Уйгурууд хуудасны эх кодыг харах

{{Ард түмэн
|нэр_анги    = [[Зураг:Уйг-үн мб.png]]<br>Уйгур үндэстэн
|зураг       = [[Зураг:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|300px]]
|тайлбар     = 
|онцлох_нэрс = уйгур, худам монгол, оросоос → Уйгур<br>кирил монгол эгшиг зохицлоос → Уйгар
|нутаг_орон  = Дэлхий даяар — '''10.5 сая'''. Үүнээс:<br>{{CHN2}} — 10,069,346 ([[2010]])<br>
* [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын ӨЗО]] — бүгд энд<br>
{{KAZ2}} — 223,100 ([[2009]])<br>
{{UZB2}} — 55,220 ([[2008]])<br>
{{KGZ}} —  49,000 ([[2009]])
|хэл_аялгуу = [[Уйгур хэл]], [[Хятад хэл]]
|бичиг_үсэг  = [[араб үсэг]]т уйгур бичиг
|шүтлэг = Сунни дэгтэй  [[Исламын шашин]]
|хэл_угсаа       = [[Түрэг угсаатан]]
|ойр_төрөл       = [[Узбек үндэстэн]], [[Хотон (ястан)|Хотон]], [[Салар ястан]]
|өвөг_дээдэс     = Харлаг, Тохар, эртний Уйгур
|дотроо          = 
}}
'''Уйгур''' ({{ug|ئۇيغۇر|Uyghur}}; {{zh-s|维吾尔}}; {{zh-t|維吾爾}}; {{zh-p|Wéiwú'ěr}}; {{IPA-ug|ʔʊjˈʁʊː|}}<ref name=MairPrimer>{{cite web | title=A Little Primer of Xinjiang Proper Nouns | last=Mair | first=Victor | authorlink=Victor Mair | work=[[Language Log]] | accessdate=30 July 2009 | date=13 July 2009 | url=http://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=1576}}</ref>) нь Зүүн болон [[Төв Ази]]д оршин суудаг, [[Түрэг|түрэг угсааны үндэстэн]] юм. Өнөөдөр уйгурууд ихэвчлэн [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгурын Өөртөө Засах Орон]]д оршин суудаг. Шинжянгийн уйгуруудын 80% нь баруун өмнөд хэсгийн [[Таримын хотгор]]т амьдардаг байна.<ref>Dillon, Michael (2004). ''Xinjiang: China's Muslim far northwest''. Routledge. ISBN 9780415320511. p.24</ref>

Хятад дахь, Шинжаанаас гадна уйгуруудын төвлөрсөн газар бол [[Хүнань]] мужийн өмнө-төв хэсэгт орших Таоюань шянь болно.<ref name="english.people.com.cn">{{cite news |title=Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese |author= |newspaper=People's Daily|date=29 December 2000|url=http://english.people.com.cn/english/200012/28/eng20001228_59085.html}}</ref> Хятадаас гадна [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Узбекистан]] зэрэг Төв Азийн орнуудад уйгурууд олноор оршин суудаг. Түүнчлэн [[Афганистан]], [[Пакистан]], [[Турк]]т цөөн тоогоор амьдардаг байна.<ref>{{cite web |url=http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/ps053.pdf |title=Ethno-Diplomacy: The Uyghur Hitch in Sino-Turkish Relations |format=PDF |date= |accessdate=2011-08-28 |archive-date=2011-09-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110927103523/http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/ps053.pdf |url-status=dead }}</ref>

== Нэр ==
Уйгур гэдэг үгийг уйгурууд  /uː.iˈɡʊər/ гэж дууддаг. Анх англи хэлтнүүдэд /ˈwiːɡər/ гэж хятадын буруу дуудлагаар танигдсан. Сүүлийн жилүүдэд эрдэмтэд болон уйгурууд тэдний нэрний зөв англи дуудлага нь /uː.iˈɡʊər/ байх ёстой гэж онцлох болсон. Мөн латин үсгээр "Uyghur" гэж бичих ёстойг ч сануулсан. 

Монгол хэлнээ "Уйгур", "Уйгар" гэж хоёр ялгаатай байдлаар дууддаг. Учир нь монгол бичгийн уламжлалаа дагавал "Уйгур" гэх нь зөв боловч кирилл үсэг дэх эгшгийн зохицлоос үүдэж "Уйгар" гэж дууддаг. Мөн бичгийн хэлнээ "Уйгур" гэдэг хувилбарыг түлхүү хэрэглэдэг. 

