Монгол хэл хуудасны эх кодыг харах

{{Short description|Монголын албан ёсны хэл}}
{{Инфобокс хэл
| name = Монгол хэл
| nativename = {{ubl|{{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ|lang=mn}} {{MongolUnicode|ᠬᠡᠯᠡ|lang=mn}}}}<!-- {{Phagspa|v|ꡏꡡꡃ ꡢꡡꡙ ꡁꡦ ꡙꡦ|style=height:40px}} does not align nicely with surrounding text. Alternatively, this phagspa sample shouldn't be misleadingly horizontal *here* given the prominence of the infobox. -->
| pronunciation = {{IPA|mn|ˈmɔɴ.ɢəɮ xiɮ|}}
| states = [[Монголын тэгш өндөрлөг]]
| region = [[Монгол]], [[Өвөр Монгол]], [[Буриад]], [[Халимаг]]; [[Орос]]ын [[Эрхүү муж]], [[Өвөр Байгалын хязгаар]]ын зарим хэсэг; [[Хятад]]ын [[Ляонин муж|Ляонин]], [[Гирин муж|Гирин]], [[Хармөрөн муж|Хармөрөн]], [[Шиньжян]], [[Ганьсү муж|Ганьсү]] болон [[Хөхнуур муж]]ийн; [[Киргиз]]ийн [[Ысыккөл муж]]ийн зарим хэсэг
| speakers = {{sigfig|6.187570|2}} сая
| ethnicity = [[Монголчууд]]
| date = 1982–2020
| ref = e26
| familycolor = Алтай
| fam1 = [[Монгол хэлний язгуур]]
| fam2 = Төв Монгол
| fam3 = [[Буриад хэл|Буриад]]–Монгол
| ancestor = [[Прото-Монгол хэл|Прото-Монгол]]
| ancestor2 = [[Дундад Монгол хэл|Дундад Монгол]]
| ancestor3 = [[Сонгодог Монгол хэл|Сонгодог Монгол]]
| dia1 = [[Халх аялга|Халх]]
| dia2 = [[Ойрад–Халимаг аялга|Ойрад]]
| dia3 = [[Өвөр Монгол аялга|Өвөр Монгол]]
| stand1 = [[Халх аялга|Халх]] (Монгол)
| stand2 = [[Цахар аялга|Цахар]] (Хятад)
| script = {{plainlist|
* [[Монгол бичиг|Уламжлалт Монгол]] (Хятад болон Монголд)
* [[Монголын кирилл цагаан толгой|Монголын кирилл]] (Монгол болон Оросод)
* [[Монгол брайл үсэг]]
* [[Дөрвөлжин бичиг]] (түүхэн)}}
| nation = {{ubl|{{MGL}}|{{CHN}}}}
* [[Өвөр Монгол]]<ref>{{cite web |title= China |url = http://www.ethnologue.com/country/CN/status|website= Ethnologue}}</ref>
* [[Шиньжян]]
** [[Бортал тойрог|Борталын монгол үндэстний өөртөө засах жуу]]
** [[Баянгол - Монголын өөртөө засах тойрог]]
** [[Ховогсайр Монгол өөртөө засах шянь]]
* [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]]
** [[Хайши тойрог|Хайши Монгол ба Төвөдийн өөртөө засах тойрог]]
| agency = {{ubl|Монгол:|Төрийн хэлний зөвлөл,<ref>{{cite web |url = http://www.edulaws.pmis.gov.mn/edulaws/web/index.php?modules=law&viewid=2&law_id=189 |title = Төрийн албан ёсны хэлний тухай хууль<nowiki>'</nowiki> |publisher= MongolianLaws.com|date= 2003-05-15 |access-date = 2009-03-27 |url-status = dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20090822084246/http://www.edulaws.pmis.gov.mn/edulaws/web/index.php?modules=law&viewid=2&law_id=189 |archive-date= 2009-08-22}} Зөвлөлийн шийдвэрийг Засгийн газар соёрхон батлах ёстой.</ref>|Хятад:|Монгол хэл бичгийн ажлын зөвлөл<ref>"Mongγul kele bičig-ün aǰil-un ǰöblel". See Sečenbaγatur ''et al.'' (2005): 204.</ref>}}
| iso1 = mn
| iso2 = mon
| iso3 = mon
| lc1 = khk
| ld1 = Халх Монгол
| lc2 = mvf
| ld2 = Өвөр Монгол (хэсэг)
| lingua = 44-BAA-b
| image = 
| imagescale = 
| map = Idioma mongol.png
| mapcaption = Монгол хэлээр ярьдаг газрууд.
| notice = IPA
| glotto = mong1331
| glottorefname = Mongolian
}}
[[Зураг:Atlas Mongolica.jpg|thumb]]
[[Файл:Mongol atlas.jpg|thumb]]
[[Файл:MongolianLanguages.jpg|thumb]]
[[Файл:Mongolic Lang-map.jpg|thumb]]
[[File:China linguistic map.jpg|thumb]]
[[File:Mongolic.jpg|thumb]]
[[File:БНХАУ - үндэстнүүдийн тархалт.png|thumb]]

