Иран хуудасны эх кодыг харах

{{Short description|Баруун Азийн улс}}
{{Энэ гарчиг}}
{{Redirect-distinguish-for|Перс|Перс}}
{{Distinguish||Ирак}}
{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Исламын Бүгд Найрамдах Иран Улс
| common_name            = Иран
| native_name            = {{nobold|{{native name|fa|جمهوری اسلامی ایران|italics=off}}}}<br />{{small|{{transliteration|fa|Жомхури-е Эслами-е Иран}}}}
| image_flag             = Flag of Iran.svg
| flag_type              = [[Ираны төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]
| image_coat             = Emblem of Iran.svg
| symbol_type            = [[Ираны төрийн сүлд|Сүлд]]
| national_motto         = {{lang|fa|استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی}}<br />{{transliteration|fa|Эстеклал, Азади, Жомхури-е Эслами}}<br />"Тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, исламын бүгд найрамдах улс"<br />(''[[де-факто]]'')<ref name="Temperman2010">{{cite book |author=Jeroen Temperman | title=State-Religion Relationships and Human Rights Law: Towards a Right to Religiously Neutral Governance | url=https://books.google.com/books?id=Khag6tbsIn4C&pg=PA87 | year=2010 | publisher=Brill | isbn=978-90-04-18148-9| pages=87– 
| quote=The official motto of Iran is [the] ''[[Takbir]]'' ('God is the Greatest' or 'God is Great'). Transliteration ''Allahu Akbar''. As referred to in art. 18 of the constitution of Iran (1979). The ''[[de facto]]'' motto however is: 'Independence, freedom, the Islamic Republic.{{'-}}}}</ref>
| national_anthem        = {{lang|fa|سرود ملی جمهوری اسلامی ایران}}<br />{{nowrap|{{transliteration|fa|Соруд-э Мэлли-е Жомхури-е Эслами-е Иран}}}}<br />{{nowrap|"[[Ираны төрийн дуулал|Исламын Бүгд Найрамдах Иран Улсын үндэсний төрийн дуулал]]"}}{{parabr}}{{center|[[File:Sorud-e Mellí-e Yomhurí-e Eslamí-e Irán (instrumental).oga]]}}
| image_map              = Iran (orthographic projection).svg
| capital                = [[Тегеран]]
| coordinates            = {{Coord|35|41|N|51|25|E|type:city}}
| largest_city           = [[Тегеран]]
| official_languages     = [[Перс хэл]]<ref name=AO>{{Cite web |title=Constition of Islamic Republic of Iran, Chapter II: The Official Language, Script, Calendar, and Flag of the Country, Article 15 |url=https://www.iranchamber.com/government/laws/constitution_ch02.php |archive-url=https://web.archive.org/web/20220730024031/https://www.iranchamber.com/government/laws/constitution_ch02.php |archive-date=9 June 2023 |access-date=9 June 2023 |website=Iran Chamber Society}}</ref>
| regional_languages     = {{Collapsible list
| titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal;font-size:100%;
| title = [[Ираны хэлнүүд|Жагсаалт]]:<ref name="CIA"/> | 53% [[Перс хэл]] | 18% [[Азербайжан хэл]] ба бусад [[Түрэг хэлний язгуур|Түрэг хэлнүүд]] {{midsize|([[Кашкай хэл]], [[Түркмен хэл]] зэрэг)<ref name="britannicalanguages">{{cite web |title=Iran – Languages |url=https://www.britannica.com/place/Iran/Languages |website=Encyclopedia Britannica |access-date=9 January 2020 |language=en}}</ref>}} | 10% [[Курд хэл]] | 7% [[Гиляки хэл|Гиляки]] болон [[Мазандерани хэл]] | 6% [[Лури хэл]] | 2% [[Балуч хэл]] | 2% [[Араб хэл]] | 2% other<ref name=AO/> {{midsize|([[Армени хэл]], [[Сурет хэл|Ассири]], [[Гүрж хэл]], [[Лаки хэл|Лаки]], [[Семнани хэл]], [[Талыш хэл]], [[Тати хэл (Иран)|Тати хэл]])}}}}
| ethnic_groups          = {{Tree list}}
*[[Перс үндэстэн|Персүүд]]
*[[Ираны Азербайжанчууд|Азербайжанчууд]]
*[[Иран дахь курдүүд|Курдүүд]]
*[[Мазандерани ястан|Мазандерани]]
*[[Лур ястан|Лурууд]]
*[[Гиляки ястан|Гилякууд]]
*[[Иран дахь арабчууд|Арабчууд]]
*[[Ираны Туркменчүүд|Туркменчүүд]]
*[[Ираны Балучууд|Балучууд]]
*[[Талыш ястан|Талыш]]
*[[Тат ястан (Иран)|Татууд]]
{{Tree list/end}}
| religion               = [[Шиит Ислам]] ([[төрийн шашин|албан ёсны]])
| demonym                = [[Иран дахь угсаатны бүлгүүд|Иранчууд‎]]
| government_type        = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Теократ#Иран|теократ]] [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн]] [[исламын бүгд найрамдах улс]]
| leader_title1          = [[Иран улсын дээд удирдагч|Дээд Удирдагч]]
| leader_name1           = {{nowrap|[[Али Хаменеи]]}}
| leader_title2          = [[Ираны Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| leader_name2           = [[Мохаммад Мохбер]] (үүрэг гүйцэтгэгч)
| leader_title3          = [[Ираны Дэд Ерөнхийлөгч|Дэд Ерөнхийлөгч]]
| leader_name3           = [[Мохаммад Мохбер]]
| leader_title4          = [[Ираны Парламентын даргын жагсаалт|Парламентын Дарга]]
| leader_name4           = [[Мохаммад Багер Галибаф]]
| leader_title5          = [[Ираны Ерөнхий шүүгч|Ерөнхий шүүгч]]
| leader_name5           = [[Голям Хосейн Мохсени Эжеи]]
| lower_house            = 
| legislature            = [[Исламын Зөвлөлдөх Хурал]]
| sovereignty_type       = [[Ираны түүх|Түүх]]
| established_event1     = [[Мид|Мидийн эзэнт гүрэн]]
| established_date1      = МЭӨ 678
| established_event2     = [[Ахеменидын эзэнт гүрэн]]
| established_date2      = МЭӨ 550
| established_event3     = [[Парфяны эзэнт гүрэн]]
| established_date3      = МЭӨ 247
| established_event4     = [[Сасанидын эзэнт гүрэн]]
| established_date4      = МЭ 224
| established_event5     = [[Буидын эзэнт гүрэн]]
| established_date5      = 934
| established_event6     = [[Сафавын улс]]
| established_date6      = 1501
| established_event7     = [[Афшар]]
| established_date7      = 1736
| established_event8     = [[Кажар]]
| established_date8      = 1796
| established_event9    = [[Пахлавийн улс]]
| established_date9     = 12 сарын 15, 1925 он
| established_event10    = [[Ираны хувьсгал|Исламын хувьсгал]]
| established_date10     = 2 сарын 11, 1979 он
| established_event11    = [[Исламын Бүгд Найрамдах Иран Улсын үндсэн хууль|Одоогийн үндсэн хууль]]
| established_date11     = 12 сарын 3, 1979 он
| established_event12    = [[1989 оны Ираны үндсэн хуулийн бүх нийтийн санал асуулга|Сүүлийн нэмэлт өөрчлөлт]]
| established_date12     = 7 сарын 28, 1989 он
| area_km2               = 1,648,195
| area_rank              = 17
| area_sq_mi             = 636,372<!--Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and Numbers]]-->
| percent_water          = 1.63 (2015)<ref>{{cite web|title=Surface water and surface water change|access-date=11 October 2020|publisher=Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) |url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER}}</ref>
| population_estimate = 87,590,873<ref>{{Cite CIA World Factbook|country=Iran|access-date=22 June 2023|year=2023}}</ref>
| population_estimate_year = 2023
| population_estimate_rank = 17
| population_density_km2 = 48
| population_density_sq_mi = 124<!--Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and Numbers]]-->
| population_density_rank = 162<!--Wiki source[?]-->
| GDP_PPP                = $1.692 их наяд<ref name="imf2">{{cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=158,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2022&ey=2023&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title=World Economic Outlook Database, April 2023|date=April 2023|website=IMF.org|publisher=[[International Monetary Fund]]|access-date= April 11, 2023}}</ref>
| GDP_PPP_year           = 2023
| GDP_PPP_rank           = 22
| GDP_PPP_per_capita     = $19,548<ref name=imf2 />
| GDP_PPP_per_capita_rank = 80
| GDP_nominal            = {{decrease}}$367.968 тэрбум<ref name=imf2 />
| GDP_nominal_year       = 2023
| GDP_nominal_rank       = 43
| GDP_nominal_per_capita = {{decrease}} $4,252<ref name=imf2 />
| GDP_nominal_per_capita_rank = 120
| Gini                   = 40.9<!--number only-->
| Gini_year              = 2019
| Gini_change            = decrease<!--increase/decrease/steady-->
| Gini_ref               = <ref name="Data.worldbank.org">{{cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=IR |title=Gini index |work=[[World Bank]] |access-date=13 January 2023}}</ref>
| Gini_rank              = 
| HDI                    = 0.783<!--number only-->
| HDI_year               = 2021<!--Please use the year to which the data refers, not the publication year-->
| HDI_change             = decrease<!--increase/decrease/steady-->
| HDI_ref                = <ref name="HDI">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}</ref>
| HDI_rank               = 70
| currency               = [[Ираны риал]] ({{nq|{{wikt-lang|fa|ریال}}}})
| currency_code          = IRR
| time_zone              = [[Ираны Стандарт Цаг|ИСЦ]]
| utc_offset             = +3:30
| date_format            = <span dir="rtl">[[Иран дахь огноо, цагийн тэмдэглэгээ|жжжж/сс/өө]]</span> ([[Хижри нарны хуанли|ХН]])
| drives_on              = баруун
| calling_code           = [[Иран дахь утасны дугаар|+98]]
| iso3166code            = IR
| cctld                  = {{unbulleted list |[[.ir]] |[[.ir|ایران.]]}}
| today                  = 
}}

