдийн нөлөөллийн бүсээ тогтоосон байна<ref>''A Constructed Peace: The Making of the European Settlement, 1945-1963'', pg. 33</ref>. Европ тив коммунист ба капиталист болон хуваагдаж, Германыг хоёр тусдаа улс болгов. Азид АНУ нь Япон ба Японы эзэсшилд байсан Номхон далайн бүс нутагт хяналтаа тогтоож, ЗХУ [[Сахалины арлууд|Сахалин]] ба [[Курилын арлууд]]ыг өөртөө нэгтгэв. Японы хараанд байсан Солонгосыг хоёр хуваалаа. Мөн АНУ толгойлсон цэргийн эвсэл болох [[НАТО]], ЗХУ-ын толгойлсон [[Варшавын гэрээ]] байгуулагдаж, [[Хүйтэн дайн]] эхэлжээ<ref>Leffler, Melvyn P.; Painter, David S. ''Origins of the Cold War: An International History'', pg. 318</ref>.

Хятадын эх газарт Хятадын Коммунистууд ноёрхолоо тогтоож, [[БНХАУ]]-г байгуулав. Тайваны арал дээр Гоминдан намынхан [[Тайвань|Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]ыг байгуулав. [[Грек]]т иргэний дайн дэгдэж, коммунистууд ялагдан Хааны арми ялалт байгуулав. Эдгээр дайн дөнгөж дууссаны дараа Солонгосын хойг дээр [[Солонгосын дайн|дайн]] эхлэв. 

Эдгээр дайнуудын дараагаар колонийн дэглэм задарч, улс орнууд тусгаар тогтнож эхлэв. 

[[Эдийн засаг]] дэлхийн бүс нутгуудад харилцан адилгүй сэргэсэн байна. [[Баруун Герман]]ы эдийн засаг 1950 он гэхэд дайны өмнөх төвшнөөс хоёр дахин өндөр болов<ref>Dornbusch, Rudiger; Nölling, Wilhelm P.; Layard, Richard G. ''Postwar Economic Reconstruction and Lessons for the East Today'', pg. 29</ref>. Итали мөн богино хугацаанд сэргэж, тогтворжлоо<ref>Bull, Martin J.; Newell, James. ''Italian Politics: Adjustment Under Duress'', pg. 21</ref>. [[Их Британи]]йнх дайны дараа нилээдгүй хугацаанд сэргээгүй байна<ref>Dornbusch, Rudiger; Nölling, Wilhelm P.; Layard, Richard G. ''Postwar Economic Reconstruction and Lessons for the East Today'', pg. 117</ref><ref>Emadi-Coffin, Barbara. ''Rethinking International Organization: Deregulation and Global Governance'', pg. 64</ref>. Францынх богино хугацаанд сэргэж, орчин үежжээ<ref>Harrop, Martin. ''Power and Policy in Liberal Democracies'', pg. 23</ref>. ЗХУ эдийн засаг дайны дараа маш богино хугацаанд эрчимтэй нэмэгдсэн байна<ref>Smith, Alan. ''Russia And the World Economy: Problems of Integration'', pg. 32</ref>. Азид [[Япон]]ы эдийн засаг эрчимжин, 1980 он гэхэд Дэлхийн хүчирхэг эдийн засаг болон хувирсан байна<ref>Harrop, Martin. ''Power and Policy in Liberal Democracies'', pg. 49</ref>. Хятад 1953 онд дайны өмнөх төвшинд хүрсэн байна<ref>Harper, Damian. ''China'', pg. 46</ref>. Дайны төгсгөлд АНУ нь Дэлхийн аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний талыг үйлдвэрлэдэг байсан ч, 1970 он гэхэд аажим энэ байдлаа алдаж эхэлжээ<ref>Kunkel, John. ''America's Trade Policy Towards Japan: Demanding Results'', pg. 33</ref>.