'''Монгол хэл''' нь Монгол улсын албан ёсны хэл юм.  

[[Монгол үндэстэн|Монгол үндэстний]] эрт эдүгээ цагийн [[хэл]] [[аялга]], [[үсэг]] [[бичиг|бичгийг]] хамтад нь '''Монгол хэл бичиг''' гэнэ. Түүнээс [[Монгол үндэстэн|Монгол үндэстний]] эх [[хэл]]ийг '''Монгол хэл''' ([[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] монггул хэлэ, [[тод монголоор]] монггол хэлэн) гэдэг. Монгол хэл [[13-р зуун|XIII]]-XV, [[16-р зуун|XVI зуун]]ы нэг, [[16-р зуун|XVI-]]XVIII зуун, [[19-р зуун|XIX зуун]]ы гэх мэтээр шатлан хөгжиж [[20-р зуун|XX зуун]]д "'''Орчин цагийн монгол хэл'''"-тэй золгосон юмсанжээ. Монгол хэлийг [[Ойрад–Халимаг аялга|өрнөд]], [[Буриад аялга|умард]], дорнод, төв гэсэн үндсэн дөрвөн аялгатай, биесээсээ тасралгүй үлдсэн хэл [[аялга]] юм гэж [[1959 он]]д Ш.Лувсанвандан эрдэмтэн хэлсэн байдаг.

1206 онд [[Монгол үндэстэн]] бат тогтож, Согд, Уйгур ул сууриас өөрийн үсэг бичигтэй болжээ. Өнөө цагт хэлбэл [[Монгол бичиг|монгол бичиг]] (1204?–), [[Тод монгол үсэг|Тод]] (1648–) гэсэн хоёр янзын [[монгол бичиг|монгол үсэг]], Монгол (1941–) Буриад (1939–) Халимаг (1941–) гурван янзын [[кирилл үсэг|кирилл үсгийн]] аль нэгийг нь ашиглан Монгол хэлээ тэмдэглэснийг '''Монгол бичиг үсэгтэй''' гэнэ. Өнөөдөр тусгүй ч [[дөрвөлжин үсэг|Дөрвөлжин]], [[соёмбо үсэг|Соёмбо]], [[галиг үсэг|галиг]], [[Вагиндрын үсэг|Вагиндрын]] зэрэг үсэг бичгийн уламжлал бас бий. Монгол хэл бичиг нь [[эгшиг зохицох ёс]]той, [[Алтай хэлний язгуур]]ын ерөнхий шинж буюу өгүүлэгдэхүүн-тусагдахуун-өгүүлэхүүн дарааллаар өгүүлбрээ бүтээдэг. Нэр үг, үйл үгийн адаг нь тийн ялгал, дагавар, нөхцлөөр хувирдаг.

