Олон улсын нэгжийн систем хуудасны эх кодыг харах

[[Файл:Metrication by year map.svg|thumb|500px|Улс орнуудын метрийн системд шилжсэн огноо. СИ системийг үндсэн хэмжилтийн систем гэж хүлээн зөвшөөрөөгүй орнуудыг ([[Либери]], [[Мьянмар]], [[АНУ]]) хар өнгөөр тэмдэглэв.]]

'''Олон улсын нэгжийн систем''' ([[Франц хэл|франц]] ''{{lang|fr| Le '''S'''ystème '''i'''nternational d'unités}}'' нэрний хураангуй нь '''SI''' буюу Монголоор '''СИ''') - [[метрийн систем]]ийн орчин үеийн хувилбар. СИ нь дэлхий дээрх хамгийн түгээмэл хэрэглэгдэж буй [[нэгжийн систем]] бөгөөд худалдаа, аж үйлдвэр болон [[шинжлэх ухаан]]ы аль алинд нь өдөр тутам хэрэглэгддэг.

Хуучин метрийн систем нь хэд хэдэн нэгжийн бүлгүүдээс бүрддэг. 1960 онд [[Нэгжийн сантиметр грамм секунд нэгжийн систем|сантиметр-грамм-секунд]] (сгс) системээс илүүтэйгээр [[метр]]-[[килограмм]]-[[секунд]] (мкс) систем дээр үндэслэн СИ нэгжийн системийг бий болгосон.

СИ систем нь хэд хэдэн шинэ нэгжийн нэрийг оруулж ирсэн. СИ систем нь тогтмол биш бөгөөд хэмжилтийн технологи хөгжих тутамд олон улс хоорондын зөвшилцлийн дагуу шинээр нэгж зохион бас тайлбаруудыг нь шинэчилсээр байдаг. Олон улсын албан ёсны гарын авлага нь 1970 оноос хэвлэгдэж эхэлсэн СИ системийн гарын авлага ({{lang-fr|Brochure SI}}, {{lang-en|SI Brochure}}) юм. 1985 оноос уг гарын авлага нь франц ба англи хэлээр хэвлэгдэх болсон бөгөөд, бусад олон хэл дээр орчуулагддаг. 2006 онд 8-р хэвлэл гарсан.

Энэхүү нэгжийн системийг түгээмэл хэрэглэдэг бөгөөд ихэнх улс орнууд өөр бусад нэгжийн албан ёсны тайлбар гаргадаггүй. Харин [[АНУ|Америкийн Нэгдсэн Улс]] нь СИ системийн нэгжээс гадна одоо ч олон хуучин нэгжүүд хэрэглэсээр байна. [[Их Британи Умард Ирландын Нэгдсэн Вант Улс|Британид]] засгийн газар нь метрийн системд шилжих бодлого хэрэгжүүлж буй ч энэхүү шилжилт нь хараахан дуусаагүй байна. СИ нэгжээс өөр нэгж хэрэглэж буй эдгээр улсууд (тухайлбал АНУ болон Англи) нь өөрсдийн уламжлалт нэгжүүдийг СИ системийн нэгжүүдээр дахин тодорхойлоод байна.

[[File:SI base unit.svg|thumb |300px| СИ системийн үндсэн долоон нэгж. Дээрээс цагийн зүүний дагуу: [[кельвин]] ([[температур]]), [[секунд]] ([[Цаг хугацаа|хугацаа]]), [[метр]] ([[урт]]), [[килограмм]] ([[жин]]), [[кандел]] ([[гэрлийн хүч]]), [[моль]] ([[бодисын хэмжээ]]), [[ампер]] ([[Цахилгаан гүйдлийн хүч]]).]]

== СИ системийн хэмжих нэгжүүд ==
СИ системийн нэгжүүд нь бичмэл үсгээр бичигддэг ба нэгжийг бичсэний дараа цэг тавигддаггүй. 