'''Иран''' ([[Перс хэл|Перс]]:ايران {{Audio|Iran_alborz.ogg|''Иран''}}), албан ёсоор '''Исламын Бүгд Найрамдах Иран Улс''' нь [[Баруун Ази]].<ref name="BBC">{{cite web |title=Iran Country Profile |publisher=BBC NEWS |url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14541327 |accessdate=8 August 2012}}</ref><ref>{{cite web |url=http://cesww.fas.harvard.edu/ces_definition.html |title="CESWW" – Definition of Central Eurasia |publisher=Cesww.fas.harvard.edu |accessdate=1 August 2010 |archive-date=5 Наймдугаар сар 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100805052739/http://cesww.fas.harvard.edu/ces_definition.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web|url=http://travel.nationalgeographic.com/places/countries/country_iran.html |title=Iran Guide |publisher=National Geographic |date=14 June 2013 |accessdate=21 June 2013}}</ref> [[Өрнийн ертөнц|Өрнөдөд]] 1935 оноос өмнө '''Перс''' гэгддэг байсан учраас Ираны соёлын тайлбарт Перс гэдэг нэр нь одоо ч хэрэглэгддэг.

Иран улс нь бүхэлдээ 1,648,195 км² нутагтай (дэлхийн 18 дахь том), 78 сая хүнтэй<ref name="CIA Factbook - 2010">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html |title=CIA Factbook – 2010 |publisher=Cia.gov |date= |accessdate=2011-09-14 |archive-date=2012-02-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html |url-status=dead }}</ref>. Далайн өргөн эрэг газартай, [[Еврази]]йн төв дэх газар зүйн ашигтай байрлалтай гэгдэх орон юм. Хойгуураа [[Армени]], [[Азербайжан]], [[Туркменистан]] улсуудтай болон [[Каспийн тэнгис]]; зүүн талаараа [[Афганистан]], [[Пакистан]]; урдуураа [[Персийн булан]], [[Оманы булан]]; баруун талаараа [[Турк]], [[Ирак]] улсуудтай тус тус хиллэдэг. Нийслэл болон хамгийн том хот [[Тегеран]] нь улсын [[улс төр]], [[соёл урлаг]], [[худалдаа]], [[аж үйлдвэр]]ийн төв болдог. Иран бол [[газрын тос]], [[байгалийн хий]] ихтэй бөгөөд [[Ойрх Дорнод]]доо нөлөөхүйц гүрэн гэгдэнэ.

