Чехословак хуудасны эх кодыг харах

{{Short description|1918 - 1992 оны хооронд оршиж байсан Төв Европын улс}}
{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Чехословак
| native_name            = ''Československo''{{efn|Бусад Чехословакийн хүлээн зөвшөөрөгдсөн хэл дээр:{{blist | {{lang-de|link=no|Tschechoslowakei}}| {{lang-hu|Csehszlovákia}} | {{lang-pl|Czechosłowacja}} | {{lang-rue|Чеськословеньско}}, {{lang|rue-latn|Cheskoslovensko}} | {{lang-yi|טשעכאסלאוואקיי}}, {{lang|yi-latn|Tshekhaslavakey}}}}}}
| common_name            = Чехословак
| life_span              = 1918–1992<br />{{nowrap|{{nobold|1939–1945: [[Чехословакийн цөлөгдсөн засгийн газар|Цөлөгдсөн засгийн газар]]}}}}<br />
| p1                     = Австри-Унгар
| image_p1               = {{flagicon|Austria-Hungary}}
| s1                     = Чех
| flag_s1                = Flag of the Czech Republic.svg
| s2                     = Словак
| flag_s2                = Flag of Slovakia.svg
| image_flag             = Flag of Czechoslovakia.svg
| flag_type              = [[Чехословакийн төрийн далбаа|Төрийн далбаа<br />(1920–1992)]]
| flag_border            = Flag of Czechoslovakia
| image_coat             = Middle coat of arms of Czechoslovakia.svg
| symbol_type            = [[Чехословакийн төрийн сүлд|Дунд сүлд<br />(1918–1938 ба 1945–1961)]]
| image_map              = Czechoslovakia location map.svg
| image_map_caption      = [[Дайн хоорондын үе]] ба [[Хүйтэн дайн]]ы үеийн Чехословак
| national_motto         = {{nowrap|'[[Үнэн ялдаг|Pravda vítězí]]{{\}}Pravda víťazí' <br />(Чех{{\}}[[Словак хэл|Словак]], 1918–1990)<br />'Veritas vincit' ([[Латин хэл|Латин]], 1990–1992)<br />'Үнэн ялдаг'}}
| anthems                = {{native phrase|cs|italic=no|'[[Чехийн төрийн дуулал|Kde domov můj]]'|nolink=yes}}<br />{{raise|0.1em|'Миний гэр хаана байна'}}<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">{{center|[[File:Czech anthem.ogg]]}}</div><br />
{{native phrase|sk|'[[Словакийн төрийн дуулал|Nad Tatrou sa blýska]]'|nolink=yes|italic=no}}<br />{{raise|0.1em|'Татрагийн дээгүүр аянга цахилж байна'}}<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">{{center|[[File:National anthem of Slovakia, performed by the United States Navy Band.ogg]]}}</div>
| capital                = [[Праг]]
| largest_city           = capital
| coordinates            = {{coord|50|05|N|14|25|E|region:CZ|display=it}}
| official_languages     = [[Чехословак хэл]], 1948 оны дараа [[Чех хэл|Чех]]{{·}}[[Словак хэл]]
| recognised_languages   = {{hlist|Герман|[[Унгар хэл|Унгар]]|[[Русин хэл|Русин]]|[[Польш хэл]]}}
| demonym                = [[Чехословакчууд‎]]
| government_type        = {{nowrap|[[Анхны Бүгд Найрамдах Чехословак Улс|Анхны БНУ]]<br />(1918–38)<br />[[Хоёрдугаар Бүгд Найрамдах Чехословак Улс|Хоёрдугаар БНУ]]<br />(1938–39)<br />[[Гуравдугаар Бүгд Найрамдах Чехословак Улс|Гуравдугаар БНУ]]<br />(1945–48)<br />[[Бүгд Найрамдах Социалист Чехословак Улс|Социалист БНУ]]<br />(1948–89)<br />[[Чехийн ба Словакийн Холбооны Бүгд Найрамдах Улс|Холбооны БНУ]]<br />(1990–92)}}<hr>
{{Collapsible list
|title = Дэлгэрэнгүй
|bullets = yes
|[[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[парламентын бүгд найрамдах улс]] {{-}}(1918–1938, 1945–1948)
|[[Холбооны улс|Холбооны]] авторитар [[парламентын бүгд найрамдах улс]]{{-}}(1938–1939)
|[[Цөлөгдсөн засгийн газар]]{{-}}(1939–1945)
|[[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Марксист-Ленинист]] [[нэг намын систем|нэг намын]] [[социалист улс|социалист бүгд найрамдах улс]]{{-}}(1948–1969)
|[[Холбооны бүгд найрамдах улс|Холбооны]] [[Марксист-Ленинист]] [[нэг намын систем|нэг намын]] [[социалист улс|социалист бүгд найрамдах улс]]{{-}}(1969–1989)
|[[Холбооны бүгд найрамдах улс|Холбооны]] [[парламентын бүгд найрамдах улс]]{{-}}(1989–1992)