== Ангилал ==
1959 онд Монголын эрдэмтэн [[Шадавын Лувсанвандан]] урьд нь монгол хэл аялгыг [[Андрей Руднев]], [[Борис Яковлевич Владимирцов|Борис Владимирцов]], [[Гарма Санжеев]], [[Николай Поппе]], [[Н.Чингэлтэй]] нарын ангилж байсан саналыг харьцуулан үзээд харилцан зөрүүтэй зүйлсийг нь ойлгомжтойгоор тайлбарлажээ. Түүний дараа тэрээр өөрийн өвөрмөц саналаа дэвшүүлсэн байдаг:<ref>Г.Батзаяагийн ишлэснээр {{Webarchiv|url=http://medleg.now.mn/uploads/flash/93ab2def18c32824af1d1e8cf93275e98d3b0021.swf |wayback=20121016101735 |text=Ш.Лувсанвандан Монгол хэл аялганы учир |archiv-bot=2023-09-26 14:27:17 InternetArchiveBot }} (1959)</ref>
* '''[[Ойрад–Халимаг аялга|Өрнөд аялга]]:''' — Шинжааны Хөхнуур ойрд (250000+орчим), Ижил мөрний [[халимаг]]ууд (160 000+ орчим)
** '''Төв, өрнөдийн завсрын аман аялга''' — Хөх нуур, Альшаа, Эзэнэ гол, Ховдын ойрдын аман аялга
* '''[[Буриад аялга|Умард аялга]]:''' — Байгалийн урд биеийн буриад, Байгалийн хойд биеийн буриад (бүгд ≈450000 орчим)
** '''Төв, умардын завсрын аман аялга''' — Сэлэнгийн аман аялга, баргын аман аялга 
* '''[[Монгол хэл|Төв аялга]]:''' — Халх (3500000-3600000 орчим), Цахар (300000+ орчим), Ордос (200000орчим)
* '''[[Монгол хэлний дорнод аялга|Дорнод аялга]]:''' — Хорчин (2000000 орчим), харчин (350 000 орчим)
** '''Төв, дорнодын завсрын аман аялга''' — Баарин, ар хорчин, найман, онниудын аман аялга” гэж ангилагдана.

=== Халх аялга ===
[[Халх аялга]] нь [[Монгол Улс]]ын нэг төв [[Аялга|аялга]] юм. 3 сая<ref>Монгол Улсын гурван сая дахь иргэн Өмнөговь аймагт мэндэллээ {{Webarchiv|url=http://www.news.mn/news.shtml |wayback=20150731032500 |text=news.mn |archiv-bot=2023-10-06 12:28:35 InternetArchiveBot }} (2015)</ref> гаруй хүн ам бүхий Монгол Улсын хүн амын 84 орчим хувийг эзлэх [[Халх]]уудын аялга бөгөөд түүнд тохируулан кирилл бичгээр тэмдэглэх бичгийн хэл болох Монгол хэл нь Монгол Улсын албан ёсны хэл ([[Монгол Улсын Үндсэн Хууль]], 8 дугаар зүйл) болно. Хэд хэдэн дэд аялгад хуваагдана. [[1941 он]]<nowiki/>оос ЗХУ-ын нөлөөгөөр Монгол бичгийг халж, «ө», «ү» үсгийг нэмж, орос үсгийн авч хэрэглэсэн нь одоогийн Монгол улсын бичгийн Монгол хэл юм.
=== Цахар аялга ===
Цахар аялга ([[Шулуун хөх хошуу]]) нь [[Өвөр Монгол]]ын нэг төв [[Аялга|аялга]] юм.

== Өвөрлөгч аялга ==
Өвөр Монголд албан ёсоор хэрэглэгдэх Монгол хэл нь нэг төв аялга болох [[Цахар аялга| Цахар аялгыг]] баримжаа авиа гэж нэрлэдэг. Албан ёсоор хэлийг тэмдэглэхэд хэрэглэдэг Монгол бичиг бол олон авиаг нэг үсгээр тэмдэглэх уламжлалтай байдаг болон [[Хятад хэл|өөр хэлтэн]] хүмүүстээ холилдон сууж байгаа зэргээс шалтгаалан Өвөр Монголд олон аялга байдаг. Өвөр Монголын төв хэсэгт тархсан Цахар аялга нь Халх аялгатай ялгаа тун бага байдаг бол, зүүн талын Хорчин, Харчин аялга нь дуудлага, авиагаараа нэлээд ялгаатай. Энэ нь Монгол хэлний зүүн аялга юм. Хойд этгээдэд Барга, түүнийг төрөл Буриад аялга, баруун талд Ойрад аялгад (Ордос аялга багтана) байна. Өвөр Монгол дахь, Монгол хэл нь албан ёсоор Урд Монголын, Ойрад, Барга-Буриад гэх гурван аялгад хуваагддаг. Урд Монголын аялга гэдэг нь Цахар, Ордос, Баарин, Хорчин, Харчин болон Алшаа аман аялгануудыг хамарна.<ref>{{unicode|“Öbür mongγul ayalγu bol dumdadu ulus-un mongγul kelen-ü saγuri ayalγu bolqu büged dumdadu ulus-un mongγul kelen-ü barimǰiy-a abiy-a ni čaqar aman ayalγun-du saγurilaγsan bayidaγ.“}} (Sečenbaγatur ''et al.'' 2005: 85).</ref>

