Морз

Morse Code буюу Морзын Код нь текст мэдээллийг дараалсан асаж унтрах авиа, гэрэл, цахилгаан гүйдэл зэргээр дамжуулах арга юм. Мэдээллийг хүлээж авч байгаа талд мэдээллийг ойлгохын тулд ямар нэг багаж хэрэгсэл хэрэггүй бөгөөд харин туршлагатай байхад л хангалттай. Олон улсын стандартын Морзын код нь Латин цагаан толгойн үсэг болон араб тоог кодчилсон байдаг.

Үүсэл болон Түүх

1836 онд Самуел Ф.Б. Морз, Жозеф Генри мөн Алфред Вайл нар анхны цахилгаан телеграфын системийг зохион бүтээсэн бөгөөд энэ нь цахилгаан гүйдлийг хэмнэлтэйгээр утсаар дамжуулдаг байв. Энэхүү дамжуулж буй өгөгдлийг хүлээн авах тал мөн адил телеграфын системээр хүлээж авах бөгөөд хоёр тал бие биетэйгээр ойлголцох хэрэгтэй болсон байна. Ийнхүү Морз анхны Морзын Кодыг бүтээсэн байна. 1844 он гэхэд АНУ-д телеграфын систем ашиглаж эхэлсэн бөгөөд хүлээн авч байгаа талын систем цахилгаан гүйдэл ирэхэд цаасан дээр тэмдэглэгээ хийж харин цахилгаан гүйдэл ирэхгүй байгаа үед цаасан дээр тэмдэглэгээ хийхгүй цаасыг хоосон явуулдаг байв. Морз өөрийн кодоо зохиохдоо анх зөвхөн тоон мэдээлэл явуулахаар төлөвлөж байсан бөгөөд тухайн тоо нь цагаан толгойн нэг үсгийг төлөөлөх ёстой байв. Харин Вайл түүний кодын санааг улам өргөжүүлж үсэг, тусгай тэмдэгтийг нэмж өгсөн байна. Тэрээр Английн цагаан толгойн хамгийн их хэрэглэгддэг үсгүүдийг хамгийн богино кодоор орлуулж хийсэн байна. Ингээд богино хэсгийг нь “dots” буюу цэгүүд урт хэсгийг “dash” буюу зураас гэх болсон бөгөөд тухайн үсэг нь энэ хоёрын дараалал байдлаар кодлогдсон байна. Харин радио холбоо бий болж Морзын кодыг ашиглаж эхлэхэд мэдээлэл хүлээн авч байгаа талын оператор цэгийг “dit” мөн зураасыг “dah” гэх авиагаар сольж хэрэглэх болжээ. Дараа нь “dit” нь үсгийн дунд байвал “di” гэх авиагаар орлуулж хэлэх болсон бөгөөд жишээ “C” үсгийг “dah di dah dit” гэдэг байв. Ингээд радио холбоогоор дуу дамжуулдаг болохоос өмнө Морзын кодыг өргөн хэрэглэдэг болсон байв. 1930 он гэхэд цэргийн болон иргэний нисэх онгоцны нисгэгчид Морзын кодыг мэдэх ёстой болсон байна. Алфред Вайл Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед радио телеграфыг улс орнууд өргөн хэрэглэж байсан бөгөөд шифрлэгдсэн нууц кодоо дамжуулдаг байв. Дайны үед их хэмжээний цэргийн хүч маш хурдан байрлалаа сольж байдаг байсан тул радио телеграфыг их өргөн хэрэглэдэг байв. Энэ бүхний жишээ бол дэлхийн хоёрдугаар дайны үеийн Нацист Германы Польш, Бельги, Франц, ЗХУ болон хойд Африкт явуулсан цахилгаан дайн, Их Британийн Хойд Африк, Итали болон Нидерландад хийсэн довтолгоо, АНУ-ын Франц, Бельги мөн өмнөд Герман руу хийсэн довтолгоонуудад радио телеграфыг өргөн ашиглаж байв. Хэрэглэгчийн чадвар Морзын кодын хурдыг минутад хэдэн үг (words per minute / wpm) эсвэл минутад хэдэн үсэг (characters per minute / cpm) гэж тооцож үздэг байна. Гэсэн хэдий Морз кодоор дамжуулж байгаа адил тооны үсгээс бүрдэх хоёр үгийн урт нь өөр өөр байдаг. Тиймээс ч операторын хурдыг тооцоолохын тулд стандартын үг хэрэглэх хэрэгтэй болдог байна.