}}
| title_leader           = [[Чехословакийн ерөнхийлөгчийн жагсаалт|Ерөнхийлөгч]]
| leader1                = [[Томаш Гариг Масарик|Томаш Г. Масарик]]
| year_leader1           = 1918–1935
| leader2                = [[Эдвард Бенеш]]
| year_leader2           = {{nowrap|1935–1938{{·}}1945–1948}}
| leader3                = [[Эмил Гаха]]
| year_leader3           = 1938–1939
| leader4                = [[Клемент Готтвалд]]
| year_leader4           = 1948–1953
| leader5                = [[Антонин Запотоцки]]
| year_leader5           = 1953–1957
| leader6                = [[Антонин Новотни]]
| year_leader6           = 1957–1968
| leader7                = [[Людвик Свобода]]
| year_leader7           = 1968–1975
| leader8                = [[Густав Хусак]]
| year_leader8           = 1976–1989
| leader9                = [[Вацлав Хавел]]
| year_leader9           = 1989–1992
| title_representative   = [[Чехословакийн Коммунист Нам|ЧКН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга / 1-р нарийн бичиг]]
| representative1        = [[Клемент Готтвалд]]
| year_representative1   = 1948–1953
| representative2        = [[Антонин Новотни]]
| year_representative2   = 1953–1968
| representative3        = [[Александр Дубчек]]
| year_representative3   = 1968–1969
| representative4        = [[Густав Хусак]]
| year_representative4   = 1969–1987
| representative5        = [[Милош Якеш]]
| year_representative5   = 1987–1989
| title_deputy           = [[Чехословакийн ерөнхий сайдын жагсаалт|Ерөнхий Сайд]]
| deputy1                = [[Карел Крамарж]]
| year_deputy1           = 1918–1919 (анхны)
| deputy2                = [[Ян Страски]]
| year_deputy2           = 1992 (сүүлчийн)
| legislature            = [[Үндэсний Хурал (Коммунист Чехословак)|Үндэсний Хурал]] (1948–1969)<br />[[Холбооны Хурал (Чехословак)|Холбооны Хурал]] (1969–1992)
| era                    = 
| event_start            = [[Анхны Бүгд Найрамдах Чехословак Улс|Тунхаглал]]
| date_start             = 10 сарын 28,
| year_start             = 1918
| event1                 = [[Мюнхений хэлэлцээр]]
| date_event1            = 9 сарын 30, 1938
| event2                 = [[Германы Чехословакийн эзлэн түрэмгийлэл|Татан буугдсан]]
| date_event2            = 3 сарын 14, 1939
| event3                 = [[Гуравдугаар Бүгд Найрамдах Чехословак Улс|Дахин байгуулагдсан]]
| date_event3            = 5 сарын 10, 1945
| event4                 = [[1948 оны Чехословакийн төрийн эргэлт|Төрийн эргэлт]]
| date_event4            = 2 сарын 25, 1948
| event5                 = [[Варшавын гэрээний орнууд Чехословак руу довтолгоо|Зөвлөлтийн эзлэн түрэмгийлэл]]
| date_event5            = 8 сарын 21, 1968
| event6                 = [[Зөөлөн хувьсгал]]
| date_event6            = 11 сарын 17 – 28, 1989
| event_end              = [[Чехословакийн задрал|Задрал]]
| date_end               = 1 сарын 1,
| year_end               = 1993
| cctld                  = [[.cs]]
| calling_code           = [[+42]]
| HDI                    = 0.897
| HDI_ref                = <ref>{{Cite web|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/221/hdr_1992_en_complete_nostats.pdf |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/221/hdr_1992_en_complete_nostats.pdf |archive-date=2022-10-09 |url-status=live|title=Human Development Report 1992|website=hdr.undp.org}}</ref>
| HDI_year               = 1990 томьёо
| currency               = [[Чехословак крон]]
| drives_on              = баруун
| footnotes              = 1997 оны өвөл утасны +42 кодыг хэрэглээнээс гаргасан. Тооны мужийг [[:Чех]] ([[+420]]) болон [[:Словак]] ([[+421]]) хооронд нь хуваасан.
| footnotes2             = Одоогийн [[ISO 3166-3]] код нь "CSHH".
| today                  = {{Plainlist|
* [[Чех]]
* [[Словак]]
* [[Украин]] ([[Закарпат муж]])
}}
}}