== Буриад аялга ==
Буриад аялга нь Монгол хэлний хойд аялга болох бөгөөд зонхилох ярилцагчид нь ОХУ-ын Буриад улсад хэлээ Хори аялгад үндэслэн дүрэмжүүлж, 1939 онд «ө», «ү», «h» гэсэн гурван үсэг нэмж орос үсгийг авч, албан ёсны бичгийн хэл болгон Буряад хэлэн, Буряад-Монгол хэлэн хэмээн нэрлэгдэж байна. Монгол улс дахь Буриадууд Халх-Монгол кирил бичиг, Өвөр Монгол дахь Буриадууд Монгол бичгээр хэлээ тэмдэглэж байна. Буриад аялга нь дотроо 4 аман аялга багтаадаг. Эдгээр нь баруун (эхирид, булагад), дундад (алайр, түнхэн), зүүн (хори), урд (сонгоол, сартуул) аман аялганууд юм.

== Ойрад аялга ==
Ойрад аялга нь Монгол хэлний баруун аялга юм. ОХУ-ын Халимаг, Монгол, Хятад гэх 3 улсад байх Ойрад аялганууд нь авиа, үг зүйн хувьд адил бөгөөд үгсийн сангийн хувьд улсын албан ёсны бичгийн хэлнээс хамааран зарим ялгаанууд ажиглагддаг. 1938 оноос Халимаг-Монгол хэлийг тэмдэглэхэд «ә», «һ», «җ», «ң», «ө», «ү» зургаан үсэг нэмж, «ъ» үсгийг хасч орос үсгийг авч, албан ёсны бичгийн хэл болгон Хальмг келн гэж нэрлэж байна.

== Ярилцагчдын тоо ==
Явцуу утгаарх Монгол хэл нь Монгол улс болон, Өвөр Монголын Өөртөө Засах Оронд албан ёсны хэл юм. Нийтдээ 5.2 сая хүн тус хэлээр хэлэлцдэг гэсэн 2005 оны судалгааны үр дүн байдаг<ref>Svantesson ''et al.'' 2005: 141, 143. On the other hand, Sečenbaγatur ''et al.'' 2005: 206 (an Inner Mongolian source) assumes four million Inner Mongolians to be proficient in Mongolian.</ref>. Хятад улс дахь хэлэлцэгсдийн тоог мэдээлэл дутуугаас болж яг нарийн тодорхойлоход төвөгтэй байдаг. 5.8 сая Монгол хүн Хятад улсад амьдарч байгаа гэх статистик байгаа боловч Монгол хэлээр хэлэлцэгсдийн тоо тэдний дотор буурч байгаа ба ялангуяа суурьшмал газруудад болон залуучуудын дунд буурч байна.<ref>Janhunen 2003d: 178.</ref>
Хятад улс дахь Монгол хэлээр ярилцагсдын ихэнх нь Өвөр Монголд байдаг бол Харчин болон Хорчин аялгаар ярилцагсад нь Өвөр Монголын зүүн талын залгаа мужуудад байна.<ref>Sečenbaγatur ''et al.'' 2005: 565.</ref>
Орост (1989 оны тооллогоор) 376 мянга орчим хүн буриадаараа ярьдаг. Үүний 86,6 %-нь Буриад хэлийг, 13,3 %-нь Орос хэлийг эх хэлээ хэмээн хариулсан байдаг. 
Халимаг хэлээр ярилцагсдын тоо 150 мянга орчим байдаг. 1991 оноос хойш Буриад, Халимагт эх хэлнүүд нь Орос хэлтэй зэрэгцэх албан ёсны хэл болсноор дунд сургуулиудад заан сургах болсон.

== Тулгамдсан асуудал ==
Монгол улсаас гадна амьдарч буй Монголчууд нь төрөхдөө эх хэлээрээ хэлд орох боловч сургуульд сурах, цаашлаад их дээд сургуульд сурах, төгсөөд ажил олох тэр орчин нь Хятад, Орос, англи хэлээр байдаг тул улсынхаа албан ёсны хэрэгцээнд шахагдан монгол хэл нь орхигдож дайвар хэлний буюу судалгааны хэлний үүрэгтэй болж байна. 