Хэрэглэгчийн чадвар

Морзын кодын хурдыг минутад хэдэн үг (words per minute / wpm) эсвэл минутад хэдэн үсэг (characters per minute / cpm) гэж тооцож үздэг байна. Гэсэн хэдий Морз кодоор дамжуулж байгаа адил тооны үсгээс бүрдэх хоёр үгийн урт нь өөр өөр байдаг. Тиймээс ч операторын хурдыг тооцоолохын тулд стандартын үг хэрэглэх хэрэгтэй болдог байна.

Олон Улсын Морзын Кодын тэмцээнийг жил бүр зохион байгуулдаг бөгөөд 1939 онд Тед МакЕлрой дэлхий рекордыг тогтоосон юм. Тэрээр 75.2 wpm (минутад 75.2 үг) хурданд хүрсэн бөгөөд энэ рекордыг одоо хүртэл эвдээгүй юм.

Олон Улсын Морзын Код

Морзын кодыг 160 гаруй жил ашиглаж байгаа бөгөөд одоо ашиглаж байгаа код Вайл болон Морзын зохиосон кодоос өөр болсон. Орчин үеийн Олон Улсын Морзын кодыг (өөрөөр continental code гэж нэрлэдэг) 1848 онд Фредрик Клеменс Герке бүтээсэн ба анх Германы Гамбург болон Куксхавен хот хоорондын холбоонд ашиглахын тулд бүтээсэн байна. Тэрээр кодын үсгүүдийн тэн хагасыг мөн бүх тооны кодуудыг сольсон байна. Энэхүү шинэ код нь стандартчилагдаж дараа нь олон улсын стандарт болсон байна. Харин Морзын анхны кодыг АНУ болон Канадад ашиглахаар бүтээгдсэн байсан бөгөөд Америкийн Морзын Код мөн Төмөр Замын Код нэртэй байсан энэ кодыг хэрэглэхээ больсон байна.

Бусад Морзын Кодууд

Морзын код тухайн улсын хэлнээс шалтгаалж өөр өөр байдаг.

Жишээ нь:

Грек

Грек Морзын код нь Латинтайгаа их төстэй. Латин "J", "U", "V" үсгүүд байхгүй, харин Грек "X" үсэг орсон байдаг.

Грек үсэг	Латинаар	Код	Грек үсэг	Латинаар	Код	Грек үсэг	Латинаар	Код
Α	A	•-	Ι	I	••	Ρ	R	•-•
Β	B	-•••	Κ	K	-•-	Σ	S	•••
Γ	G	--•	Λ	L	•-••	Τ	T	-
Δ	D	-••	Μ	M	--	Υ	Y	-•--
Ε	E	•	Ν	N	-•	Φ	F	••-•
Ζ	Z	--••	Ξ	X	-••-	Χ	CH	----
Η	H	••••	Ο	O	---	Ψ	Q	--•-
Θ	C	-•-•	Π	P	•--•	Ω	W	•--
Давхар үсгүүд
HY	V	•••-	YI	J	•---	OY	U	••-
OI	8	---••	EI	S	•••	AI	Ä	•-•-
AY	Ö	••--	EY	Ü	---•

Хүснэгтийн доор байгаа давхар үсгүүд хуучин Грек Морзын кодын хүснэгтэд байсан бөгөөд холбоонд ашиглагддаггүй, хоёр үсгийг тус тусад нь явуулдаг.

Кирилл

Кирилл үсгүүд нь Латин үсгүүдтэй ойролцоо сонсогддогоор (жишээ нь: Б=B, В=W (Герман дуудлагаар), Г=G, Д=D, гэх мэт) сольсон байдаг. Кириллд байдаггүй Латин үсгүүдийг Латинд байдаггүй Кирилл үсгүүдээр орлуулсан (жишээ нь Щ=Q) байдаг.