'''Чехословак Улс''' ({{lang-cs|Československo}}; {{lang-sk|Česko-Slovensko}}; албан ёсны нэр нь '''Бүгд Найрамдах Чехословак Улс''') нь 1918 оноос 1992 оныг хүртэл [[Төв Европ]]ын<ref>{{cite web |title=Milestones: 1961–1968 - Office of the Historian |url=https://history.state.gov/milestones/1961-1968/soviet-invasion-czechoslavkia |website=history.state.gov |access-date=27 January 2021}}</ref>  нутагт, өнөөгийн [[Чех]], [[Словак]] болон [[Украин|Украин Улсын]] газар нутгийн зарим хэсгийг хамран оршиж байсан [[далайд гарцгүй улс]] байв. Чехословак нь [[Австри-Унгар|Австри-Унгарын Эзэнт Улсын]] дараах улс байсан ба [[Бохеми]], [[Морави]], [[Силези (Чех)|Силези]], Словак ба [[Карпатын Русь|Карпатын Орос]] (өнөөдөр: Карпатын Украин) зэргийн улсуудаас бүрдэж байжээ.

Чехословак Улс нь 1918 оны аравдугаар сарын 28-нд барууны улсуудын жишгээр шинэ нийслэл [[Праг]]т эрх чөлөөт-ардчилсан ба нийгмийн эрх зүйт улс болон [[Чехословакийн тусгаар тогтнолын тунхаглал|тусгаар тогтнов]]. [[Мюнхений хэлэлцээр]]ийн дараа болон [[Венийн Анхдугаар Шүүхийн Шийдвэр]]ийн дагуу 1938 онд тус улс [[Судетенланд]]ыг [[Нацист Герман|Германы Эзэнт Гүрэнд]], Словакийн өмнөд хэсгээс заримыг нь [[Унгар]]т өгөх ёстой болов. 1939 оны гуравдугаар сард [[Словак Улс (1939-1945 он)|Словакийн Бүгд Найрамдах Улс]] нь [[Чехо-Словакийн Бүгд Найрамдах Улс]]аас салан гарсан ба үлдсэн ''«Үлдэгдэл Чех»'' хэмээн нэрлэгдэх улсыг нь тун удалгүй [[вермахт]] [[Германы Чехословак дахь эзэрхийлэл|эзлэн]], [[Бохеми ба Моравийн протекторат|Бохеми ба Моравийн ивээлт улсыг]] байгуулав. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы дараа дахин байгуулагдсан бүгд найрамдах улс нь 1946 онд Карпатын Украины газар нутийг [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ад өгөв. 1948 оны 2-р сарын сүүлчээр Чехословакийн Коммунист нам ЗХУ-ын бүрэн дэмжлэгээр тус улсын Засгийн эрхэнд [[төрийн эргэлт]] хийж гарсан байна. Үүний дараа [[Чехословакийн Коммунист Нам|Чехословакийн Коммунист нам]] засгийн эрхийг гартаа аваад удалгүй ЗХУ тэргүүлсэн [[Зүүн блок]]т нэгдсэн байна.  Коммунист намын ноёрхол 1989 оны [[Зөөлөн хувьсгал|тайван хувьсгал]] хүртэл үргэлжилсэн. 1992 оны 12-р дугаар сарын 31-нд энэ улс задран тайван замаар хоёр хуваагдаж Бүгд Найрамдах Чех Улс ба Бүгд Найрамдах Словак Улсууд байгуулагджээ.