Иранд эртнээс [[соёл иргэншил]] дэлгэрч, түүхэнд тэмдэглэгдсэн төрт улс нь [[Григорийн тоолол|НТӨ]] 2800 оны [[Элам]]аас эхэлдэг. МЭӨ 625 онд анх [[Миди]]чүүд нэгтгэж өнөөгийн Иран үндэстний суурь тавьжээ. Тэднийг залгамжилж 1000 гаруй жилийн турш Ахемен, [[Аршакийн улс|Аршак]], [[Сасаны улс|Сасан]] гэсэн Ираны гурван улс дараалан оршиж байгаад [[Араб]] болон бусад харь улсуудын харъяанд байсаар 1551 онд Иранчуудын байгуулсан [[Сефевийн улс]] тогтож үндэстний хувьд дахин нэгтгэгджээ. Энэ улс нь [[Исламын|Исламын шашны]] Шийт урсгалыг дэмжиж байснаас энэ номлол нь хүчтэй тархсан юм. Түүнээс хойш эзэн хаант ёс үргэлжилсээр 1906 онд [[Үндсэн хуульт хаант улс|үндсэн хуульт хаант]], 1979 оны 4 сарын 1-ээс албан ёсоор [[Исламын бүгд найрамдах улс|Исламын Бүгд найрамдах]] улс болсон.

Иран улс нь [[НҮБ]], [[Эвсэлд үл нэгдэх хөдөлгөөн]], [[Исламын шашинт улсуудын байгууллага|ИШУБ]], [[Газрын Тос Экспортлогч Орнуудын Байгууллага]] (ОПЕК) гэх байгууллагуудын үүсгэн байгуулцсан гишүүн орон. 1979 оны Үндсэн Хууль дээр нь тулгуурласан Ираны улс төрийн тогтолцоо нь өвөрмөц, төвөгтэй бүтэц бүхий удирдах албуудаас бүрдэнэ. Төрийн тэргүүн нь [[Ираны дээд удирдагч|Дээд удирдагч]]. Албан ёсны шашин нь Исламын шашны Шийт урсгал бөгөөд албан ёсны хэл нь [[Перс хэл]].

== Нэр ==
Эртний грек түүхчдийн ''Πέρσης'' гэж бичиглэснээс Монголд '''Перс''' гэдэгтэй ижил нэрсээр олон олон хэлэнд Ираныг нэрэлдэг байна. Үндсэндээ 2-3 мянган жилийг хамруулдаг. Ираны [[Фарс]] нутгийн нэрээс үүссэн. Тэгтэл [[᠋᠋᠋перс үндэстэн|персүүд]] өөрсдийн нутгаа [[Парфян]] улсын үед ''Аряан'' (язгууртан), МЭ III зууны үеэс ''Эран'' гэж хэлж бичиж байв.<ref name="MacKenzie">{{cite encyclopedia|last=MacKenzie|first=David Niel|title=Ērān, Ērānšahr|year=1998|volume=8|encyclopedia=Encyclopedia Iranica|publisher=Mazda|location=Costa Mesa|url=http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah}}</ref>  Одоо Ираны персүүд {{Audio|Iran_alborz.ogg|'''Ира́н'''}} (ايران), Афганд ''Эран'', Тажикт ''Эрон'' хэмээдэг. Өрнөдөд түгсэн нэрийг халж, улсын нэрийг нутгийнхны хэлдгээр «Иран» болгохыг 1935 онд [[Реза Хан]] шах нь олон улсад хандан хүсчээ. Энэ нь 1959 оноос бүрэн хэрэгжиж улс орныг [Иран] гэж, үндсэн ард түмнийг [перс] гэж ялгадаг болсон.<ref>{{cite web| title = Renaming Persia| work = persiansarenotarabs.com | year = 2007| url = http://www.persiansarenotarabs.com/renaming-persia/ | accessdate = 26 Apr 2011}}</ref> Перс, [[курд үндэстэн|курд]], [[осет ястан|осет]] ардыг багтаасан [[иран угсаатан]]тай андуурахгүй (үсгийн том жижиг) байх хэрэгтэй.

== Газар зүй ==

Иран улс 1,648,195 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, [[Монгол Улс]]аас арай том буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|18-р]] том орон юм. Хойд өргөргийн 24° — 40°, зүүн уртрагийн  44° — 64° дотор [[өрнө Ази]], зарим талаар [[өмнө Ази]]д байдаг. Хойгуураа [[Каспийн тэнгис]] (740 км урт зурвасаар), өмнүүрээ [[Персийн булан]], [[Оманы булан]]д тулж (нийлээд 2440 км), баруун болон хойд талаараа [[Ирак]] (1458 км), [[Турк]] (499 км), [[Армени]] (35 км), [[Азербайжан]] (790 км) дөрөвтэй, зүүн хойд болон зүүн талаараа [[Туркменистан]] (992 км), [[Афганистан]] (936 км), [[Пакистан]] (909 км) гуравтай хиллэдэг. Хилийн нийт урт — 5,440 км.

=== Газрын тогтоц === 
Иран цулайсан уулархаг орон. [[Ираны тэгш өндөрлөг]] гэнэ. Нутгийн баруун талаар дунджаар 3000 м өндөр [[Загросын нуруу]] 1500 км хуниран тогтжээ. Каспийн тэнгисийн урдуур [[Альборз]]ын нуруу байна. Энд Ираны хамгийн өндөр цэг [[Дамаванд]] хэмээх идэвхтэй галт уул (5610 м) оршдог. Уулын нурууд улсын хилтэй ойр. Нуруудын дунд [[Кавир]], [[Лут]] гэх хүнгүй зэлүүд давс бүхий хоёр цөл — Төв өндөрлөг (900 м) хэмээх газар байна.