Уйгур гэдэг үгний утга нь одоогоор тодорхойгүй. Өвөг Түрэг хэлний сурвалжийг үзвэл ''уяхур''','''''

==Түүх==
{{Гол|Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд}}
[[Файл:Manicheans.jpg|thumb|Манихей тахилч нар 8-9-р зууны орчим Таримын сав газар дахь Кочо хотод Согдын гар бичмэл бичдэг]]
[[Токуз Огуз|Токуз огузын]] гол аймгуудын нэг. Тэдний угсаа гарвалын тухай домог, түүхүүд хятад, перс хэлний сурвалжид үлдсэн байдаг. Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүхдээ [[Ата малик Жувейни|Жувейн]], уйгурууд [[Хархорум|Хархорумын]] [[Орхон гол|Орхон голын]] хөвөөнд эртнээс нутаглаж Буку ханыг хүртэл таван зуун оныг үдсэн, [[Туул]], [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] завсарт байдаг довноос шидтэй хүүхдүүд төрсөн, тэднийг нэг Буку-г хан сууринд залсан домгийг дурдсан. Ж.Маркварт 1912 онд Уйгурын домгийн Буку-г бодит хүн, Харбалгасын бичээст гардаг хаан мөн гэсэн. П.Пеллио 1930 онд Buku бол Bügü нэрийн хувилбар юм гэжээ. Уйгурын түүхэнд [[Идигинь хаан|Бөгү (Бёгю) нэртэй хаан]] тус улсыг 759 оноос эхлэн хорин жил захирсан гэж гардаг. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бас Уйгурын түүх бий. Уйгур улсад байдаг нэг том уулын хажууд нэг газар 10, нөгөө газарт 9 гол байдаг. Арван голоор нутаглагчдыг '''Он-уйгур''', есөн голоор нутаглагчдыг '''Токуз-уйгур''' гэдэг, тэдний ураг зуугаад жил хаанчилсан гэжээ. [[Вэй улсын судар|Вэй улсын судрын]] 103-р бүлэгт [[Хүннү|Хүннүгийн]] [[шаньюй]] үзэсгэлэнт хоёр охиноо нутгийнхаа хойд хэсэгт хүн амьтангүй газарт суулгасан. Нэг охин нь чонотой гэрлэж хүү төрүүлсэн ба хожим түүний ураг олширсон. Энэ улсын хүн ард чоно улихтай адил урт үргэлжилсэн дуу дуулах дуртай гэж бий. Зарим нь уйгур хаадын эмэг эх Хүннүгийн шаньюйн охиноос гаралтай гэж ярилцдаг тухай дурджээ. Уйгур аймаг эртнээс Токуз Огуз аймгууд дунд тэргүүлэх байр суурьтай явж ирсэн. [[Нирун улс|Жужаны]] үед холбогдох эртний хятад бичгийн сурвалжид өндөр тэрэгтэнд '''Юаньхэ''' (Юаньгэ, 袁紇 < *wən-γət) овог байгаа нь Уйгурын тухай анх дурдсан хэрэг. Хятадын [[Сүй улс|Сүй улсын]] (581-618) үед '''Вэйхэ''' (韋紇 < wuj-γət эсвэл *ui-γət) гэж нэрлэх болжээ. [[Тан улс|Тангийн]] үед (618-906) '''Хуйхэ''' (迴紇 < γuɑi-γət) гэж нэрлэх болжээ. Дуло (Туул) голын ард [[Пугу]], [[Тунло]], [[Уйгур|Вэйгэ]] (Уйгур), [[Баегу]], [[Фуло]], [[Мэнчэнь]], [[Туругэ]], [[Сызе]], [[Хунь]], [[Хусэ]] зэрэг овог, аймаг нутагладаг, нийт бараг хоёр түм цэрэгтэй гэж [[Сүй улсын судар|Сүй улсын түүхэнд]] дурдсан байдаг. [[Тан улсын хуучин судар|Тан улсын хуучин сударт]] [[Тан Гаозу|Удэ]] (618-626)-гийн эхэн хүрэхэд [[Сеяньто]], [[Циби]], [[Хуйхэ]], [[Дубо]], [[Гулигань]], [[Доланьгэ]], Пугу, Баегу, Тунло, Хунь, Сызе, Хусэ, [[Кумоси|Си]] (Кумоси), [[Аде]], [[Байси]] аймгууд говийн араар тархжээ гэж тэмдэглэжээ.