Чехословак нь 1920 онд байгуулагдсан [[Үндэстнүүдийн Лиг]], 1945 онд байгуулагдсан [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]], 1949 онд байгуулагдсан [[Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөл]], 1955 онд байгуулагдсан [[Варшавын гэрээ|Варшавын Гэрээний Байгууллага]] зэрэгт гишүүн улс байсан ба 1991 онд [[Европын Холбоо|Европын Холбоонд]] гишүүнээр элсэж байв. Мөн түүнчлэн 1924 оноос 1938 оныг хүртэл Франц ба Их Британийн, 1945 оноос эхлэн Зөвлөлт Холбоот Улсын холбоотон байв. Тус улсын эдийн засаг нь дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа харьцангуй хурдан сэргэсэн боловч коммунистуудын эрх мэдэлд очсоноор барууны улсуудтай харьцуулахад 1948 оноос эхлэн ихээхэн ухралтад орж байжээ. [[Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]ий хэмжээгээрээ Чехословак нь зарим үед [[Зүүн блок]]ийн улсуудаас хамгийн том эдийн засагтай улсад тооцогдож байсан байдаг.

== Нэр ==
Чехословак Улс нь хэд хэдэн албан ёсны нэртэй байв. Эдгээрийг үзэл суртлын шалтгаанаар хэд хэдэн удаа өөрчилсөн.<ref>Gesetz 11/1918 Sb. (Rezeptionsgesetz zur Entstehung der Republik), online [http://abonent.lexdata.cz/lexdata/sb_free.nsf/0/C12571CC00341DF1C12566D9007B1952 lexdata.cz]{{Dead link|url=http://abonent.lexdata.cz/lexdata/sb_free.nsf/0/C12571CC00341DF1C12566D9007B1952 |date=2019-04 |archivebot=2019-04-19 13:35:11 InternetArchiveBot }}, abgerufen am 3. Okt. 2009; Gesetz 121/1920 Sb. (Verfassung von 1920), online {{Webarchiv|url=http://abonent.lexdata.cz/lexdata/sb_free.nsf/0/C12571D20046A0B2C12566D9007B12D8 |wayback=20100314110847 |text=lexdata.cz  }}, abgerufen am 3. Okt. 2009; Gesetz 101/1990 Sb. (Änderung des Landesnamens 1990), online [http://www.lexdata.cz/lexdata/sb_free.nsf/c12571cc00341df10000000000000000/c12571cc00341df1c12566d400735df1?OpenDocument lexdata.cz]{{Dead link|url=http://www.lexdata.cz/lexdata/sb_free.nsf/c12571cc00341df10000000000000000/c12571cc00341df1c12566d400735df1?OpenDocument |date=2019-04 |archivebot=2019-04-19 13:35:11 InternetArchiveBot }}, abgerufen am 10. Nov. 2009 (alle tschechisch)</ref> 1918 оны түр зуурын үндсэн хуулинд ''«Бүгд Найрамдах Чехо-Словак Улс»'' эсвэл ''«Чехо-Словак Улс»'' нэрийг ашиглаж байсан бол 1920 оны үндсэн хуулиар ''«Бүгд Найрамдах Чехословак Улс»'' (Československá republika) хэмээн хоёр нэрийн дундах зураасгүй хэрэглэхээр тогтжээ. 1938 оны аравдугаар сард буюу Мюнхений хэлэлцээрийн дараа нэрээ ''«Бүгд Найрамдах Чехо-Словак Улс»'' болгон өөрчлөв.<ref>{{cite web|url=http://www.pitt.edu/~votruba/qsonhist/spellczechoslovakia.html|title=Czecho-Slovakia or Czechoslovakia|access-date=29 March 2009|last=Votruba|first=Martin|work=Slovak Studies Program|publisher=University of Pittsburgh |archive-url=https://web.archive.org/web/20131015043127/http://www.pitt.edu/~votruba/qsonhist/spellczechoslovakia.html|archive-date=15 October 2013}}</ref> 