Иранд хоёр хэсэг нам доор газар байна. Нэг нь Каспийн тэнгисийн эргийн, нөгөө нь [[Месопотам]]ын зах болсон [[Хузестан]]ы нам доор газар юм. Персийн болон Оманы булангийн эргээр уулын нуруунд тулсан нам доор нарийн зурвастай. 
[[Зураг:Aerial_View_of_Damavand_26.11.2008_04-25-38.JPG|thumb|180px|left|Оргил өндөр Дамаванд уул]]
{|
|valign="top"| '''Өндөр уулс'''
# [[Дамаванд]] (5610 м)
# [[Аламкух]] (4850 м)
# [[Сабалан]] (4811 м)
# [[Дена]] (4450 м)
# [[Зардкух]] (4250 м)
|width="45"| 
|valign="top"| <br>
6. [[Ширкух]] (4050 м)<br>
7. [[Тефтан]] (4025 м)<br>
8. [[Точал]] (3964 м)<br>
9. [[Незва]] (3810 м)<br>
10. [[Саханд]] (3700 м)<br>
|}

=== Ус зүй ===
[[Зураг:Urmia lake drought.gif|thumb|180px|left|[[Урмиа нуур]]ын ус татарчээ]]
Иранд томоохон гол мөрөн, нуур цөөн. Загросын нуруунаас эх авч [[Персийн булан]]г чиглэн 950 км урсдаг [[Карун]]ыг усан замын тээвэрт ашиглана. [[Кархе]], [[Дез]], [[Заянде]] гэсэн томоохон гол бий. [[Урмиа]] гэж давстай, том нуур бий.

=== Уур амьсгал ===
Ираны уур амьсгал нэгэн янз биш. Нутгийн баруун хойд хэсгээр өвөлдөө хүйтэн, цастай, хавар намартаа бороотой, зундаа л халуун байдаг бол урд нутгаар жилийн турш хуурай, халуун. Хузестаны нам доор газар зуны улиралд чийглэг уур амьсгалтай.

Ираны ихэнх нутагт хур тунадас бага, жилд дунджаар 250 мм байна. Каспийн тэнгисийн баруунтаа 1,000 мм, Каспийн тэнгисийн эрэг, Загросын нуруугаар 500 м байдаг бол Төв тэгш өндөрлөгийн цөл газарт 100 мм-ээс бага хур тундастай ажээ.

[[Файл:Persian_Leopard_sitting.jpg|thumb|180px|right|[[Цоохор ирвэс]]]]

=== Амьтан ургамал ===
Хонь, ямаа, үхэр, адуу, усны үхэр, илжиг, тэмээ зэрэг мал, гургуул, ятуу, бүргэд, өрөвтас зэрэг шувуу олон байна. [[Азийн үчимбэр]] (одоо Ираны үчимбэр) гэж нэн ховор зүйлийн амьтан бий. Зэрлэг амьтдаас баавгай, үнэг, чоно, зэрлэг гахай, гөрөөс, цоохор ирвэс бий. [[Арслан]], [[бар]] нь байхгүй болсон.<ref> Guggisberg, C.A.W. (1961). Simba: The Life of the Lion. Howard Timmins, Cape Town.</ref>

=== Ашигт малтмал ===
[[Газрын тос]], [[шатдаг хий]], [[нүүрс]], [[хром]], [[зэс]], [[төмрийн хүдэр]], [[хар тугалга]], [[цайр]], [[манган]]ы нөөцтэй.

== Нийгэм соёл ==
=== Хүн ам зүй ===

{| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px"
|-
! style="width:160px;"| Яс, үндэс, угсаа!! Хувь !! Шашин
|-
| [[Перс үндэстэн]] || 61% || шийт
|-
| [[Азербайжан үндэстэн]] || 16% || шийт
|-
| [[Курд үндэстэн]] || 10% || суннит
|-
| [[Лур ястан]] ||  6% || шийт
|-
| [[Араб угсаатан]] ||  2% || шийт
|-
| [[Балуч ястан]] ||  2% || суннит
|-
| бусад ард түмэн ||  2% || олон янз
|}

{| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px"
|-
! style="width:50px;"| Он !! Хүн ам 
|-
| 1500 || ''4,000,000''
|-
| 1800 || ''7,000,000''
|-
| 1900 || ''9,860,000''
|-
| 1956 || 18,954,704
|-
| 1976 || 33,708,744
|-
| 1996 || 60,055,488
|-
| 2011 || 75,149,669
|}
1950—1990 оны хооронд Иран улсын хүн амын тоо огцом өссөн бөгөөд 2011 онд 75,149,669-аар тоологджээ. 61 хувь нь 30–аас доош насны хүүхэд залуус. Жилийн дундаж өсөлт — 1.3%. Хүн амын нягт — 46 хүн/км², бичиг үсэг тайлагдалт — 84%, хотжилт — 71%. 

[[Зураг:Iran_population_density_2004.jpg|thumb|200px|Хүн амын нягтшил]]
Ираны 4 сая гаруй хүн 1979 оны хувьсгалаас хойш голдуу гадаадын олон оронд дүрвэн цагаачилсан бол эсрэгээр [[Афганистан]], [[Ирак]]аас голдуу 1 сая гаруй хүн Иранд цагаачлан иржээ.

Иран олон угсаатан, үндэстэн, ястнаас бүрдэнэ. Хүн амын 61% ᠋[[перс үндэстэн]], 16% [[азербайжан]], 10% [[Курд үндэстэн|курд]], 6% [[Лур ястан|лур]], 2% [[араб угсаатан|араб]], 2% [[балуч ястан|балуч]], 2% [[туркмен үндэстэн|туркмен]] бол нэг хувь хүрэхгүй [[Армен үндэстэн|армен]], [[Гүрж үндэстэн|гүрж]], [[черкес ястан|черкес]], [[ассир ястан|ассир]] ард бас байна. Ард түмэн болгон өөрийн хэлээр ярьдаг. Нэг бол перс төрлийн хэлтэй [[иран угсаатан]] (᠋перс, курд, лур, балуч), нэг бол нэг шашин (99.4% — [[ислам]]), нэг дэгтэн (эндэхийн перс, азербайжан, арабчууд бүгд [[ислам|шийт]] — 90%) байдаг учир зөрчил тэмцэл бага. Тэгээд бүгд перс соёлоор эртнээс биендээ дасан зохицчихсон. [[Перс хэл]], исламын шийт ёс энд албан ёсных байдаг.