== Хор уршиг, нөлөө ==
[[Зураг:Ebensee concentration camp prisoners 1945.jpg|thumb|Хорих лагерийн хоригдлууд. Австри, 1945]]
Энэхүү дайнд 60 сая хүн үрэгдсэний 20 сая нь цэрэг, 40 сая нь энгийн иргэд байв<ref name=WWII: C&C>{{cite web |title=World War II: Combatants and Casualties (1937 — 1945) |url=http://web.jjay.cuny.edu/~jobrien/reference/ob62.html |accessdate=2007-04-20}}</ref><ref>{{cite web |title=Source List and Detailed Death Tolls for the Twentieth Century Hemoclysm |url=http://users.erols.com/mwhite28/warstat1.htm#Second |accessdate=2007-04-20}}</ref><ref>{{cite web |title=World War II Fatalities |url=http://www.secondworldwar.co.uk/casualty.html |accessdate=2007-04-20 |archive-date=2007-02-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070225173846/http://secondworldwar.co.uk/casualty.html |url-status=dead }}</ref>. ЗХУ 27 сая орчим хүнээ алдсан нь тус дайнд үрэгдэгсдийн тал нь болжээ<ref>{{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4530565.stm |title=Leaders mourn Soviet wartime dead}}</ref>. Нийт хүний хохирлын 85% нь Холбоотнуудад (ихэнхи нь ЗХУ ба Хятад), 15% нь Тэнхлэгийнхэнд ноогдоно. Хорих лагерт 6 сая хүн нас барсан гэдэг нь тодорхой бус болно.<ref>{{cite web |author=Florida Center for Instructional Technology |url=http://fcit.usf.edu/Holocaust/people/victims.htm |title=Victims |work=A Teacher's Guide to the Holocaust |publisher=[[University of South Florida]] |year=2005 |accessdate=2008-02-02}}</ref>, 1.5 сая хүн бөмбөгдөлтөнд, Европт 7 сая, Хятадад 7.5 сая хүн бусад шалтгаанаар нас баржээ<ref>J. M. Winter, "Demography of the War", in Dear and Foot, ed., ''Oxford Companion to World War'', p 290.</ref>.

[[Европ]] ба [[Ази]]йн маш их нутаг сүйрч, сэргээн босгоход маш олон жил шаардсан ба өнөөг хүртэл үргэлжилсэн [[улс төр]], [[нийгэм]], [[эдийн засаг]] ба [[технологи]]йн хор хөнөөл, томоохон дэвшлийг үүсгэсэн байна.

== Оролцсон улсууд ==
=== Холбоотнууд ===
Он сар өдөр нь дайн зарласан өдөр болно.