Улсын албан ёсны хэл болох хятад, орос хэлний хүчтэй хүрээлэлд байгаа буриад, халимаг, өвөрмонголчууд эх хэл аажим аажмаар ийнхүү хэрэглээний хүрээ нь аяндаа багасаж, мөн нөгөө талаар үгсийн сангийн бүрэлдхүүн ихээхэн эрлийзжиж уугуул монгол хэлний чанараа алдан олон зуун жил харь хэлний хүрээлэлд байж салангид монгол хэл болсон могол, монгор, дунсян, баоань хэлтний хувь заяа руу аажимдаа дөтөлсөөр байна.<ref>Л. ЧУлуунбаатар: Монгол хэлний сургалт хийгээд монгол хэлний одоогийн байдал  [http://www.tsahimurtuu.mn/forum/2010/01/13/1747-post Цахим Өртөө сүлжээ]</ref> Монгол хэлэнд тус үг нь байхад, оронд нь интернетээс орж ирсэн англи, орос хэлний үг томъёог шууд галигчлан хэрэглэх асуудал байгаа билээ.

==Цагаан толгой==
{{col-begin}}
{{col-2}}

{| class="wikitable" 
|-
! colspan="3" | Худам монгол үсэг
! rowspan="2" |
! colspan="2" | Галиг
|-
! эхэнд
! дунд
! адагт
! латин
! кирил
|-
| [[Image:Mg a initial.png]]
| rowspan="2" | [[Image:2mg ae medial.png]]
| rowspan="2" | [[Image:3mg ae final.png]][[Image:3mg ae2 final.png]]
| rowspan="2" |
| a
| А
|-
| [[Image:Mg e initial.png]]
| e
| Э
|-
| [[Image:Mg i initial.png]]
| [[Image:2mg i medial.png]]
[[Image:Mongol i middle2.jpg]]
| [[Image:3mg iy final.png]]
|
| i, yi
| И,Й, Ы, Ь
|-
| [[Image:Mg ou initial.png]]
| [[Image:2mg_öü2_medial.PNG]]
| [[Image:3mg ouöü final.PNG]]
|
| o, u
| О, У
|-
| [[File:Mg öü initial.PNG]]
| [[Image:2mg öü1 medial.PNG]][[Image:2mg öü2 medial.PNG]]
| [[Image:3mg ouöü final.PNG]][[Image:Mongol oe tail.jpg]]
|
| ö, ü
| Ө, Ү
|-
| [[Image:Mg n initial.png]]
| [[Image:2mg n1 medial.png]]
[[Image:2mg n2 medial.png]]
| [[Image:3mg ae final.png]][[Image:3mg n2 final.png]]
|
| n
| Н
|-
|
| [[Image:2mg ng medial.png]]
| [[Image:3mg ng final.png]]
|
| ng
| Н, НГ 
|-
| [[Image:Mg b initial.png]]
| [[Image:3mg_ouöü_final.PNG]]
| [[Image:3mg b1 final.png]][[Image:3mg b2 final.png]]
|
| b
| Б, В
|-
| [[Image:Mg p initial.png]]
| [[Image:2mg p medial.png]]
| [[Image:3mg p final.png]]
|
| p
| П 
|-
| [[Image:Mg q initial.png]]
| [[Image:2mg q medial.png]]
| [[Image:3mg q final.png]]
|
| q
| Х
|-
| [[Image:Mg gh initial.png]]
| [[Image:2mg gh1 medial.png]][[Image:2mg_q_medial.png]]
| [[Image:3mg gh1 final.png]] [[Image:3mg_q_final.png]]
|
| γ
| Г
|-
| rowspan="2" | [[Image:Mg g initial.png]]
| rowspan="2" | [[Image:2mg g medial.png]]
|
| rowspan="2" |
| k
| Х
|-
|[[Image:3mg g final.png]]
| g
| Г
|-
| [[Image:Mg m initial.png]]
| [[Image:2mg m medial.png]]
| [[Image:3mg m final.png]]
|
| m
| М
|-
| [[Image:Mg l initial.png]]
| [[Image:2mg l medial.png]]
| [[Image:3mg l final.png]]
|
| l
| Л
|-
| [[Image:Mg s initial.png]]
| [[Image:2mg s medial.png]]
| [[Image:3mg s final.png]]
|
| s
| С
|- class="nounderlines"
| [[Image:Mg sh initial.png]]
| [[Image:2mg sh medial.png]]
| [[Image:3mg sh final.png]]
|
| š
| Ш
|-
| [[Image:Mg td initial.png]]
| [[Image:2mg td2 medial.png]][[Image:2mg td1 medial.png]]
| [[Image:3mg td final.png]]
|
| t, d
| Т, Д
|-
| [[Image:Mg c initial.png]]
| [[Image:2mg c medial.png]]
|
|
| č
| Ч, Ц
|-
| [[Image:Mg j initial.png]]
| [[Image:2mg j medial.png]]
|
|
| j
| Ж, З
|-
| [[Image:Mg y initial.png]]
| [[Image:2mg y medial.png]]
| [[Image:3mg iy final.png]]
|
| y
| -Й, Е*, Ё*, Ю*, Я*
|-
| [[Image:Mg r initial.png]]
| [[Image:2mg r medial.png]]
| [[Image:3mg r final.png]]
|
| r
| Р
|-
| [[Image:Mg w initial.png]]
| [[Image:2mg w medial.png]]
|
|
| v
| В
|-
| [[Image:Mg f initial.png]]
| [[Image:2mg f medial.png]]
| [[Image:3mg f final.png]]
|
| f
| Ф
|-
| [[Image:Mg k initial.png]]
| [[Image:2mg k medial.png]]
| [[Image:3mg k final.png]]
|
| {{unicode|ḳ}}
| К
|-
| [[Image:Mg ts initial.png]]
| [[Image:2mg ts medial.png]]
|
|
| (c)
| (ц)
|-
| [[Image:Mg z initial.png]]
| [[Image:2mg z medial.png]]
|
|
| (z)
| (з)
|-
| [[Image:Mg h initial.png]]
| [[Image:2mg h medial.png]]
|
|
| (h)
| (г, х)
|-
| [[Image:Mg zh initial.png]]
|
|
|
| (zh)
| (-,-)
|-
| [[Image:Mg ri initial.png]]
|
|
|
| (ř)
| (-,-)
|-
| [[Image:Mg ch initial.png]]
|
|
|
| (chi)
| (-,-)
|-
|-
|}
</div>