=== Хот суурин ===
Иран маш хурдтай хотжиж байгаа. Одоо 71 хувь хотод аж төрөн суугаа бол 2030 онд 80% хүрэх төлөвтэй.<ref>[https://web.archive.org/web/20071110154704/http://www.sci.org.ir/portal/faces/public/census85/census85.natayej/census85.abadipage  "Islamic Azad University".] Retrieved 28 January 2008". Wayback.archive.org. 10 November 2007. Retrieved 21 June 2013.</ref>

[[Зураг:Aerial_View_of_Tehran_26.11.2008_04-35-03.JPG|thumb|left|200px|[[Тегеран]] ба [[Альборзын нуруу]]]]
{|class="wikitable"
|- valign="top"
|
* [[Тегеран]] — 8,154,051 хүнтэй
* [[Машхад]] — 2,749,374
* [[Эсфахан]] — 1,756,126
* [[Караж]] — 1,614,626
* [[Табриз]] — 1,494,988
* [[Шираз]] — 1,460,665
* [[Ахваз]] — 1,112,021
* [[Гом]] — 1,074,036
||
* [[Керманшах]] — 851,405
* [[Урмиа]] — 667,499
* [[Рашт]] — 639,951	
* [[Захедан]] — 560,725
* [[Керман]] — 534,441
* [[Арак]] — 526,182
* [[Хамадан]] — 525,794
* [[Йазд]] — 486,152
|}

=== Урлаг спорт ===
Иранд эртнээс [[уран зохиол]], [[дүрслэх урлаг]], [[гүн ухаан]], [[анагаах ухаан]], [[барилга урлал]] хөгжсөн. ᠌

[[Перс хивс]] гэж эртнээсээ зартай. Одоо дэлхийн гараар нэхсэн хивсний зах зээлийн 30% дангаар эзэлж байна. 

Перст [[математик]], [[геометр]], [[одон орон|одон орныг]] [[уран барилга]]тай (сүм хийд, орд харш голцуу) хослуулж чадсан бөгөөд эндээс эргэн тойрны олон оронд дэлгэрчээ. ᠌

Перс уран зураг монголчууд ирж эзэн сууснаар их хөгжсөн. Перс хэлээр шүлэг бичсэн нь арвин баян. Диваажин, тамын хоорондох үлгэр домог хэмжээлшгүй. [[Фирдоуси]] (940—1020), [[Омар Хаяам|Омар Хайям]] (1048—1131) гээд олон яруу найрагчийг дурдаж болно. Мөн тэр үеийн [[Авиценн]] буюу Ибн Син анагаах ухааны 450 гаруй судар бичиж үлдээсэн. Ираны гүн ухаанд эхлээд [[Зороастрын шашин]], хожим Исламын шашин нөлөөлсөн. Маш олон зүйлийн хөгжмийн зэмсэг бүтээгдсэн. 

[[Зураг:Nasirolmolk_mosque_warm_light.jpg|thumb|300px|XIX зуунд баригдсан сүмийн дотор тал]]
Иранд аргын тооллолын жил болгоны 3-р сарын 21-нд өөрийн цаг тооллын шинэ жил [[Наурыз]]ын баяр тэмдэглэдэг бөгөөд түүнээс урьтаж галын наадам явуулдаг. Зуны баяр — усан наадам 7-р сарын эхээр тохиодог.

Иранд [[кино]] урлаг хөгжсөн. Ираны кино Өрнөдөд Хятадын кинотай адилаар үнэлэгдэж шагнал авдаг байна.

Иранд олон төрлийн хоол байна. [[Кебаб]] (татсан махны шорлог) байна. [[Хар түрс]] идэхээр хийдэг.

Иранд [[поло]] үүссэн. Иран хүчит бөх ([[чөлөөт бөх]]), [[хүндийн өргөлт|хүндийг өргөгчдөөрөө]] зартай. [[Хөлбөмбөг]], [[бэйсбол]] тоглоно. Уулнаас [[цана]]ар гулгахад тохиромжтой. Иран зуны олимпоос 15 алтан медаль хүртээд байгаа бол өвлийнхөөс шагналгүй гар хоосон байдаг байна.

== Түүх ==
[[Зураг:Persepolis_06.jpg|thumb|right|200px|[[Персеполь|Персеполийн]] туурь]]
[[Зураг:Sasanian Empire 621 A.D.jpg|thumb|right|200px|[[Сасаны улс]] (224 — 652)]]
=== Эртний Перс ===
Загросын нуруунаас чулуун зэвсгийн олдвор олддог. Иранд эртнээс төр улс үүсчээ. Анхны овог аймгуудаас [[Суз]] нийслэлтэй [[Элам]] түүхэнд үлджээ. МЭӨ II мянганаас [[Еврази]]йн өргөн уудам нутагт [[иран угсаатан|иран]] угсаатан бүрэлдэж байснаас [[Мид]] (МЭӨ 678–549 он), [[Ахемены улс]] (МЭӨ 550–330 он), [[Селиекусын улс]] (грекийн жанжны), [[Парфян]] (МЭӨ 247 – МЭ 224 он) зэрэг гүрэн улс тогтжээ. Түүний дараа мөн перс эзэнтэй [[Сасаны улс]] (224–652) [[Ктесифон]] буюу өнөөгийнхөөр [[Багдад]]ад төвлөж байсан. Ахемены улсыг [[II Кир]] хаан үндэслэж агуу нэрээ дуурсгаж явсан бол [[III Дариус]] хаан [[Македоны Александр]]т дийлдэж улсаа алдаж байв. 

Эртний Перс өрнө Азид дэндүү ноёрхож байсан бөгөөд баруун хил нь [[Грек]], [[Ром]], дорно зүгт [[Арал тэнгис]], [[Инд мөрөн]] хүрдэг байжээ.

=== Харь ноён ===
633 онд өрнөөс [[Умар]]ын толгойлсон [[ислам|хотон]] [[араб угсаатан|араб]] ирж, иргэний дайнтай байсан Сасаны улсыг мөхөөгөөд бүрэн эзэлжээ. [[Зороастрын шашин|Зороастрын шашны]] нөлөө буурч иран угсаатан [[ислам]] шашинтай хотон хүмүүс болсон түүх ийн эхэлжээ. Сөргүүлээд [[Омеян халифт улс|Омеян]] (Дамаскийн) араб улс перс түшмэдээр дамжуулан перс соёлыг их хүртжээ. 