* [[Зураг:Flag of Poland.svg|22x20px]] [[Польш]]: [[1939]] оны [[9 сарын 1]]
* [[Зураг:Flag of Australia.svg|22x20px]] [[Австрали]]: [[1939]] оны [[9 сарын 3]]
* [[Зураг:Flag of New Zealand.svg|22x20px]] [[Шинэ Зеланд]]: [[1939]] оны [[9 сарын 3]]
* [[Зураг:Flag of the United Kingdom.svg|22x20px]] [[Их Британи]]: [[1939]] оны [[9 сарын 3]] (& [[Энэтхэг]], [[Крауны колониуд]])
* [[Зураг:Flag of France.svg|22x20px]] [[Франц]]: [[1939]] оны [[9 сарын 3]]
* [[Зураг:Flag of Nepal.svg|22x20px]] [[Балба]]: [[1939]] оны [[9 сарын 4]]
* [[Зураг:Flag of South Africa (1928-1994).svg|22x20px]] [[Өмнөд Африк]]: [[1939]] оны [[9 сарын 6]]
* [[Зураг:Canadian_Red_Ensign_1957-1965.svg|22x20px]] [[Канад]]: [[1939]] оны [[9 сарын 10]]
* [[Зураг:Flag of Norway.svg|22x20px]] [[Норвеги]]: [[1940]] оны [[4 сарын 9]]
* [[Зураг:Flag of Belgium.svg|22x20px]] [[Белги]]: [[1940]] оны [[5 сарын 10]]
* [[Зураг:Flag of Luxembourg.svg|22x20px]] [[Люксембург]]: [[1940]] оны [[5 сарын 10]]
* [[Зураг:Flag of the Netherlands.svg|22x20px]] [[Нидерланд]]: [[1940]] оны [[5 сарын 10]]
* [[Зураг:Flag of Greece.svg|22x20px]] [[Грек]]: [[1940]] оны [[10 сарын 28]]
* [[Зураг:Flag of the Kingdom of Yugoslavia.svg|22x20px]] [[Югославын Хант Улс|Югославын Хаант Улс]]: [[1941]] оны [[4 сарын 6]]
* [[Зураг:Flag of the Soviet Union.svg|22x20px]] [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс]]: [[1941]] оны [[6 сарын 22]]
* [[Зураг:Tuvan_People's_Republic_flag_1933-1939.png|22x20px]] [[Танну Тува]]: [[1941]] оны [[6 сарын 25]]
* [[Зураг:Flag of Panama.svg|22x20px]] [[Панам]]: [[1941]] оны [[12 сарын 7]]
* [[Зураг:Flag of Costa Rica.svg|22x20px]] [[Коста Рика]]: [[1941]] сарын [[12 сарын 8]]
* [[Зураг:Flag of the Dominican Republic.svg|22x20px]] [[Бүгд Найрамдах Доминикан Улс]]: [[1941]] оны [[12 сарын 8]]
* [[Зураг:Flag of El Salvador.svg|22x20px]] [[Сальвадор]]: [[1941]] оны [[12 сарын 8]]
* [[Зураг:Flag of Haiti.svg|22x20px]] [[Хаити]]: [[1941]] оны [[12 сарын 8]]
* [[Зураг:Flag of Honduras.svg|22x20px]] [[Хондурас]]: [[1941]] оны [[12 сарын 8]]
* [[Зураг:Flag of Nicaragua.svg|22x20px]] [[Никарагуа]]: [[1941]] оны [[12 сарын 8]]
* [[Зураг:US_flag_48_stars.svg|22x20px]] [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]: [[1941]] оны [[12 сарын 8]]
* [[Зураг:Flag of the Republic of China.svg|22x20px]] [[Тайвань]]: [[1941]] оны [[12 сарын 9]]
* [[Зураг:Flag of Guatemala.svg|22x20px]] [[Гватемал]]: [[1941]] оны [[12 сарын 9]]
* [[Зураг:Flag of Cuba.svg|22x20px]] [[Куба]]: [[1941]] сарын [[12 сарын 9]]