1945 онд буюу дайны дараа ''«Бүгд Найрамдах Чехословак Улс»'' гэсэн хуучин нэрээ хэрэглэхээр тогтсон ба 1948 оны [[хоёрдугаар сарын төрийн эргэлт]]ийн дараа ч энэ нэрээ авч үлдсэн байна.1960 онд ''«Бүгд Найрамдах Социалист Чехословак Улс»'' (Československá socialistická republika) гэж нэрээ өөрчлөв. 1989 онд социалист дэглэм нуран унаснаар богино хугацаанд ''«Холбооны Бүгд Найрамдах Чехословак Улс»'' болгосон ч 1990 онд ''«Холбооны Бүгд Найрамдах Чех ба Словак Улс»'' гэсэн нэрээр солив. 1990-ээд оны эхээр Чехийн болон Словакийн улс төрчдийн дунд нэрийн дундах холбох зураас байна байхгүй гэсэн маргаан өрнөсөн бөгөөд энэ нь «[[Сэтгэлгээний зураас-Дайн|Сэтгэлгээний зураасны дайн]]» нэрээр алдаршсан юм.

== Түүх ==
{{Гол|Чехословакийн түүх}}
=== Чехословак 1918-1939 он ===
Чехословак нь [[дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы дараа 1918 онд [[Австри-Унгар|Австри-Унгар Улс]] задарснаар байгуулагдав. Үүний тулд 1918 оны аравдугаар сарын 28-нд батлагдсан [[Бие даасан Чехословак Улсыг байгуулах тухай хууль|бие даасан Чехословак Улсыг байгуулах тухай хуулийг]] эрх зүйн үндэс болгов. Цөллөгт байсан Чехийн улс төрчид дайны дараа [[Ард түмний өөрийгөө тодорхойлох эрх зүй|үндэстэн өөрийгөө тодорхойлох эрх зүй]] бүхий тусгаар улс байгуулах дэмжлэгийг 1916 оноос эхлэн [[Гурвалсан Антанта]]гаас авсан байдаг. Энэхүү дэмжлэгийг ашиглан анхны ерөнхийлөгч<ref>Preclík, Vratislav. Masaryk a legie (Masaryk and legions), váz. kniha, 219 str., first issue - vydalo nakladatelství Paris Karviná, Žižkova 2379 (734 01 Karvina, CZ) ve spolupráci s Masarykovým demokratickým hnutím (Masaryk Democratic Movement, Prague), 2019, {{ISBN|978-80-87173-47-3}}, pages 8 - 77, 101-102, 124–125, 128, 129, 132, 140–148, 184–199.</ref> нь 1918 оны аравдугаар сарын 28-нд [[Праг]]т тусгаар тогтносоноо зарлав. [[Сен-Жермений гэрээ]] ба [[Трианоны гэрээ]]нд дайнд ялсан улсууд Австри-Унгар Улсыг задлах явцыг гүйцэлдүүлэх, Чехословакийн тусгаар тогтнолыг баталгаажуулах талаар тусгасан байна. Чехословакийн анхны ерөнхийлөгч нь [[Томаш Гариг Масарик]]<ref>{{cite web |title=16. Czechoslovakia (1918-1992) |url=https://uca.edu/politicalscience/dadm-project/europerussiacentral-asia-region/czechoslovakia-1918-1992/ |website=uca.edu |access-date=27 January 2021}}</ref> байв. 
[[Файл:28. říjen 1918.jpg|thumb|left|Прагийн Венцелийн талбайд болсон жагсаал, 1918 оны аравдугаар сарын 28]]

