Төмөрийн улс хуудасны эх кодыг харах

{{Short description|Central Asian Turco-Mongol empire (1370–1507)}}
{{Инфобокс түүхэн улс
| native_name            = {{lang|fa|{{Nastaliq|گورکانیان}}}}<br />''Гүркания''
| national_motto         = <br />[[Persian language|Persian]]:{{lang|fa|{{Nastaliq|راستى رستى}}}}<br />''Rāstī rustī''<br />"In rectitude lies salvation"
| conventional_long_name = Төмөрийн эзэнт гүрэн
| common_name            = Төмөрийн
| era                    = [[Дундад зууны сүүл үе]]
| status                 = [[Эмират]]
| government_type        = [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
| area_km2               = 
| year_start             = 1370
| date_start             = 
| year_end               = 1507
| event_pre              = [[Доголон Төмөр|Төмөр]] [[Төмөрийн байлдан дагуулалт, довтолгоо|байлдан дагуулалтаа]] эхлүүлэв
| date_pre               = 1363
| event_start            = Төмөрийн эзэнт гүрэн байгуулагдав
| event1                 = Баруун зүгийн тэлэлт эхлэв
| date_event1            = 1380
| event2                 = [[Анкарагийн тулалдаан]]
| date_event2            = 7 сарын 20, 1402
| event3                 = [[Самарканд]]ын уналт
| date_event3            = 1505
| event_end              = [[Херат]]ын уналт
| event_post             = [[Их Могол Улс|Моголын эзэнт гүрэн байгуулагдав]]
| date_post              = 1526
| image_coat             = <!-- DO NOT REPLACE this documented "Three annulets" symbol with false, conjectural or original research flags of the Timurids, such as this one: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/archive/6/6c/20230329042531%21Timurid.svg , which is falsely claimed to be from the Catalan Atlas. See paragraph "Symbols of the state" hereunder for details -->Three annulets symbol of the Timurid Empire.png
| coa_size               = 100
| coat_alt               = Гурван цагираг сүлд
| symbol_type            = [[Доголон Төмөр|Төмөр]]ийн "Гурван цагираг" [[тамга]] тэмдэг.<ref>Coinage of Timur with "Three annulets" symbol (1393-1405): [[File:Coinage of Timur with 3 annulets symbol. Shaykh abu-Ishaq (Kazirun) mint. Undated, circa AH 795-807 AD 1393-1405.jpg|70px]]</ref><ref>{{cite book |last1=Bloom |first1=Jonathan |last2=Blair |first2=Sheila S. |title=Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture: Three-Volume Set |date=14 May 2009 |publisher=OUP USA |isbn=978-0-19-530991-1 |page=426 |url=https://books.google.com/books?id=un4WcfEASZwC&pg=PA426 |language=en| quote="Coinage issued by the Timurid dynasty (r. 1370-1506) comprised various silver coins and several coppers, most often anonymous, although some coppers struck in the name of Timur 1370–1405; here called amīr) have a tamghā of three annulets prominently on the reverse."}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Kadoi |first1=Yuka |title=On the Timurid flag |journal=Beiträge zur islamischen Kunst und Archäologie |date=2010 |volume=2 |pages=144, 149, 159 Fig.5 |url=https://www.academia.edu/17410816}}</ref>
| flag_border            = no
| image_map              = Timurid Empire at its greatest extent in February 1405.png
| image_map_caption      = [[Доголон Төмөр|Төмөр]]ийн үеийн газар нутаг
| image_map_size         = 300
| demonym                = 
| p1                     = Цагаадайн Улс
| p2                     = Суфи гүрэн
| p3                     = Жалайрын улс
| p4                     = Курт улс
| p5                     = Музаффарид
| p6                     = Сарбадар
| p7                     = Марашис
| p8                     = Афрасияб
| p9                     = Кара-Коюнлу
| p10                    = Гүржийн хаант улс
| s1                     = Бухарын хант улс
| s2                     = Сефевийн улс
| s3                     = Хивын ханлиг
| s4                     = Кара-Коюнлу
| s5                     = Ак-Коюнлу
| s6                     = Их Могол Улс
| s7                     = Гүржийн хаант улс
| capital                = {{plainlist|
*[[Самарканд]] (1370–1405)
*[[Херат]] (1405–1507)}}
| common_languages       = {{plainlist|
*[[Перс хэл]] (албан ёсны, шүүх, дээд утга зохиол, лингва франка, засаг захиргаа)<ref>
* Manz, Beatrice Forbes (1999). ''The Rise and Rule of Tamerlane''. [[Cambridge University Press]], p.109. {{ISBN|0-521-63384-2}}. {{google books|2xDm2DCPRKMC|Limited preview}}. [https://books.google.com/books?id=2xDm2DCPRKMC&pg=PA109 p.109]. "In almost all the territories which Temür incorporated into his realm Persian was the primary language of administration and literary culture. Thus the language of the settled '[[divan]]' was Persian."
* B.F. Manz, W.M. Thackston, D.J. Roxburgh, L. Golombek, L. Komaroff, R.E. Darley-Doran. "Timurids" [[Encyclopaedia of Islam]] [[Brill Publishers]] 2007; "During the Timurid period, three languages, Persian, Turkish, and Arabic were in use. The major language of the period was Persian, the native language of the Tajik (Persian) component of society and the language of learning acquired by all literate and/or urban Turks. Persian served as the language of administration, history, belles lettres, and poetry."
* {{cite web |url=http://www.iranicaonline.org/articles/central-asia-v|title=CENTRAL ASIA v. In the Mongol and Timurid Periodse|author=Bertold Spuler|publisher=[[Encyclopaedia Iranica]]|access-date=2017-09-14}} "Like his father, Olōğ Beg was entirely integrated into the Persian Islamic cultural circles, and during his reign Persian predominated as the language of high culture, a status that it retained in the region of Samarqand until the Russian revolution 1917&nbsp;... Ḥoseyn Bāyqarā encouraged the development of Persian literature and literary talent in every way possible&nbsp;...
* Robert Devereux (ed.) "Muhakamat Al-Lughatain (Judgment of Two Languages)" Mir 'Ali Shir Nawāi;  Leiden, [[E.J. Brill]] 1966: "Nawa'i also employs the curious argument that most Turks also spoke Persian but only a few Persians ever achieved fluency in Turkic. It is difficult to understand why he was impressed by this phenomenon, since the most obvious explanation is that Turks found it necessary, or at least advisable, to learn Persian – it was, after all, the official state language – while Persians saw no reason to bother learning  which was, in their eyes, merely the uncivilized tongue of uncivilized nomadic tribesmen.
* David J. Roxburgh. ''The Persian Album, 1400–1600: From Dispersal to Collection''. Yale University Press, 2005. pg 130: "Persian literature, especially poetry, occupied a central in the process of assimilation of Timurid elite to the Perso-Islamicate courtly culture, and so it is not surprising to find Baysanghur commissioned a new edition of Firdawsi's Shanama."</ref>
*[[Цагаадайн хэл]] (угсаатны, утга зохиол)<ref name="homelanguage" />
* [[Араб хэл]] (шашин)<ref name="EI - Manz2" />}}
| religion               = ;{{nobold|Төрийн шашин}}
:{{hlist|[[Суннит Ислам]]}}
;{{nobold|Бусад шашин}}
:{{hlist|[[Арван хоёр шиизм]]|[[Исмаилизм]]|[[Зороастризм]]|[[Хиндү шашин|Хиндүизм]]|[[Хуруфизм]]|[[Дорнодын сүм|Несторианизм]]}}
| currency               = [[Танка (зоос)|Танка]]
| title_leader           = [[Төмөрийн династи|Эмир]]
| leader1                = [[Доголон Төмөр|Төмөр]] (анхны)
| leader2                = [[Бади аз-Заман Мирза|Бади аз-Заман]] (сүүлчийн)
| year_leader1           = 1370–1405
| year_leader2           = 1506–1507
| stat_year1             = 1405 тоо.<ref>{{cite journal |last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of World-Systems Research|date=December 2006 |volume=12|issue=2 |page=222 |url =http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|access-date=2016-09-14 |issn= 1076-156X}}</ref><ref>{{cite journal|date=September 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|journal=[[International Studies Quarterly]]|volume=41|issue=3|at=p. 500|doi=10.1111/0020-8833.00053|author=Rein Taagepera|author-link=Rein Taagepera|jstor=2600793|url=http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807}}</ref>
| stat_area1             = 4,400,000
}}