Дараа нь [[Аббасидын Халифат Улс|Аббасидын]] (Багдадын) халифт улс тогтоход иранчууд их эрхтэй болжээ. Үүнээс [[Тахирын улс|Тахир]] (821–873), [[Саффарын улс|Саффар]] (861–1003), [[Саманы улс]] (819–1005) гээд иран улсууд зай гарган тогтож байсан. XX зуунд Багдадын халиф Персийг үндсэндээ захирахаа байсанд [[Буин улс]] (934–1062) нөлөөлсөн бол Буинхныг [[түрэг|сельжук түрэгүүд]] цохьжээ. Омеян улсын үед Персийн хүн амын 10%, Аббасын үед 40%, XI зуун болоход 100% [[лалын шашин]]тан болжээ. Иран исламжсан энэ хэдэн зуундаа харин арабчлагдаагүй бөгөөд хэл соёлоо улам тодотгож [[перс үндэстэн|персчилж]] авсан байна. Энэ үед персийн [[уран зохиол]], [[анагаах ухаан]], [[математик]] хөгжжээ.

[[Зураг:DiezAlbumsStudyingTheKoran.jpg|thumb|right|200px|[[Коран]] шагайсан [[Газан|Газан хан]]]]

1219–1224 онд түрэг-перс соёлтой Хорезм буюу [[Сартуул улс|Сартуул]] улсыг [[Чингис хаан]]ы монгол цэрэг дайлаар ирж мөхөөжээ. 1256 онд [[Мөнх хаан]]<nowiki/>ы дүү [[Хүлэгү]] цэрэг захиран ирж улс байгуулан суусан нь [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн Улс]] ([[Перс хэл|персээр]] ''Ильханан'' буюу ''Улсын ханы улс'') байв. 1370 онд бас нэгэн байлдан дагуулагч [[Төмөр]] хааны улсад Персийг нэгтгэж 156 жилийг үджээ. Эдгээр улсын хаад бас л персд ууссан байна.

=== Персийн сэргэлт ===

1000 жилийн турш олигтой улс байгуулаагүй байсан персүүд XVI зуунд [[Сафавын улс]] (1502–1736)-ыг байгуулжээ. Сафавын улс орчин үеийн Иран улсын эхлэл болсон. Үндэслэгч [[I Исмаил]] нийтээрээ исламын [[суннит]] дэгтэй байсныг албан ёсоор шийт болгосноор [[ислам]]ын шашны нэгэн том урсгал хөлөө олжээ. [[Эсфахан]]д нийслэлтэй энэ Сафавын улс томорч өрнө зүгт [[Османы эзэнт гүрэн|Осман]], дорно зүгт [[Их Могол Улс|Их Могол]]той мөчөөрхөж байв. 1587–1629 онд төр барьсан [[I Аббас]] хаан газар нутгаа их тэлж байсан бол урагшгүй [[Солтан Хусейн]] 1722 онд улсаа алджээ.

Түүний дараа угаас Перст нутагтай, түрэг угсааны [[Афшар]]ын (1736–1796), [[Кажар]]ын (1796–1925) гээд хоёр улс [[Машхад]], [[Тегеран]]д төвлөж өнөөгийн газар нутаг үндсэндээ тогтсон байна. 1921 онд [[Реза Хан Пахлави|Реза Хан]] 20 жилийн улс төрийн давамгайллаа бататган төр эргүүлж хаан ([[иранаар]] ''шах'' хэмээн цоллодог) болсон нь [[Пахлавийн улс|Пахлавийн төр]] (1925–1979) байж, Ираны сүүлчийн хаан ураг байсан билээ. 

1941 онд Англи-Зөвлөлтийн хүчин халдаж [[Персийн зам]]ыг үүсгэсний сацуу Реза Ханыг шахамдуулж хүү [[Мохаммед Реза Пахлави|Мохаммед Реза]] нь хаан болов. 1951 онд ерөнхий сайдаар сонгогдсон [[Мохаммед Мосаддык]] нефтийн үйлдвэр, уурхайдыг улсын өмчид авч ард түмэнд үнэлэгдсэн ч 1953 онд Англи-Америкийн оролцсон эргэлтээр огцорчээ. Мохаммед Реза шах [[Хүйтэн дайн]]ы жилүүдэд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америктай]] ойр байж «[[Цагаан хувьсгал]]» хэмээн өрнөжих бодлого барьсан бол [[Рухолла Хомейни]] [[аятолла]] үүнийг буруушааж хоригдож, цөлөгдөж байв.

=== Бүгд найрамдах улс ===

1977 оноос дарангуй шахыг эсэргүүцсэн жагсаал хөдөлгөөн үүсч 1979 онд шах гадаадад зайлан дүрвэж, хаант засаг халагдаж, [[Исламын бүгд найрамдах улс]] үүсээд [[Рухолла Хомейни|Хомейни]] ''[[аятолла]]'' (Аллахын гэрч) уригдан «[[Ираны дээд удирдагч|Дээд удирдагч]]» (''рахбар'') болжээ. Тогтворгүй байдлыг далимдуулан Ирак хөршийн ерөнхийлөгч [[Саддам Хуссейн]] [[Иран-Иракийн дайн]] (1980–1988)–ыг дэгдээсэн ч 1982 он гэхэд Иран эзлэгдсэн газраа эргүүлж авч чадсан байдаг. 1989 онд [[Али Хаменеи]] дээд удирдагч болсон. Дайны хохирлоо нөхөхөөр [[Акбар Хашеми Рафсанжани]] бизнесийг дэмжих бодлого явуулсан бол [[Мохаммад Хатами]] ерөнхийлөгч улам чөлөөлж, ардчилсан болгожээ. 2005 онд консерватив [[Махмуд Ахмадинежад]] сонгогдож байсан бол 2013 онд [[Хасан Рухани]] сонгогдоод одоо улсын Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байна.

== Төр улс ==
=== Төр засаг ===
Иран улс 1979 оны үндсэн хуулиа шинэчилж [[исламын бүгд найрамдах улс]] болжээ. Дэлхийд шашин төрийг хослуулан байгаа цөөн улсын нэг юм.

