Монгол хэлний язгуур хуудасны эх кодыг харах

[[File:Linguistic map of the Mongolic languages.png|thumb|Монгол хэлний язгуурын тархалт]]
[[Зураг:Atlas Mongolica.jpg|thumb]]
[[Файл:Mongol atlas.jpg|thumb]]
[[Файл:MongolianLanguages.jpg|thumb]]
'''Монгол хэлний язгуур'''<ref>[https://mongoltoli.mn/search.php?ug_id=138721&opt=1&word=ЯЗГУУР ЯЗГУУР]</ref> гэдэг нь [[зүүн Ази|зүүн]] болон [[Төв Ази]]д, тодруулбал [[Монгол улс]], залган орших [[ОХУ]], [[БНХАУ]] дахь өөртөө засах орнуудад суух язгуур гарвал нэгтэй ард түмнүүдийн харилцах хэлнүүдийн бүлэг юм. Эдгээр хэлнүүд [[дүрэм]], [[үг]], [[авиа]] зэрэг талаар нягт холбоотой бөгөөд эдгээр хэлээр ярилцагчдыг '''монгол хэлтнүүд''' гэж нэрлэх нь ч бий. 

== Ангилал ==
Монгол хэлний язгуур хэлээр дэлхийн бусад хэлнүүдтэй харьцуулахад ярилцагчдын тоо цөөн учир хэл зүйн үүднээс бага судлагдсан хэл олон байх бөгөөд тогтсон ангилал байхгүй. Нилээд үнэмшилтэй ангилалыг доор заав.

* Төв анги ([[Монгол хэл]])
** Хойд ([[Буриад хэл]])
** Зүүн ([[Хорчин аялга]], [[Харчин аялга]])
** Төв ([[Халх аялга]], [[Цахар аялга]], [[Ордос аялга]])
** Баруун (Ойрад аялга, цаашилбал [[Халимаг хэл]])

* [[Дагуур хэл]] (БНХАУ дахь [[Дагуур]] ардуудын хэл)

* Гансу-Хөх нуурын бүлгэмдэл (БНХАУ дахь Монгол, Хятад, Төвд, Уйгур найрлагат хэлнүүд)
** [[Зүүн Югур хэл|Зүүн Югур]] 
** [[Цагаан Монгол хэл|Цагаан Монгол]]
** [[Баоань хэл|Бонан]]
** [[Дуншян хэл|Дунсянь]]

* [[Могол хэл|Могол]] ([[Афганистан]] дахь ярилцагчын тоо тодорхой бус, бараг мөхсөн хэл)

Төв буюу [[Монгол хэл]] гэх ангилалд Буриад аялга, [[Монгол улс|Монгол]] улсын аялгад, [[Өвөр Монгол]]ын аялгад, Халимагийг багтаагаагүй Ойрад аялгаг багтаан ойлгох нь түгээмэл.

Монголчуудын баруун анги болох [[Ойрад]] ардууд (Монгол улсын баруун аймгууд, БНХАУ-ын Цинхай, Шинжиан, ОХУ-ын Халимагт байх) нь түүхэн үйл явдлуудаар бусад Монголчуудаас алслан холдсоноос хэлний зарим ялгаануудтай учир '''Ойрад хэл''' хэмээн үзэх судлаачид бас бий. Ойрд нь [[Монгол бичиг|Монгол бичгийг]] дэлгэрүүлсэн [[Тод бичиг]] хэрэглэсэн уламжлалтай. Гэхдээ тэднийг Монгол үндэстэн гэж авч үзэн, Ойрад хэлийг Монгол хэлний нэгэн аялга хэмээн ойлгох нь түгээмэл.

== Үсэг бичиг ==
[[Нирун улс]] дахь монгол хэлний язгуурын хамгийн эртний бичгийн хэл, [[Монгол брахми бичиг|Брахми үсгээр]] бичсэн Нирун чулуун хавтанг 2019 онд тайлсан байдаг.