[[Файл:Timurid Dynasty 821 - 873 (AH).png|thumb|250px|Төмөрийн эзэнт гүрэн хамгийн том нутагтай байх үеийн газрын зураг]]
'''Төмөрийн эзэнт гүрэн''' бол XIV-XVI зууны үед Мавереннахр, [[Иран]], [[Өмнөд Кавказ|Өмнөд Кавказын]] бүс нутагт оршин тогтнож байсан улс юм. Энэ улсыг [[Монгол|Монголын]] [[Барулас]] овгийн эмир [[Доголон Төмөр|Төмөр]] байгуулжээ. Төмөрийн эзэнт гүрний хаад нь [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] угсааны Сюрьгатмишь, Махмуд нар байв. Эдгээр хаадыг [[Доголон Төмөр]] өргөмжилсөн бөгөөд ямар ч эрх мэдэлгүй бэлгэ тэмдгийн шинжтэй хаад байсан юм. Улсын бүх эрхийг Төмөр атгах бөгөөд эмир цолтойгоор улсаа удирдаж байлаа. Доголон Төмөрийн нас барсны дараа Төмөрийн эзэнт гүрэн эзлэгдсэн орнуудын ард түмний бослого, дотоодын тэмцлээс болж задран бутарчээ. XVI зууны эхэн үед [[Алтан Орд|Алтан ордны улсаас]] нүүж ирсэн узбекүүд Төмөрийн угсааныхныг бут цохисноор Төмөрийн эзэнт гүрэн бүрмөсөн мөхсөн болой.