{{col-2}}

{|class="wikitable"
! colspan="3" align="center"|Кирил үсэг
|-
!align="center"|Халимаг <br><small>(1941–)</small> 
!align="center"|Монгол <br><small>(1941–)</small> 
!align="center"|Буриад <br><small>(1939–)</small> 
|-
|align="center"|Аа
|align="center" rowspan=2 |Аа
|align="center" rowspan=2 |Аа
|-
|align="center"|Әә
|-
|align="center"|Бб
|align="center"|Бб
|align="center"|Бб
|-
|align="center"|Вв
|align="center"|Вв
|align="center"|Вв
|-
|align="center"|Гг
|align="center" rowspan=2 |Гг
|align="center" rowspan=2 |Гг
|-
|align="center"|Һһ
|-
|align="center"|Дд
|align="center"|Дд
|align="center"|Дд
|-
|align="center"|Ее
|align="center"|Ее
|align="center"|Ее
|-
|align="center"|Ёё
|align="center"|Ёё
|align="center"|Ёё
|-
|align="center"|Жж
|align="center" rowspan=2 |Жж
|align="center" rowspan=2 |Жж
|-
|align="center"|Җҗ
|-
|align="center"|Зз
|align="center"|Зз
|align="center"|Зз
|-
|align="center"|Ии
|align="center"|Ии
|align="center"|Ии
|-
|align="center"|Йй
|align="center"|Йй
|align="center"|Йй
|-
|align="center"|Кк
|align="center"|Кк
|align="center"|Кк
|-
|align="center"|Лл
|align="center"|Лл
|align="center"|Лл
|-
|align="center"|Мм
|align="center"|Мм
|align="center"|Мм
|-
|align="center"|Нн
|align="center" rowspan=2 |Нн
|align="center" rowspan=2 |Нн
|-
|align="center"|Ңң
|-
|align="center"|Оо
|align="center"|Оо
|align="center"|Оо
|-
|align="center"|Өө
|align="center"|Өө
|align="center"|Өө
|-
|align="center"|Пп
|align="center"|Пп
|align="center"|Пп
|-
|align="center"|Рр
|align="center"|Рр
|align="center"|Рр
|-
|align="center"|Сс
|align="center"|Сс
|align="center"|Сс
|-
|align="center"|Тт
|align="center"|Тт
|align="center"|Тт
|-
|align="center"|Уу
|align="center"|Уу
|align="center"|Уу
|-
|align="center"|Үү
|align="center"|Үү
|align="center"|Үү
|-
|align="center"|Фф
|align="center"|Фф
|align="center"|Фф
|-
|align="center" rowspan=2 |Хх
|align="center" rowspan=2 |Хх
|align="center"|Хх
|-
|align="center"|Һһ
|-
|align="center"|Цц
|align="center"|Цц
|align="center"|Цц
|-
|align="center"|Чч
|align="center"|Чч
|align="center"|Чч
|-
|align="center"|Шш
|align="center"|Шш
|align="center"|Шш
|-
|align="center"|Щщ
|align="center"|Щщ
|align="center"|Щщ
|-
|align="center"|
|align="center"|ъ
|align="center"|ъ
|-
|align="center"|Ыы
|align="center"|Ыы
|align="center"|Ы
|-
|align="center"|ь
|align="center"|ь
|align="center"|ь
|-
|align="center"|Ээ
|align="center"|Ээ
|align="center"|Ээ
|-
|align="center"|Юю
|align="center"|Юю
|align="center"|Юю
|-
|align="center"|Яя
|align="center"|Яя
|align="center"|Яя
|-
|align="center"|'''38 үсэг'''
|align="center"|'''35 үсэг'''
|align="center"|'''36 үсэг'''
|}