* [[Зураг:Flag of Czechoslovakia.svg|22x20px]] [[Чехословак]]: [[1941]] оны [[12 сарын 16]]
* [[Зураг:Flag of Peru.svg|22x20px]] [[Перу]]: [[1942]] оны [[2 сарын 12]]
* [[Зураг:Flag of Mexico.svg|22x20px]] [[Мексик]]: [[1942]] оны [[5 сарын 22]]
* [[Зураг:Flag of Brazil.svg|22x20px]] [[Бразил]]: [[1942]] оны [[8 сарын 22]]
* [[Зураг:Flag of Ethiopia.svg|22x20px]] [[Этиоп]]: [[1942]] оны [[12 сарын 14]]
* [[Зураг:Flag of Iraq 1924.svg|22x20px]] [[Ирак]]: [[1943]] оны [[1 сарын 17]] ([[1941]] онд холбоотнуудад эзлэгдсэн)
* [[Зураг:Flag of Bolivia.svg|22x20px]] [[Боливи]]: [[1943]] оны [[4 сарын 7]]
* [[Зураг:Naval flag of Iran 1933-1980.svg|22x20px]] [[Иран]]: [[1943]] оны [[9 сарын 9]] ([[1941]] онд холбоотнуудад эзлэгдсэн)
* [[Зураг:Flag of Italy (1861-1946).svg|22x20px]] [[Итали]]: [[1943]] оны 10 сарын 13 (Хуучнаар тэнхлэгийн улс)
* [[Зураг:Flag of Colombia.svg|22x20px]] [[Колумби]]: [[1943]] оны [[11 сарын 26]]
* [[Зураг:Flag of Liberia.svg|22x20px]] [[Либери]]: [[1944]] оны [[1 сарын 27]]
* [[Зураг:Flag of Romania.svg|22x20px]] [[Румын]]: [[1944]] оны [[8 сарын 25]] (Хуучнаар тэнхлэгийн улс)
* [[Зураг:Flag of Bulgaria.svg|22x20px]] [[Болгар]]: [[1944]] оны [[9 сарын 8]] (Хуучнаар тэнхлэгийн улс)
* [[Зураг:Flag of San Marino.svg|22x20px]] [[Сан Марино]]: [[1944]] оны [[9 сарын 21]]
* [[Зураг:Flag of Albania.svg|22x20px]] [[Албани]]: [[1944]] оны [[10 сарын 26]]
* [[Зураг:Flag of Hungary.svg|22x20px]] [[Унгар]]: [[1945]] оны [[1 сарын 20]] (Хуучнаар тэнхлэгийн улс)
* [[Зураг:Flag_of_Bahawalpur.svg|22x20px]] [[Бахавалпур]]: [[1945]] оны [[2 сарын 2]]
* [[Зураг:Flag of Ecuador.svg|22x20px]] [[Эквадор]]: [[1945]] оны [[2 сарын 2]]
* [[Зураг:Flag of Paraguay.svg|22x20px]] [[Парагвай]]: [[1945]] оны [[2 сарын 7]]
* [[Зураг:Flag of Uruguay.svg|22x20px]] [[Уругвай]]: [[1945]] оны [[2 сарын 15]]
* [[Зураг:Flag of Venezuela.svg|22x20px]] [[Венесуэл]]: [[1945]] оны [[2 сарын 15]]
* [[Зураг:Flag of Turkey.svg|22x20px]] [[Турк]]: [[1945]] оны [[2 сарын 23]]
* [[Зураг:Flag of Lebanon.svg|22x20px]] [[Ливан]]: [[1945]] оны [[2 сарын 27]]
* [[Зураг:Flag of Saudi Arabia.svg|22x20px]] [[Саудын Араб]]: [[1945]] оны [[5 сарын 1]]
* [[Зураг:Flag of Finland.svg|22x20px]] [[Финланд]]: [[1945]] оны [[3 сарын 4]] (Тэнхлэгийнхний талд байсан)
* [[Зураг:Flag of Argentina.svg|22x20px]] [[Аргентин]]: [[1945]] оны [[3 сарын 27]]
* [[Зураг:Flag of Chile.svg|22x20px]] [[Чили]]: [[1945]] оны [[4 сарын 11]]
* [[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1949-1992).svg|22x20px]] [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]: [[1945]] оны [[8 сарын 10]]