== Гарал үүсэл, угсаатны хамаарал ==
Төмөрийн эзэнт гүрний үүсэл нь [[Монгол үндэстэн|Монголын]] нүүдэлчин аймаг [[Барлас]]аас улбаатай бөгөөд тэд [[Чингис хаан]]ы армийн бүрэлдэхүүнд багтан тулалдаж явжээ.<ref>''"Timur"'', The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2001-05 Columbia University Press, ([http://www.bartleby.com/65/ti/Timur.html LINK])</ref><ref>"Consolidation & expansion of the Indo-Timurids", Encyclopedia Britannica, ([http://www.britannica.com/eb/article-26937/Islamic-world LINK])</ref> Монголчууд Төв Азийг эзэлсний дараа Барлас аймгийнхан одоогийн [[Узбекистан]]д суурьшиж нутгийн [[түрэг]]үүдтэй холилдсон тул Төмөрийн үед барласууд зарим талаар түрэгжсэн байв. Түүнчлэн Цагадайн улсын баруун хэсгийн [[Ислам]]ын шашинд орсон түрэг, монгол угсаатнууд Исламын шашин дэлгэрэхээс өмнө Төв Азид ноёрхож байсан [[Персийн нийгэм|Персийн соёлын]] нөлөөнд орсон байжээ.<ref name="Iranica2">B. Spuler, "Central Asia in the Mongol and Timurid periods", published in [[Encyclopædia Iranica]], Online Edition, 2006/7, ({{Webarchiv|url=http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home/iranica/public_html/newsite/pdfarticles/v5_articles/central_asia/mongol_and_timurid_periods&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/newsite/logs/pdfdownload.html |wayback=20090224083111 |text=LINK |archiv-bot=2024-02-08 23:20:46 InternetArchiveBot }}): ''"...&nbsp;Like his father, Olōğ Beg was entirely integrated into the Persian Islamic cultural circles, and during his reign Persian predominated as the language of high culture, a status that it retained in the region of Samarqand until the Russian revolution 1917 [...] Ḥoseyn Bāyqarā encouraged the development of Persian literature and literary talent in every way possible ..."''</ref>. Персийн утга зохиол нь Төмөрийн эзэнт гүрний элит хэсгийнхнийг Перс-Исламын соёлд ороход нь нөлөөлж байв.<ref>David J. Roxburgh. The Persian Album, 1400-1600: From Dispersal to Collection. Yale University Press, 2005. pg 130: "Persian literature, especially poetry, occupied a central in the process of assimilation of Timurid elite to the Perso-Islamicate courtly culture, and so it is not surprising to find Baysanghur commissioned a new edition of Firdawsi's Shanama</ref>