Монгол үндэстэн бичиг үсэгтэй болсон тухай Нууц товчоонд дурьдсанаар [[1204 он]]д [[Чингис хаан]] [[Найман]] аймгийг бут цохиход Тататунга хэмээх [[Уйгур хэл|Уйгур хэлтэй]] бичгийн хүн олзлогдож, Монголчуудад бичиг үсгийн чухлыг ойлгуулснаар үр ач нартаа тэрхүү [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] сургаснаас эхлэлтэй гэж байдаг. Гэхдээ түүнээс өмнө ч бичиг үсэгтэй болсон байх магадлал бий. Ямартай ч одоогоор олдсон Монгол хэл дээрх хамгийн эртний бичгийн дурсгал бол [[1224]] онд босгосон Чингисийн чулуун бичиг юм.

Гэвч Хятадын эд өлгийн зүйл дунд [[Кидан бичиг|Кидан бичгийн]] дурсгал байх бөгөөд Кидан хэлийг өвөг Монгол хэлний нэг хэмээн хамааруулдаг тул Киданы чулуун бичээсүүд одоогоор олдсон Монгол хэлтний хамгийн эртний бичиг үсгийн дурсгал болох юм.

[[13-р зуун|13-р зууны]] сүүлийн хагаст Чингис хааны ач [[Хубилай хаан|Хубилайн]] зарлигаар [[Төвөдийн Буддын шашин|улааны шашны]] мяндагтан [[Пагва лам]] [[Төвөд бичиг|Төвөд үсэгт]] үндэслэн [[Дөрвөлжин бичиг]] зохион [[Юань гүрэн]] даяар хэрэглэж байсан ч түүний уналттай цуг мартагджээ. Өдгөө өвөр Монголд хэрэглэгддэг [[монгол бичиг]] нь Чингис хааны үеэс хойш хэрэглэж ирсэн [[Уйгуржин бичиг]] болно.

[[17-р зуун]]д Ойрадын Зая Бандида Ойрад аялгад тохируулан Монгол бичгийг өөрчлөн, [[Тод бичиг|Тод үсгийг]] бүтээн Ойрадын бичиг үсгийн соёлыг үндэслэжээ. Энэ нь одоо ч Хятадын баруун хэсгээр байх Ойрад Монголчуудын дунд хэрэглэгдсээр буй. Халимагууд ч мөн энэ үсгийг хэрэглэж байсан боловч [[Орос хэл]]энд хэрэглэгдэх [[Кирилл үсэг|Кирилл бичиг]] дээр 6 үсэг нэмсэн цагаан толгой болон [[зөв бичгийн дүрэм]] [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ-ын]] үеэс хэрэглэх болжээ. Мөн одоогийн Халимаг хэлэнд Орос хэлний үг ихээр орж ирсэн тул ярианы хэл нь төстэй Ойрад аялгаас бичгийн хэл нь маш ихээр ялгаатай болжээ.

[[Буриад аялга|Буриад хэл]] болон Монгол улсын Халх Монгол хэл нь мөн ЗХУ-ын нөлөөгөөр Кирилл бичигт үндэслэсэн зөв бичгийн дүрэмтэй болсон бөгөөд Буриад хэл нь 36, Монгол хэл нь 35 үсэгтэй.

== Ишлэл ==
{{reflist}}

== Гадаад холбоос ==
* [http://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?root=config&morpho=0&basename=\data\alt\monget&first=1 Монгол хэлний бүлэгт багтах хэлнүүдийг хооронд нь харьцуулсан харьцуулалтын жагсаалт] starling.rinet.ru
* [https://archive.org/stream/BomhardAComprehensiveIntroductionToNostraticComparativeLinguistics_201402/Bomhard%20-%20A%20Comprehensive%20Introduction%20to%20Nostratic%20Comparative%20Linguistics_djvu.txtA Comprehensive Introduction To Nostratic Comparative Linguistics (1st edition)]

{{Алтай хэлний язгуур}}

[[Ангилал:Монгол хэлний бүлэг| ]]