VIII зууны үеийн уйгурын гэрэлт хөшөөний бичээст '''“Он Уйгур, Секиз Огуз”''' гэж бий. [[Секиз Огуз|Секиз огуз]] гэдэг нь [[Уйгур улс|Уйгурын хожуу хаант улс]] байгуулагдсаны дараа Огузын бүрэлдэхүүнээс уйгурууд тусгаарлаж дангаар Он Уйгур гэж нэрлэгдэх болсонтой холбоотой. Түүх сурвалжид өгүүлснээр Уйгур аймаг 9 овгоос бүрэлдэнэ. Тан улсын хуучин сударт: Уйгурыг [[Тан улс|Тан улсын]] [[Тан Сюаньзун|Кайюаний үед]] (713-741 он) аажмаар хүчирхэгжсэн, [[Өтүкэн уул|Өтүкэн ууланд]] хоргоддог, өмнө зүг Сичэн (Хань улсын үеийн Гаоцюэ бэхлэлт юм, одоогийн Хангин хойд хошууны нутаг дэвсгэр) хүртэл 1700 ли зайтай. 

Уйгурт дараах овгууд байсан гэжээ. Үүнд: 

# Яглакар(Жалайр),
# Утургар, 
# Күрэбир, 
# Могэсици, 
# Ауцзэ, 
# Хасар/Хазар, 
# Хувасу, 
# Ябуткар, 
# Аябир бий гэжээ.

Уйгурын гэрэлт хөшөөдийн бичээсээр Уйгур эртнээс [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]], [[Орхоны хөндийн соёлын дурсгал|Орхоны савд]], Өтүкэн, Өгрэсийн дунд суусаар ирсэн тухай өгүүлдэг.

[[File:Battle at Awabat-chuang.jpg|thumb|left|Дорнод Туркестаны босогчдыг Чин улс цэрэглэн дарж буй нь (1828 он)]]
839 оны үед хурцадсан дотоодын хямралын улмаас Уйгурын сайд Гюелоу (Цзюэлоу) 839 онд [[Шато]] аймгийн цэргийг дагуулж Са тегин хааныг алж Хэса тегинийг хаан болгов. [[Эдиз]] аймгийн эзэн [[Гюйлу мохэ]] (Цзюйлу мохэ) [[Киргизүүд|Киргизтэй]] нэгдэж 1 буман цэрэг дагуулж Гюелоу, хаан нарыг довтолж алаад ордонг шатаав. Хааны ургийн Пан тегинийг Сачжи сайд авч 15 овог дагуулан Куча руу нүүв. Эзний гол Алаша руу хэсэг уйгур нарыг Яглакар овгийн яззгууртан толгойлж нүүж очжээ. Үлдсэн 13 овог, зуугаад мянган хүн Уцзе (Өгэ) хааныг дагаж [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ард [[Хөх хот]], [[Цахар]] хавиар суух болжээ. Энэ уйгуруудыг 848 он хүртэл [[Үже хаан|Өгэ хаан]] захирч байв. Түүнийг үхсэний дараа эл бүлэг уйгурууд [[Жанъе|Ганьчжоу]] руу зугтаж очжээ. Хожим эдгээр уйгурууд 860-900 оны үед Ганьжоугийн Уйгурын хант улс байгуулж 1028-1036 онд [[Тангуд|Тангудад]] эзлэгдэх хүртэл оршин тогтнож байжээ. 840 оны орчим [[Куча]] руу нүүсэн Пан тегиний зуугаад мянган хүнтэй уйгурууд бараг тэр даруй бэсрэг хант улс байгуулжээ. Кучагийн хант улсыг 866 оны орчим Турфан, Бешбалыкт нүүж ирсэн 200-аад мянган хүнтэй Буку Чиний токуз огузууд эзлэн авсан гэдэг.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/797 Уйгур] Монголын түүхийн тайлбар толь</ref>

Уйгуруудыг [[Хар Хидан]]ууд эзлэн авч, мөн [[Их Монгол Улс]] мандан бадарсны дараа [[Чингис хаан]]д дагаар оржээ. [[Цагаадайн Улс]]ын хожуу үед Уйгур, [[Моголистан]]ын ноёд язгууртнуудыг хамтад нь исламжуулж, улмаар 1514-1705 онд [[Яркендын хант улс]]ыг байгуулжээ. Манжийн үед "цагаан малгайтны бослого" дарагдсаны дараа 1884 онд Уйгуруудыг Шинжаан мужид оруулсан оруулсан.