Тус улс тусгаар тогтнохдоо парламентын ардчилсан засаглалтай улс хэмээн тунхагласан ба 1920 онд [[Зүүн Европ дахь эмэгтэйчүүдийн сонгуулийн эрх|эмэгтэйчүүдийн сонгох эрхийг]] нэвтрүүлсэн<ref>Jad Adams: ''Women and the Vote. A World History.'' Oxford University Press, Oxford 2014, ISBN 978-0-19-870684-7, S. 437.</ref><ref name="HDR343">United Nations Development Programme: ''Human Development Report 2007/2008''. New York, 2007, ISBN 978-0-230-54704-9, S. 343</ref> бөгөөд 1933 оноос хойш [[Төв Европ]] дахь ардчилсан засаглалтай улсаар Швейцарын хамт үлдсэн юм. 1919 оны эхээр хаант засаглалын үеэс үлдсэн [[Австрийн крон|крон дэвсгэртээ]] гүйлгээнээс хасан, дэлхийн хоёрдугаар дайн хүртэл харьцангуй тогтвортой [[Чехословакийн крон|чехословакийн кроныг]] гүйлгээнд оруулжээ.<ref>''Крон'' нь өнөөдрийг хүртэл Чехийн үндэсний мөнгөн дэвсгэртийн нэр юм.</ref> 

[[Германы хиперинфляци|Герман]] ба [[Австрийн түүх|Австрид]] [[инфляци|үнийн хөөрөгдөл]] тэнгэрт хадаж байсан бол шинэ байгуулагдсан бүгд найрамдах улсад эсрэгээрээ эдийн засгийн өсөлттэй үзүүлэлттэй байлаа. Үүн дээр нь Австри-Унгарын нутагт байсан хамаг л нүүрсний нөөц бүхий орд газар болон газар тариалангийн үржил шимт хөрс бүхий газрууд нь чехословакийн нутаг дэвсгэрт байсан нь ч бас нөлөөлөв.<ref>Alice Teichova et al. (1996): ''Österreich und die Tschechoslowakei 1918-1938: die wirtschaftliche Neuordnung in Zentraleuropa in der Zwischenkriegszeit'', S. 256 ([https://books.google.de/books?id=6FS_P-EPRgYC&pg=PA256 online]).</ref>

Шинэ улс байгаа байдалдаа сэтгэл ханамжгүй байсан [[Бохемийн Германчууд]]ын дургүйцлийг хэтэрхий дутуу үнэлжээ. Бохемийн Германчуудад [[Германы Үндэсний Социалист Ажилчны Нам]] [[Адольф Хитлер]]ийн удирдлага дор дэмжлэг үзүүлж байсан ба ялангуяа [[Үндэсний социалистуудын засгийн эрхийн булаалт|1933 онд засгийн эрхийг]] гартаа оруулсны дараа [[Ваймарын Бүгд Найрамдах Улс|Германы Эзэнт Гүрэн]] нь [[Конрад Хэнлайн]]ы удирдсан [[Судетен Германы Нам]]ыг хөөрөгдөн, Чехословак дахь [[үндэстэн|үндэстнүүдийн]] мөргөлдөөнийг улам хурцатгав. Хитлер Бохемийн Германчуудыг улсдаа нэгтгэхийн тулд италийн дарангуйлагч [[Бенито Муссолини]]гээр зуучлуулан барууны их гүрнүүд болох Франц, Их Британитай [[Мюнхений хэлэлцээр]]ийг хүчингүй болгуулах талаар зөвшилцөв. Энэ асуудлыг хэлэлцэхэд чехословак оролцоогүй боловч [[Эдвард Бенеш]]ийн удирдлаган дор дээрх шаардлагыг зөвшөөрсөн аж.
[[Файл:Edvard Beneš.jpg|thumb|Чехословак Улсыг үүсгэн байгуулагчдын нэг, Чехословакийн гадаад хэргийн сайд, [[Ерөнхийлөгч|Улсын ерөнхийлөгч]] [[Эдвард Бенеш]], 1942 оны орчим]]