{{col-2}}
{{col-end}}

== Мөн үзэх ==

* [[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|Кирилл Монгол бичгийн дүрэм]]
* [[Монгол бичиг]]
* [[Монголын түүхэн үсгүүд]]
* [[Монгол хэлний Халх-Буриад-Халимаг товч толь бичиг]]
* [[Монгол хэлний бүлэг]]
* [[Монгол хэлний хэл зүй]]
* [[Цагаан толгой]]

== Эшлэл ==
<references/>

== Гадаад холбоос ==
* [http://toli.query.mn Монгол хэлний тайлбар толь бичиг]
* [http://www.asuult.net/dic/  ''Asuult.net'' толь (Англи, Герман, Орос - Монгол хөрвөх)]
* [http://www.bolor-toli.com/  "Болор" толь (Англи, Монгол хөрвөх)]
* [https://web.archive.org/web/20120922034201/http://altaica.narod.ru/v-mongol.htm  Алтайн хэл зүй, Монгол хэлний толь бичигүүд (Кирилл Монгол, Буриад, Халимаг, Монгол бичиг)]
*[https://web.archive.org/web/20140112153034/http://indo-european-migrations.scienceontheweb.net/Mongolic_Tungusic.html The Mongolic-Tungusic Language Cluster]
*[http://lingvoforum.net/index.php/topic,62413.0.html lingvoforum.net]
*[http://books.google.mn/books?id=uJ-7yFXRpiYC&pg=PA9&dq=Hsiung-nu+Turkic&hl=en&sa=X&ei=HoJKT8STE7OJ0QGCsrmSDg&redir_esc=y#v=onepage&q=Hsiung-nu%20Turkic&f=false Studies in Turkic and Mongolic Linguistics]
*[http://www.dissercat.com/content/grammaticheskie-kategorii-znamenatelnykh-slov-yazyka-sokrovennogo-skazaniya-mongolov-v-sopos Грамматические категории знаменательных слов языка "Сокровенного сказания монголов" в сопоставлении с бурятским языком]
*[http://books.google.mn/books?id=to0jS8HJMmAC&dq=%D1%81%D1%81%D0%BC+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B&source=gbs_navlinks_s Монгольское языкознание в России в первой половине XIX в.: проблемы наследия]
*[http://www.omniglot.com/language/phrases/mongolian.php omniglot.com]

[[Ангилал:Дан ганц хэл]]
[[Ангилал:Залгамал хэл бичиг]]
[[Ангилал:Монголын соёл]]
[[Ангилал:Монгол хэлний бүлэг]]
[[Ангилал:Монгол хэл| ]]
[[Ангилал:Монголын хэл]]
[[Ангилал:Эгшиг зохицох ёст хэл бичиг]]