Төмөрийн улсын ордны эмэгтэйчүүд монгол ёс заншилтай байсан ба Төмөр хааны үед албан хэрэгцээнд монгол, түрэг аль аль хэлийг ашигладаг, монгол бичгээр захиа бичин илгээдэг байв.<ref name="Майдар">Д.Майдар, "Чингис хаан ба Монголын их гүрэн" 1969</ref> Мавереннахрын монголчууд өөр угсаатны ёс заншилд орон монгол соёлоо гээж эхэлсэн боловч бүрмөсөн уусаагүй байв. Дундад зууны монгол эрчүүд гэзэг тавьдаг заншилтай байсан ба Төмөр хаан хүүгээ шийтгэхдээ гэзгийг нь тайрсан нь хүүгээ монголд үнэнч бус байсан гэж үзэж байсныг нь илэрхийлж байжээ.<ref name="Майдар"/> Төмөр хаан Чингис хааныг ихэд хүндлэн биширдэг байсан төдийгүй өөрийн бүх амьдрал, үйл хэргээ Чингисийн улсийн сүр хүчийг дахин сэргээн тогтоохын төлөө зориулжээ. Энэ нь саяхан байгуулагдаад бутарсан ИМУ-н сүр хүчийг хүмүүс хараахан мартаагүй мөн Төмөр өөрөө монголын барлас овгийн хүн байсантай холбоотой юм. Тэр Чингисийн зарлиг, ИМУ-н хууль цаазыг дээдлэн хүндэтгэж өөрийн улсад хэрэгжүүлж байв. Хожим Төмөрийн улсаас тасран байгуулагдсан  [[Их Могол Улс]]ад монгол ёс заншлаа даган мөрдөхөө больсон бол Төмөр хааны хувьд лалын шашинд орсон ч монгол ёс заншлаа даган мөрдөж монгол гарлаараа бахархдаг байв. Бутралын үеийн Монгол улс, Төмөрийн улс хоёр найрсаг харилцаатай байжээ. [[Өлзийтөмөр хаан|Буняшир]] хаан болохоосоо өмнө Төмөр хааны ордонд  байсан байдаг. Төмөрийн улсыг заримдаа монгол улс гэж бичсэн байдаг бол зарим тохиолдолд түрэг улс гэж бичсэн байдаг. [[Моголистан]], Төмөрийн зарим монголчуудыг 16-р зууны сүүл хүртэл монгол хэлээрээ ярьсан хэвээр байсан байж магадгүй гэж зарим эрдэмтэд таамагладаг.

Эрдэмтэд Төмөрийн улсыг монголчуудын эсвэл түрэгүүдийн улс гэсэн зөрүүтэй байр суурь баримталдаг. Төмөрийн улс хэдийгээр монгол гаралтай улс ч 14-р зууны дунд үед [[Баруун Цагаадайн улс]]ын монголчууд буюу Мавереннахр дахь монголчууд нилээд түрэгжсэн байсан учир зарим эрдэмтэд энэ улсыг түрэгүүдийн улсад хамааруулдаг байна.

== Байгуулагдсан нь ==
{{Гол|Доголон Төмөр}}
Төмөр [[Мавереннахр]] буюу Трансоксиан (одоогийн Узбекистан, [[Тажикистан]], [[Туркменистан]]ы ихэнх хэсэг) болон [[Хорасан]]ы (одоогийн [[Иран]], [[Афганистан]]) ихэнх хэсгийг 1363 оноос эхлэн бусад ноёдтой хүч хавсран ([[Самарканд]]ийг 1366 онд, [[Балх]]ийг 1369 онд) мэдэлдээ оруулж, 1370 он гэхэд захирагчаар нь өргөмжлөгджээ. Албан ёсоор бол Монголын [[Цагадайн улс]]ын нэрээр үйл ажиллагаа явуулж байсан Төмөр Мавереннахр, [[Хорезм]]ыг дагаар оруулж, 1380 онд баруун тийш аян дайн хийв. 1389 онд Картидуудыг [[Херат]]аас үлдэн хөөж, 1382 оноос [[Персийн эзэнт гүрэн|Персийн]] нутаг руу түрж эхэлжээ ([[Исфахан]]ыг 1387 онд эзэлж, 1393 онд [[Музаффарид]]уудыг [[Шираз]]аас зайлуулж, [[Жалайрид]]уудаас [[Багдад]]ыг авсан). 1394/95 онд тэр [[Алтан Орд]] руу довтолж, [[Кавказ]]ад өөрийн засаглалыг тогтоон, улмаар 1398 онд одоогийн Пакистан, Энэтхэгийн нутаг дахь [[Мултан]], [[Дипалпур]]ыг дагаар оруулжээ.