1938 оны аравдугаар сарын 1-нд энэ [[Судетенланд|бүс нутгийг]] вермахт эзэлсэн ба Германы Эзэнт Гүрний нутагт [[Судетенланд (райхсгау)|Судетенланд райхсгау]] нэртэйгээр гишүүнчлэгдэв. Их Британи ба Францын засгийн газрууд Хитлерийн шаардсан нутаг дэвсгэрийг түүнд өгснөөр дайнаас зайлан [[тайвшруулах бодлого|тайвширна]] хэмээн найдаж байв. [[Венийн Анхдугаар Шүүхийн Шийдвэр]]ээр герман ба италийн засгийн газрын төлөөлөгчид Словакийн газар нутгийн өмнөд хэсгийг, Карпатын Украины хамтаар [[Унгар]]т шилжүүлэв. [[Тешиний Силези|Тешиний бүс нутгийг]] [[Хоёрдугаар Польшийн Бүгд Найрамдах Улс|Польш]] мэдэлдээ авав. 

Эдгээр газар нутгийг шилжүүлэн өгснөөс хойш үлдсэн [[Чехо-Словакийн Бүгд Найрамдах Улс|Хоёрдугаар Бүгд Найрамдах Улс]] хэмээн нэрлэгдэх Чехословак улс тусгаар газар нутагтаа богинохон хугацаанд л (Мюнхений хэлэлцээрийн дараа буюу 1938 оны аравдугаар сараас Германд эзлэгдэх хүртэл<ref>Rüdiger Alte: ''Die Außenpolitik der Tschechoslowakei und die Entwicklung der internationalen Beziehungen 1946–1947''. Oldenbourg, München 2003, S. 35 {{Google Buch|BuchID=TPuMW-EJODAC|Seite=35}}.</ref>) оршин тогтнов. 1939 оны гуравдугаар сарын 15-нд [[Германы Чехословак дахь эзэрхийлэл|Германы цэрэг ''«Үлдэгдэл Чехийг»'' эзэлсэн]] бөгөөд [[Бохеми ба Моравийн протекторат|Бохеми ба Моравийн ивээлт улсыг]] байгуулан Германд нэгтгэв. Үүнээс нэг хоногийн өмнө [[Словак Улс (1939-1945 он)|Словакийн Бүгд Найрамдах Улс]] нь Хитлерийн шахалтаар «Германы Хамгаалалтад» багтсан байв. Чехословакийн засгийн газрын гишүүдийн тал нь гадагшаа оргон зайлсан ба [[Эдвард Бенеш]]ийн удирдлага дор 1940 оноос эхлэн Лондонд [[Чехословакийн Цөлөгдөгчдийн Засгийн Газар|цөлөгдөгчдийн засгийн газрыг]] байгуулав. Чехүүд болон Словакчууд нь барууны холбоотнууд ба [[Улаан Арми]]йн дэмжлэгтэйгээр гадаадаас эх орноо харийн дайснаас чөлөөлөхөөр тэмцсээр л байлаа. 1944 оны наймдугаар сард [[Словакийн үндэсний бослого]] гарч, словакийн зэвсэгт хүчний цэргийн тал нь партизануудтай нийлж, [[Вермахт]] ба Словакийн хамтарсан засгийн газрын эсрэг тэмцэв. Гэвч энэ бослогыг хоёр сарын дотор дарсан байна.