Кирилл	Латин	Код	Кирилл	Латин	Код	Кирилл	Латин	Код
А	A	• −	Л	L	• − • •	Х	H	• • • •
Б	B	− • • •	М	M	− −	Ц	C	− • − •
В	W	• − −	Н	N	− •	Ч	Ö	− − − •
Г	G	− − •	О	O	− − −	Ш	CH	− − − −
Д	D	− • •	П	P	• − − •	Щ	Q	− − • −
Е	E	•	Р	R	• − •	Ь (Ъ)	X	− • • −
Ж	V	• • • −	С	S	• • •	Ы (Ь)	Y	− • − −
З	Z	− − • •	Т	T	−	Э	É	• • − • •
И	I	• •	У	U	• • −	Ю	Ü	• • − −
Й	J	• − − −	Ф	F	• • − •	Я	Ä	• − • −
К	K	− • −

Энэ дараалал нь Оросын Үндсэн Морзын Код болсон. Болгарын кодод хаалтад бичсэн хоёр үсэг ордоггүй. "Ё" үсэгт харгалзах Морзын код байхгүй.

Еврей

Еврей үсэг нь Латин үсэгтэй ойролцоо сонсогддогоор нь илэрхийлсэн (жишээ нь: "Бэт" ב≡B) байдаг. Гэхдээ зарим үсгүүдийг ойролцоо хэлбэрээр (жишээ нь: "Тэт" ט ≡U, "Тав" ת≡T) нь оноосон байдаг.

Еврей үсэг	Латин	Код	Еврей үсэг	Латин	Код
א	A	•-	ל	L	•-••
ב	B	-•••	מ	M	--
ג	G	--•	נ	N	-•
ד	D	-••	ס	C	-•-•
ה	O	---	ע	J	•---
ו	E	•	פ	P	•--•
ז	Z	--••	צ	W	•--
ח	H	••••	ק	Q	--•-
ט	U	••-	ר	R	•-•
י	I	••	ש	S	•••
כ	K	-•-	ת	T	-

Араб

Араб үсэг	Латин	Код	Араб үсэг	Латин	Код	Араб үсэг	Латин	Код	Араб үсэг	Латин	Код	Араб үсэг	Латин	Код
ا	A	•-	د	D	-••	ض	V	•••-	ك	K	-•-	ﺀ	E	•
ب	B	-•••	ذ	Z	--••	ط	U	••-	ل	L	•-••
ت	T	-	ر	R	•-•	ظ	Y	-•--	م	M	--
ث	C	-•-•	ز	Ö	---•	ع	Ä	•-•-	ن	N	-•
ج	J	•---	س	S	•••	غ	G	--•	ه	É	••-••
ح	H	••••	ش	SH	----	ف	F	••-•	و	W	•--
خ	O	---	ص	X	-••-	ق	Q	--•-	ي	I	••

Перс

Перс	Латин	Код	Перс	Латин	Код	Перс	Латин	Код	Перс	Латин	Код
ا	A	•-	خ	X	-••-	ص	Ä	•-•-	ک	K	-•-
ب	B	-•••	د	D	-••	ض	É	••-••	گ	Q	--•-
پ	P	•--•	ذ	V	•••-	ط	U	••-	ل	L	•-••
ت	T	-	ر	R	•-•	ظ	Y	-•--	م	M	--
ث	C	-•-•	ز	Z	--••	ع	O	---	ن	N	-•
ج	J	•---	ژ	G	--•	غ	Ü	••--	و	W	•--
چ	Ö	---•	س	S	•••	ف	F	••-•	ه	E	•
ح	H	••••	ش	Š	----	ق		•••---	ی	I	••

Ашигласан материал

Морзын код: https://web.archive.org/web/20161112203315/http://crypto.mn/%d0%bc%d0%be%d1%80%d0%b7%d1%8b%d0%bd-%d0%ba%d0%be%d0%b4//

Гаднын холбоос

Commons: Морз үсэг – Викимедиа дуу дүрсний сан