# [[Иран улсын дээд удирдагч|Дээд удирдагч]] (''рахбар'') — Төрийн тэргүүн, чиг бодлого заагч, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч. Шүүх болон цагдаагийн байгууллагын даргыг, хяналтын зөвлөлийн 12 гишүүнийг 6-г томилно. Харин Шинжээчдийн зөвлөлийн өмнө дүгнүүлдэг.
# Ерөнхийлөгч — Үндсэн хуулийг батлан сахиулагч, Төрийн гүйцэтгэх байгууллагын тэргүүн. Сайд нарын зөвлөлийг бүрдүүлж, засгийн газрыг ажиллуулна. Доороо 8 дэд ерөнхийлөгч, 21 сайдтай. Иргэдийн шууд санал хураалтаар 4 жил хугацаанд ажиллах, дахин нэг сонгогдох эрхтэй. Гол шийдвэрээ дээд удирдагчтай зөвшилцөнө.
# Исламын зөвлөлдөх хурал— нэг танхимын 290 гишүүн бүхий улсын хууль тогтоох хурлын байгууллага. Хувьсгалаас өмнө хоёр танхимтай байсан. 4 жилийн хугацаатай иргэдээс шууд саналаар бүрддэг. Хууль, олон улсын гэрээ хэлэлцээр, улсын төсөв батлах үндсэн үүрэгтэй. 2012 оны сонгуулиар уламжлагчид 182, шинэчлэгчид 75, барьцгүй тал 33 суудал авсан.
# Хяналтын зөвлөл — үндсэн хуулийг сахиулах үүрэгтэй. 6 гишүүнийг дээд удирдагч, үлдсэн 6-г улсын хурлаас томилдог.

=== Гадаад харилцаа ===
[[Зураг:Diplomatic_missions_of_Iran.png|thumb|200px|right|Иран улсын элчин сайд, консул байдаг улс орны газрын зураг]]
Иран өмнө нь ЗХУ-ын түрэлтийг сөрж [[АНУ]]-тай дотно, [[Өрнө дахин]]д хандтай байсан бол АНУ-ын эсрэг тэмцсэн 1979 оны хувьсгалын шийдлээр Америк төдийгүй Өрнийн орнуудтай таарамжгүй харилцаатай болсон. Хувьсгалын дараа Арабын улсуудтай харилцаа муудсан. 1980 онд [[Ирак]] Ираны газрын тостой нутаг руу халдан довтлоход сөргүүлээд Иран Иракт өөрийн чигтэй хувьсгал гаргахыг оролджээ. 1990 оноос Европтой энгийн харьцах болсон. [[Чечень ястан|Чечений]] ([[осет ястан|осеттой]] залгаа) салан тусгаарлах тэмцлийг дэмжсэн нь [[Орос улс|Орост]] таалагдаагүй ч бусад хамтын эрх ашгийн үүднээс нааштай харилцдаг болж байна. Харин АНУ-ын холбоотон Израильтай сөргөлдсөөр байгаа. 

Иран дэлхийн ихэнх улстай, тэр дундаа [[Монгол Улс]]тай 1971 оны 5-р сарын 20-нд дипломат харилцаа тогтоосон. Харин АНУ-тай дипломат харилцаагүй, [[Израил|Израилыг]] бүрэн эрхт улс гэж хүлээн зөвшөөрдөггүй. Иран [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]], [[Газрын Тос Экспортлогч Орнуудын Байгууллага]] зэрэг олон улсын байгууллагад гишүүний статустай. [[Шанхайн Хамтын Ажиллагааны Байгууллага|Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага]]<nowiki/>д гишүүнээр элсэх өргөдлөө 2022 онд өгөөд байгаа. 

=== Орон нутаг ===
[[Зураг:IranNumbered.png|250px|thumb|right|Иран улсын 31 мужийн газрын зураг]]
Иран улс эхлээд [[Иран улсын засаг захиргааны хуваарь|''остан'']] ([[муж]]) гэсэн нэгжээр хуваагдана. Остан нь дотроо 321 [[Иран улсын засаг захиргааны хуваарь|''шахрестан'']] (газар нутаг, хүн амын тоо, эрэмбэ дэсээр монголоор [[хошуу]] гэж) болно. Дотроо 740 ''бахш'' (сум), 982 ''шахр'' (хот суурин)-д хуваагдана. Ираны '''31 муж''':
{{columns
|colwidth  = 20em
|gap       = 0.5em
|col1      =
1. [[Тегеран муж|Тегеран]]<br />
2. [[Ком муж|Ком]]<br />
3. [[Иран улсын Төв муж|Төв]]<br />
4. [[Казвин муж|Казвин]]<br />
5. [[Гилан]]<br />
6. [[Ардебиль муж|Ардебиль]]<br />
7. [[Занжан муж|Занжан]]<br />
8. [[Дорно Азербайджан]]<br />
9. [[Өрнө Азербайджан]]<br />
10. [[Курдистан муж|Курдистан]]
|col2      = 
11. [[Хамадан муж|Хамадан]]<br />
12. [[Керманшах муж|Керманшах]]<br />
13. [[Илам муж|Илам]]<br />
14. [[Лурестан]]<br />
15. [[Хузестан]]<br />
16. [[Чехармехаль-Бахтиария]]<br />
17. [[Кохгилуйе-Бойерахмед]]<br />
18. [[Бушир муж|Бушир]]<br />
19. [[Фарс муж|Фарс]]<br />
20. [[Хормозган]]
|col3      = 
21. [[Систан-Белужистан]]<br />
22. [[Керман муж|Керман]]<br />
23. [[Йазд муж|Йазд]]<br />
24. [[Эсфахан муж|Эсфахан]]<br />
25. [[Семнан муж|Семнан]]<br />
26. [[Мазандаран]]<br />
27. [[Голестан]]<br />
28. [[Умар Хорасан]]<br />
29. [[Хорасан-Резави]]<br />
30. [[Өмнө Хорасан]]<br />
31. [[Альборз]]<br />
}}

== Аж байдал ==
=== Эдийн засаг ===
Иран улс 2012 онд нэрлэсэн үнээр 548.590 тэрбум [[америк доллар|ам.доллар]], худалдан авах чадвараар тэгшитгэсэн үнээр 988.437 тэрбум ам.долларын бүтээгдэхүүн [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн|дотооддоо үйлдвэрлэн]] хэрэглэсэн нь дэлхийн 194 улсад харьцуулахад харгалзан 21, 17-р их дүн юм. ХАЧТ дүнгээр нэг хүнд 12,478 $ оногдож байгаа дунджаас дээгүүр орлого бүхий орон юм. Задалвал үйлчилгээнд 45%, аж үйлдвэрт 45% ([[газрын тос]], [[шатдаг хий]] голлодог), хөдөө аж ахуйд 10% босч байна. 