Он сар өдөр нь [[Герман, Итали, Япон ,франц 4 улсын гэрээ|Герман, Итали, Япон франц 4  улсын гэрээнд]] гарын үсэг зурсан огноо болно.

* [[Зураг:Flag of Germany_1933.svg|22x20px]] [[Герман]]: [[1940]] оны [[9 сарын 27]]
* [[Зураг:Flag of Italy (1861-1946) crowned.svg|22x20px]] [[Итали]]: [[1940]] оны [[9 сарын 27]]
* [[Зураг:Merchant flag of Japan (1870).svg|22x20px]] [[Япон]]: [[1940]] оны [[9 сарын 27]]
* [[Зураг:Flag of Hungary 1940.svg|22x20px]] [[Унгар]]: [[1940]] оны [[11 сарын 20]]
* [[Зураг:Flag of Romania.svg|22x20px]] [[Румын]]: [[1940]] оны [[11 сарын 23]]
* [[Зураг:Flag of First Slovak Republic 1939-1945.svg|22x20px]] [[Словак]]: [[1940]] оны [[11 сарын 24]]
* [[Зураг:Flag of Bulgaria (1878-1944).svg|22x20px]] [[Болгар]]: [[1941]] оны [[3 сарын 1]]
* [[Зураг:Flag of the Kingdom of Yugoslavia.svg|22x20px]] [[Югослав]]: [[1941]] оны [[3 сарын 25]]
* [[Зураг:Flag of Croatia_Ustasa.svg|22x20px]] [[Хорват]]: [[1941]] оны [[4 сарын 10]]
* [[Зураг:Flag of Finland.svg|22x20px]] [[Финланд]]: [[1945|1941]] оны [[3 сарын 4|7 сарын 7]] 

=== Тэнхлэгийнхний талд байсан улсууд ===
* [[Зураг:Flag of Thailand.svg|22x20px]] [[Тайланд]]
* [[Зураг:Flag of Iraq_1924.svg|22x20px]] [[Ирак]]
* [[Зураг:Flag of Manchukuo.svg|22x20px]] [[Манж-Го]] Улс ([[Японы тоглоомын улс]])
* [[Зураг:Flag of the Mengjiang.svg|22x20px]] [[Мэнзян]] (Японы тоглоомын улс)
* [[Зураг:Flag of the Republic of China.svg|22x20px]] [[Хятад]] (Японы тоглоомын улс)
* [[Зураг:Burma flag(1943).gif|22x20px]] [[Бирм]] (Японы тоглоомын улс)
* [[Зураг:Flag of the Philippines.svg|22x20px]] [[Филиппин]] (Японы тоглоомын улс)
* [[Зураг:1931 Flag of India.svg|22x20px]] [[Энэтхэг]] (Японы тоглоомын улс)
* [[Зураг:Flag_of_Albania_(1939-1943).svg|22x20px]] [[Албани]] (Италийн тоглоомын улс)
* [[Зураг:Flag of Ethiopia.svg|22x20px]] [[Этиоп]] (Италийн тоглоомын улс)
* [[Зураг:Flag_of_Serbia_(national).svg|22x20px]] [[Серби]] (Германы тоглоомын улс)
* [[Зураг:Flag of France.svg|22x20px]] [[Франц]] /Vichy France/ (Туслалцаа үзүүлж байсан)
* [[Зураг:Flag of Denmark.svg|22x20px]] [[Дани]] (Туслалцаа үзүүлж байсан)
* [[Зураг:Flag of Spain (1945 - 1977).svg|22x20px]] [[Испани]] (Туслалцаа үзүүлж байсан)
* [[Зураг:Flag of Portugal.svg|22x20px]] [[Португал]] (Туслалцаа үзүүлж байсан)

== Мөн үзэх ==
* [[Вермахтын Польш руу хийсэн халдлага]]
* [[Дайн]]
* [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]
* [[Дэлхийн хоёрдугаар дайны удирдагчид]]
* [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]]
* [[Үндэстнүүдийн Лиг]]
* [[Аугаа их эх орны дайн]]
* [[Зөвлөлтийн цэргийн гэмт хэрэг]]
* [[Холбоотны буюу Англи, Америкийн цэргийн гэмт хэрэг]]
* [[Герман болон түүний холбоотны цэргийн гэмт хэрэг]]