=== Үндсэн (суурь) нэгжүүд ===

{|class="wikitable" style="text-align:center"
!colspan="2"| Утга ||colspan="5"| Нэгж
|-
!rowspan="2"|Нэр ||rowspan="2"|Тэмдэглэгээ ||colspan="2"|Нэр ||colspan="2"|Тэмдэглэгээ
|-
! Монгол || франц/англи || Монгол || Олон улс
|-
|align="left"| [[Урт]] ||L|| [[метр]] || mètre/metre || м || m
|-
|align="left"| [[Масс]] ||M|| [[килограмм]]<sup>*</sup> || kilogramme/kilogram || кг || kg
|-
|align="left"| [[Цаг хугацаа|Хугацаа]] ||T|| [[секунд]] || seconde/second || с || s
|-
|align="left"| [[Цахилгаан гүйдэл]] ||I|| [[ампер]] || ampère/ampere || А || A
|-
|align="left"| [[Термодинамикийн температур]] ||Θ|| [[кельвин]] || kelvin || К || K
|-
|align="left"| [[Бодисын тоо хэмжээ]] ||N|| [[моль]] || mole || моль || mol
|-
|align="left"| [[Гэрлийн хүч]] ||J||[[кандел]]|| candela || кд || cd
|}
Жич:Түүхийн шалтгаанаар «килограмм» нь аравтын угтвар «кило»-г агуулдаг. Иймд бүхэл болон бутархай нэгжийг гарган авахад СИ-гийн стандарт угтваруудыг «[[грамм]]»-д залгадаг. «Грамм» нь СИ системийн бутархай нэгж юм: 1 г = 10<sup>−3</sup> кг).Уртын нэгж《метр》 бөгөөд гэрэл вакуум орчин дундуур 1/299792458 секунд туулах замыг 《1 метр》хэмээн стандарчилсан.

=== Уламжлагдсан нэгжүүд  ===

Уламжлагдсан нэгжүүдийг үндсэн нэгжүүдийн математик үйлдлээр (үржих ба хуваах) илэрхийлж болдог. Зарим уламжлагдсан нэгжүүдэд, ашиглахад хялбар болгох зорилгоор өөрийн нэрийг өгсөн байдаг.

Уламжлагдсан нэгжийн математик илэрхийлэл нь тухайн нэгж эсвэл физик хэмжигдэхүүн тодорхойлогдож буй физикийн хуулиас урган гардаг. Жишээ нь, хурд гэдэг нь биетийн нэгж хугацаанд туулах зай, хэмжих нэгж нь м/с (метр секундэд).

Нэг ижил нэгж олон янзаар бичигдэх тохиолдол байдаг. Тэдгээрийн заримыг жишээ болгон хүснэгтийн сүүлийн баганад үзүүлэв. Гэхдээ амьдрал дээр тухайн тухайн нэгжийн физик утга санааг хамгийн сайн харуулж байгаа бичлэгийг хэрэглэдэг. Жишээ нь, хүчний моментыг илэрхийлэхэд олон янзаар (м·Н эсвэл Ж) бичиж болох ч, Н<sup>.</sup>м бичлэгийг хэрэглэдэг.