[[Image:CIAIranKarteOelGas.jpg|thumb|200px|right|Ираны газрын тос, шатдаг хийн орд, хоолойн байршил зураг]]
[[Image:Samand LX 31.jpg|thumb|200px|right|[[Иран Ходро]] — Ойрх Дорнодын автомашины гол үйлдвэрлэгч]]
<timeline>
ImageSize = width:450 height:225
PlotArea = left:30 bottom:20 top:20 right:20 
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
DateFormat = x.y
Period = from:0 till:50.0
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = early
Colors =
  id:gray     value:rgb(0.97,0.97,0.97)
  id:PAN      value:rgb(0.4, 0.6, 1)
  id:PRD      value:rgb(1, 0.84314, 0)
  id:PRI      value:rgb(1, 0.5372, 0.5372)
  id:ALT      value:rgb(0.2, 0.6, 0.8)
  id:NA       value:rgb(0,0.4,0.4)
  id:darkgray     value:rgb(0.80,0.80,0.80)
  id:midgray     value:rgb(0.30,0.57,0)
ScaleMajor = gridcolor:black increment:10 start:0
ScaleMinor = gridcolor:gray increment:1 start:0

BarData=
  barset:Países

PlotData=
  width:15 fontsize:S textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4) color:red
  barset:Países  
  from:0 till:22.10 color:PAN width:20 align:left fontsize:S text:"[[Хятад улс|Хятад]] (22.1%)"
  from:0 till:11.90 color:PRD width:20 align:left fontsize:S text:"[[Энэтхэг улс|Энэтхэг]] (11.9%)"
  from:0 till:10.60 color:PRI width:20 align:left fontsize:S text:"[[Турк улс|Турк]] (10.6%)"
  from:0 till:7.60 color:ALT width:20 align:left fontsize:S text:"[[Өмнө Солонгос улс|Өмнө Солонгос]] (7.6%)"
  from:0 till:7.10 color:NA width:20 align:left fontsize:S text:"[[Япон улс|Япон]] (7.1%)"
  from:0 till:32.20 color:darkgray width:20 align:left fontsize:S text:"бусад орон (40.7%)"

TextData=
  pos:(180,215) fontsize:M text:"Экспорт"
  pos:(110,205) fontsize:S text:"2013 онд 61.22 тэрбум $"
  pos:(400,1) fontsize:S text:(%)
</timeline>

<timeline>
ImageSize = width:450 height:195
PlotArea = left:30 bottom:20 top:20 right:20 
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
DateFormat = x.y
Period = from:0 till:50.0
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = early
Colors =
  id:gray     value:rgb(0.97,0.97,0.97)
  id:PAN      value:rgb(0.4, 0.6, 1)
  id:PRD      value:rgb(1, 0.84314, 0)
  id:PRI      value:rgb(1, 0.5372, 0.5372)
  id:ALT      value:rgb(0.2, 0.6, 0.8)
  id:NA       value:rgb(0,0.4,0.4)
  id:darkgray     value:rgb(0.80,0.80,0.80)
  id:midgray     value:rgb(0.30,0.57,0)
ScaleMajor = gridcolor:black increment:10 start:0
ScaleMinor = gridcolor:gray increment:1 start:0

BarData=
  barset:Países

PlotData=
  width:15 fontsize:S textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4) color:red
  barset:Países  
  from:0 till:33.20 color:PAN width:20 align:left fontsize:S text:"[[Арабын Нэгдсэн Эмирт Улс|Эмирт Араб]] (33.2%)"
  from:0 till:13.80 color:PRI width:20 align:left fontsize:S text:"[[Хятад улс|Хятад]] (13.8%)"
  from:0 till:11.80 color:PRD width:20 align:left fontsize:S text:"[[Турк улс|Турк]] (11.8%)"
  from:0 till:07.40 color:ALT width:20 align:left fontsize:S text:"[[Өмнө Солонгос улс|Өмнө Солонгос]] (7.4%)"
  from:0 till:33.80 color:darkgray width:20 align:left fontsize:S text:"бусад орон (33.8%)"

TextData=
  pos:(200,180) fontsize:M text:"Импорт"
  pos:(110,170) fontsize:S text:"2013 онд 64.42 тэрбум $"
  pos:(350,1) fontsize:S text:(%)
</timeline>

=== Зам тээвэр ===
Иран улс 1,435 [[миллиметр|мм]]-ийн [[төмөр замын цариг|цариг]] бүхий 11,106 [[километр|км]] төмөр замтай. [[Төмөр зам]] нь нутгийн баруун хойноос зүүн урагш, баруун урдаас зүүн хойш хүрсэн хэрээс маягийн хэлбэртэй, нийслэл [[Тегеран]]д огтолцдог. [[Тегераны метро]] 2000 онд ашиглалтанд орсон. Улс даяар 172,927 км [[авто зам]]тайгаас 125,908 км нь цардмал. 2010 онд 11 сая авто [[тээврийн хэрэгсэл]] байгаагаас ихэнхийг өөрийн оронд үйлдвэрлэж, угсарчээ. [[Карун]] голоор 850 км усан замын тээвэртэй. Улс даяар нийт 316 иргэний тээврийн [[нисэх буудал]]тайгаас олон улсын 8, агаарын хилийн 21, орон нутгийн 25 гээд 54-ийг идэвхтэй хэрэглэдэг.

Ираны далайн боомтууд 150–200 сая тн ачаа хүлээн авдаг. [[Ассалуйе]], [[Бандар-Аббас]], [[Бандар-Хомейни]] гурван боомтоор бүх ачааны 90% дамждаг.

== Цахим холбоос ==
* {{commons|ایران}}

== Эх сурвалж ==
{{лавлах холбоос}}

{{Ази}}
{{OIC}}
{{Хөтлөгч мөр Газрын Тос Экспортлогч Орнуудын Байгууллага}}
[[Ангилал:Иран| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:Исламын Бүгд Найрамдах Улс]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]