1400/01 онд [[Алеппо]], [[Дамаск]], зүүн [[Анатолиа]]г эзлэн авч, 1401 онд Багдадыг сүйтгэж, [[Анкарагийн тулалдаан|1402 онд Османуудаас Анкараг булаан авав]]. Тэр Самаркандыг гол нийслэлээ болгосон бөгөөд түүний аян дайнаар ойролцоогоор 17 сая хүн үрэгдсэн гэдэг.<ref>[http://users.erols.com/mwhite28/warstat0.htm#Timur Selected Death Tolls: Timur Lenk (1369–1405)]</ref>

1506 онд Төмөрийн эзэнт гүрэн унасны дараа аавын талаасаа [[Доголон Төмөр|Төмөрийн]], эхийн талаасаа [[Чингис хаан]]ы удмын [[Бабур]] 1526 онд Афганистан, Энэтхэгт [[Их Монгол Улс|Моголын эзэнт гүрэн]]г байгуулсан түүхтэй. 17-р зуун гэхэд Моголын эзэнт гүрэн Энэтхэгийн ихэнх нутгийг хяналтдаа байлгаж байсан боловч 18-р зуунд хүч нь суларч Английн нөлөөнд орж эхэлжээ. 1857 онд [[II Бахадур Шах]] Энэтхэгийн бүх хүчийг нэгтгэж англичуудын эсрэг тулалдсан ч ялагдаж  [[Бирм]] рүү цөлөгдсөнөөр Энэтхэгийн хойг бүхэлдээ [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн эзэнт гүрн]]ий мэдэлд орж Их Могол Улс бүрмөсөн мөхжээ.

Төмөрийн эзэнт гүрний явуулсан дайн тулаануудын үр дүнд Персийн соёлын төв нь Самарканд, Херат болон хувирч, Төмөрийн эзэнт гүрний хүч чадлын билэг тэмдэг болон мандаж байв.<ref name="Columbia">{{cite encyclopedia | encyclopedia = The Columbia Encyclopedia | title = Timurids | url = http://www.bartleby.com/65/ti/Timurids.html | edition = Sixth | publisher = [[Columbia University]] | location = New York City |accessdate=2006-11-08}}</ref>

== Соёл ==
Төмөрийн эзэнт гүрэн нь хэдийгээр Монголын<ref name="UNESCO">M.S. Asimov & [[Clifford Edmund Bosworth|C. E. Bosworth]], ''History of Civilizations of Central Asia'', [[UNESCO]] Regional Office, 1998, ISBN 92-3-103467-7, p. 320: ''"...&nbsp;One of his followers was [...] Timur of the Barlas tribe. This Mongol tribe had settled [...] in the valley of Kashka Darya, intermingling with the Turkish population, adopting their religion (Islam) and gradually giving up its own nomadic ways, like a number of other Mongol tribes in Transoxania ..."''</ref> Барлас овгоос гаралтай ч Туркестан, Хорасанд төвлөрсөн, түрэг, [[Персийн соёл]]ын нөлөөнд орсон<ref>[[:en:Muhakamat al-Lughatayn|Muhakamat al-Lughatayn]]</ref><ref name=Iranica2 /><ref name="Iranica">{{cite encyclopedia | last = Lehmann | first = F. | encyclopedia = [[Encyclopædia Iranica]] | title = Zaher ud-Din Babor&nbsp;— Founder of Mughal empire | url = http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home/iranica/public_html/newsite/pdfarticles/v3_articles/babor_zahir-al-din_mohammad&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/newsite/logs/pdfdownload.html | accessdate = 2006-11-07 | edition = Online | publisher = [[Columbia University]] Center for Iranian (Persian) Studies | location = New York City | pages = 320–323 | quote = "...&nbsp;''His origin, milieu, training, and culture were steeped in Persian culture and so Babor was largely responsible for the fostering of this culture by his descendants, the Mughals of India, and for the expansion of Persian cultural influence in the Indian subcontinent, with brilliant literary, artistic, and historiographical results'' ..." }}</ref>, [[Ислам]]ын шашинтай улс байжээ. 

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

== Гадаад холбоос ==
*[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/596414/Timurid-dynasty#md-media-strip-tab-lists-content britannica.com]

[[Ангилал:Афганистаны түүх]]
[[Ангилал:Узбекистаны түүх]]
[[Ангилал:Төмөрийн улс| ]]
[[Ангилал:Исламын хант улс]]
[[Ангилал:Төв Азийн түүх]]
[[Ангилал:Перс]]
[[Ангилал:1370 он]]