== Цахим холбоос ==
{{Commons|World War II|Дэлхийн хоёрдугаар дайн}}
{{Commonscat|World War II|Дэлхийн хоёрдугаар дайн}}
{{Wiktionary}}
<div class="references-small">
; Мэдээллийн сангууд
* [https://web.archive.org/web/20080312060824/http://dir.yahoo.com/Arts/Humanities/History/By_Time_Period/20th_Century/Military_History/World_War_II/ Yahoo — "World War II"]
* [http://www.militaryindexes.com/worldwartwo/ Directory of Online World War II Indexes & Records]
* [https://web.archive.org/web/20090708042559/http://vlib.iue.it/history/mil/ww2.html WWW-VL: History: WWII]
; Ерөнхий
* [http://www.ww2db.com/ World War II Database]
* [http://www.spartacus.schoolnet.co.uk/2WW.htm The Second World War] 
* [https://web.archive.org/web/20050507150818/http://www6.dw-world.de/en/worldwarII.php Deutsche Welle special section on World War II] created by one of Germany’s public broadcasters on World War II and the world 60 years after.
* [https://web.archive.org/web/20090414134838/http://www.wwii.ca/ Canada and WWII]
* [http://www.historisches-centrum.de/index.php?id=427 End of World War II in Germany]
* [http://www.history.com/encyclopedia.do?articleId=226140 World War II Encyclopedia by the History Channel]
* [https://web.archive.org/web/20090623215837/http://www.ww2awards.com/ World War II Awards and their recipients]
* [https://web.archive.org/web/20090703062300/http://www.gettysburg.edu/special_collections/collections/manuscripts/collections/ms056.dot World War II German Prisoner of War Collection at Gettysburg College]
; Mэдээлэл
* [http://www.archives.gov/research/ww2/ U.S. National Archives Photos]
* [https://web.archive.org/web/20080415140517/http://digital.library.unt.edu/search.tkl?type=collection&q=WWII World War II Poster Collection] hosted by the University of North Texas Libraries'
* [https://web.archive.org/web/20090427054552/http://gettysburg.cdmhost.com/cdm4/browse.php?CISOROOT=%2Fp126301coll3 World War II Poster Digital Collection at Gettysburg College]
* [http://digital.library.unt.edu/ Digital Collections]
* [https://web.archive.org/web/20140326040930/http://www.psywar.org/leaflets.php World War II Propaganda Leaflet Archive]
* [http://www.ww2incolor.com/gallery/ World War 2 Pictures In Colour]
* [http://www.warphotos.co.nr/ Thousands of World War II Photographs & Movies]
* [http://worldwartwozone.com/photopost/ World War II Zone Photo and Multi-media gallery] (Blanked, requires registration)
* [http://english.pobediteli.ru/ Multimedia map] — Presentation that covers the war from the invasion of the Soviet Union to the fall of Berlin
* [http://www.otr.net/?p=news Radio news from 1938 to 1945]
* [http://www.nationalarchives.gov.uk/theartofwar/ The Art of War Online Exhibition at the UK National Archive]
; Он-лайн баримтууд 
* [http://memory.loc.gov/ammem/collections/maps/wwii/ World War II Military Situation Maps. Library of Congress]
* [https://web.archive.org/web/20090429062902/http://www.american-divisions.com/ After Action Reports (AAR’s) and other official documents about the American Divisions during the Second World War]
* [http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_ww2.html Maps from the Pacific and Italian theaters]
* [https://web.archive.org/web/20090126201539/http://www.theblackvault.com/modules.php?name=core&showPage=true&pageID=35 Officially Declassified U.S. Government Documents about World War II] <!-- NOTE TO WIKI EDITORS: I did ask to add this link via the talk page, and received permission. -->
* [https://web.archive.org/web/20090724225922/http://www.foia.cia.gov/CPE/CAESAR/caesar-25.pdf ''The Soviet History of World War II''], 28 October 1959 — Central Intelligence Agency, Office of Current Intelligence.
* [http://chrito.users1.50megs.com/ Daily German action reports]
</div>

== Эшлэл ==
{{reflist|2}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Дэлхийн хоёрдугаар дайн| ]]
[[Ангилал:20-р зууны Германы түүx]]
[[Ангилал:20-р зууны дайн]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Улсын дайн]]
[[Ангилал:Францын дайн]]
[[Ангилал:1939 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1940 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1941 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1942 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1943 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1944 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1945 оны зөрчилдөөн]]