== Орчин үе ==
[[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg|right|thumb|Зүүн Туркестаны анхны БНУ-ын сүлд, далбаа]]
[[File:Uyghur fighters.jpeg|thumb|Уйгурын хувьсгалчид]]
[[File:Establishment of the Turkish Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|1933 оны 11 дүгээр сарын 12-нд Кашгар хотод Дорнод Туркестаны анхдугаар Исламын БНУ-ыг тунхаглаж байгаа нь]]
[[File:TIRET government officials.png|thumb|ДТБНУ-ын Засгийн газрын бүрэлдхүүн]]
[[File:Army officers of the Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|Дорнод Туркестаны армийн офицерууд]]
[[File:Ismail Beg.png|thumb|Исмайл бек Аксугийн тулалдааны өмнө]]

Уйгуруудын үзэж буйгаар 1949 оны [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестаны]] 1,820,000 км2 газраас [[Цинхай]], [[Ганьсу]]д  зарим нутаг нь орсон байна.<ref>{{Cite web |url=http://uyghuramerican.org/about-uyghurs |title=Uyghuramerican.org:About Uyghurs |access-date=2014-05-12 |archive-date=2020-04-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200417065742/https://uyghuramerican.org/about-uyghurs |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.youtube.com/watch?v=FmKbIjifn6U East Turkistan is a lost Country]</ref> Тэд Ганьсуд 120,000 гаруй км2 газар алдсан гэж үздэг. Одоо [[Шинжаан]] орон 1,664,900 км2 нутагтай. Уйгурууд нь Төв болон Зүүн Азид амьдардаг Туркийн салбар ястан юм. Өнөөдрийн байдлаар, Уйгурууд [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Улсад]] голчлон амьдарч байгаа бөгөөд БНХАУ дахь албан ёсны бүртгэлтэй 55 үндэстний цөөнхийн нэг. 

Царайны хувьд Ислам төрхтэй ч Кавказ болон Монголжуу төрхтэй ястан юм. 

Шинжаан Уйгурын уйгуруудын 80% орчим нь Шинжааны баруун өмнөд хэсэг [[:en:Tarim_Basin|Tarim Basin]]-д амьдардаг. Шинжааны бүс нутгаас гадна БНХАУ дахь уйгурын өөр нэг томоохон бүлэг нь Хүнань мужийн Таоюань-д оршдог. БНХАУ-аас гадна Казахстан, Киргиз, Узбекистан болон Туркэд тархсанаас гадна цөөн тооны уйгурууд Афганистан, Герман, Бельги, Нидерланд, Норвеги, Швед, ОХУ, Саудын Араб, Австрали, Канад болон АНУ-д байдаг. 

== Зураг ==
<center><gallery>
Файл:Hoja-Niyaz.jpg
Файл:Barbier in Kaxgar.jpg
Файл:KashgarNaan.jpg
Файл:Khotan-mercado-d39.jpg
Файл:Khotan-mercado-chicos-d01.jpg
Файл:Khotan-mercado-d09.jpg|[[Хотан]] хотын ням гариг бүр нээгддэг зах
Файл:Khotan-melikawat-chicas-d03.jpg
Файл:Uyghur man.jpg
Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны үндэстнүүд
Файл:Uyghur protest Berlin, July 2009.jpg
Файл:Kawa manta.jpg
Файл:Flag of Jihad.svg|Дорнод Туркестаны Исламын Жихад хөдөлгөөний сүлд
Файл:Turkistani Patriots.jpg|Дорнод Туркестаны эх орончид Казахстаны ерөнхийлөгч Н.Назарбаевын хамт. зүүн гар талаасаа 2 дахь нь Хуссейн кари Ислами, зүүн гар талаас 4 дэх Абдул Кадир Ахмад, 5 дахь нь Абдул Кадар нар-1994 он
Файл:Hokumet ilani.jpeg|2004 оны 09 сарын 14-ний өдөр Вашингтоны Капитол-Хилл. Уйгурын салан тусгаарлагчид
Файл:İstanbul 5880.jpg|Туркийн болон Дорнод Туркестаны далбааг зэрэгцэн оршихыг бэлгэдэн Истанбул хотод байрлах Дорнод Туркестаны соёлын төвийн гадаа тавьсан нь
</gallery></center>

== Мөн үзэх ==
* [[Дэлхийн Уйгуруудын Хуралдай]]

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[https://web.archive.org/web/20140406213840/http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn "Уйгаруудын тухай"]
*[https://web.archive.org/web/20140715173213/http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү "Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар" 2010]

{{Түрэг угсаатан}}
[[Ангилал:Уйгурууд| ]]
[[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Хүнань дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]]
[[Ангилал:Хятадын ислам]]
[[Ангилал:Турк-Хятадын харилцаа]]