{| class="wikitable" style="text-align:center"
|+ Өөрийн нэртэй уламжлагдсан нэгжүүд
!rowspan="2"|Хэмжигдэхүүн ||colspan="2"| Нэгж ||colspan="2"| Тэмдэглэгээ ||rowspan="2"| Бичлэг
|-
! Монгол нэр || франц/англи нэр || Монгол || олон улс
|-
|align="left"|[[Өнцөг (геометр)|Өнцөг]]
| [[радиан]] || radian || [[радиан|рад]] || rad
| м·м<sup>−1</sup> = 1
|-
|align="left"|[[Огторгуйн өнцөг]]
| [[стерадиан]] || steradian ||[[стерадиан|ср]] || sr
| м<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·м<sup>−2</sup> = 1
|-
|align="left"| [[Температур]] Цельсийн шаталбараар<ref>Кельвиний ба Цельсийн шаталбаруудын хамаарал: °C = K − 273,15.</ref>
| [[Цельсийн градус]] || degré Celsius/degree Celsius || °C || °C
| K
|-
|align="left"|[[Давтамж]]
| [[Герц (нэгж)|герц]] || hertz || Гц || Hz
| с<sup>−1</sup>
|-
|align="left"|[[Хүч]]
| [[Ньютон (нэгж)|ньютон]] || newton || Н || N
| кг·м·c<sup>−2</sup>
|-
|align="left"|[[Энерги]]
| [[Жоуль (нэгж)|жоуль]] || joule ||Ж || J
|Н·м = кг·м<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·c<sup>−2</sup>
|-
|align="left"|[[Чадал (Физик)| Чадал]]
| [[Ватт (нэгж)|ватт]] || watt ||Вт || W
| Ж/с = кг·м<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·c<sup>−3</sup>
|-
|align="left"|[[Даралт]]
| [[Паскаль (нэгж)|паскаль]] || pascal ||Па || Pa
| Н/м<sup><nowiki>2</nowiki></sup> = кг·м<sup>−1</sup>·с<sup>−2</sup>
|-
|align="left"|[[Гэрлийн урсгал]]
| [[люмен (нэгж)|люмен]] || lumen ||лм || lm
| кд·ср
|-
|align="left"|[[Гэрлийн хүч]]
| [[люкс (нэгж)|люкс]] || lux ||лк || lx
| лм/м² = кд·ср/м²
|-
|align="left"|[[Цахилгаан цэнэг]]
| [[кулон]] || coulomb ||Кл || C
| А·с
|-
|align="left"|[[Потенциалын ялгаа]] / [[Хүчдэл]]
| [[вольт (нэгж)| вольт]] || volt ||В || V
| Дж/Кл = кг·м<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·с<sup>−3</sup>·А<sup>−1</sup>
|-
|align="left"|[[Цахилгаан эсэргүүцэл|Эсэргүүцэл]]
| [[ом]] || ohm ||Ом || Ω
| В/А = кг·м<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·с<sup>−3</sup>·А<sup>−2</sup>
|-
|align="left"|[[Цахилгаан багтаамж]]
| [[фарад]] || farad ||Ф || F
| Кл/В = с<sup>4</sup>·А<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·кг<sup>−1</sup>·м<sup>−2</sup>
|-
|align="left"|[[Соронзон урсгал]]
| [[вебер (нэгж)|вебер]] || weber ||Вб || Wb
| кг·м<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·с<sup>−2</sup>·А<sup>−1</sup>
|-
|align="left"|[[Соронзон индукц]]
| [[тесла (нэгж)|тесла]] || tesla ||Тл || T
| Вб/м<sup><nowiki>2</nowiki></sup> = кг·с<sup>−2</sup>·А<sup>−1</sup>
|-
|align="left"|[[Индукц чанар]]
| [[генри (нэгж)|генри]] || henry ||Гн || H
| кг·м<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·с<sup>−2</sup>·А<sup>−2</sup>
|-
|align="left"|[[Цахилгаан дамжуулал]]
| [[Сименс (нэгж)|сименс]] || siemens ||См || S
| Ом<sup>−1</sup> = с<sup><nowiki>3</nowiki></sup>·А<sup><nowiki>2</nowiki></sup>·кг<sup>−1</sup>·м<sup>−2</sup>
|-
|align="left"|[[Цацраг идэвхт эх үүсвэрийн идэвх]]
| [[беккерель (нэгж)|беккерель]] || becquerel ||Бк || Bq
| с<sup>−1</sup>
|-
|align="left"|[[Ионжуулах цацраг]]ийн [[шингээсэн тун]]
| [[Грей (нэгж)|грей]] || gray ||Гр || Gy
| Дж/кг = м²/c²
|-
|align="left"|[[Ионжуулах цацраг]]ийн [[идэвхтэй тун]]
| [[зиверт (нэгж)|зиверт]] || sievert ||Зв || Sv
| Дж/кг = м²/c²
|-
|align="left"|[[Катализаторын идэвх]]
| [[катал]] || katal || кат || kat
| моль/с
|}

== Жич ==
{{Reflist}}


{{Олон улсын СИ системийн нэгжүүд}}

[[Ангилал:СИ-системийн нэгж| ]]
[[Ангилал:Хэмжигдхүүн, нэгжийн систем]]
[[Ангилал:Товчилсон үгийн жагсаалт]]