=== Бохеми ба Моравийн ивээлт улс ба Словак Улс (1939-1945 он) ===
[[Словак Улс (1939-1945 он)|Словакийн Бүгд Найрамдах Улс]] нь Чехословакаас салан тусгаарласны дараа чехословакийн ерөнхийлөгч [[Эмил Гаха]] болон гадаад хэргийн сайд [[Франтишек Хвалковски]] нар германчуудын хүчтэй шахалтанд орж 1939 оны гуравдугаар сарын 14-өөс 15-нд шилжих шөнө германы ивээлд багтах гэрээнд гарын үсэг зуржээ. Вермахт гуравдугаар сарын 15-ны үүрээр үлдсэн чех рүү довтлон эзэлсэн байна. Шинэ байгуулагдсан Бохеми ба Моравийн ивээлт улсын хүн амын дийлэнх нь чехүүдийн амьдардаг [[Бохеми]] ба [[Морави]]йн хэсэг байв. Засгийн газрыг германы эзэнт гүрнээс томилогдсон харгалзагчийн хяналтан дор Эмил Гаха удирдаж байжээ.

=== БН Чехословак Улсын дахин байгуулал (1945-1948 он) ===
Дайны дараа 1945 онд Чехословак Мюнхений хэлэлцээрийн өмнөх үед байсан нутгаараа дахин байгуулагдсан ба үүнд нь зөвхөн Карпатын Украин багтаагүй бөгөөд учир нь тус нутгийг [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлтөд]] өгөхөөс өөр аргагүй байсантай холбоотой юм. Герман үндэстнийг ялангуяа Чехээс дийлэнхийг нь [[Германчуудыг Чехословакаас албадан гаргалт|албадан гаргасан]] буюу дайжин нүүцгээв.

1948 оны [[Хоёрдугаар сарын төрийн эргэлт|хоёрдугаарын сард төр унаснаар]] Чехословак ЗХУ-ын [[сталинизм]]ын бодлогыг ямар ч өөрчлөлтгүйгээр дагав. Учир нь Эдвард Бенеш 1948 оны тавдугаар сарын шинэ Үндсэн хуульд гарын үсэг зурахаас татгалзсан тул огцрохоос өөр аргагүй болж түүний оронд [[Клемент Готтвалдын II Засгийн Газар|II Засгийн Газрыг]] удирдаж байсан [[Клемент Готтвалд]] [[ерөнхийлөгч]] болов. Дараагийн жилүүдэд нь [[Их Хэлмэгдүүлэлт (ЗХУ)|Сталины их цэвэрлэгээ]] маягийн ажиллагааг өрнүүлж, олон арван мянган хүнийг хэлмэгдүүлсэн байдаг. ЗХУ-ын [[дагуул улс]] тул энэ мөчөөс эхлэн [[Зүүн блок]] ба [[Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөл]]ийн бүрэлдэхүүнд багтах болсноос гадна 1955 оноос [[Варшавын гэрээ]]ний гишүүн улс болжээ.

=== Бүгд Найрамдах Социалист Чехословак Улс (1960-1990 он) ===
1960 оны үндсэн хуулиараа тус улсын нэрийг ''Бүгд Найрамдах Социалист Чехословак Улс'' (БНСЧУ) болгон өөрчилсөн нь коммунист засаглалыг улам бэхжүүлсэн хэрэг байв.<ref>{{cite web |title=A Brief History of the Czech Republic - Live & Study - Czech Universities |url=https://www.czechuniversities.com/article/a-brief-history-of-the-czech-republic |website=www.czechuniversities.com |access-date=27 January 2021}}</ref>

1960 онд [[Чехословакийн Коммунист Нам|Коммунист Намын]] дарга [[Александер Дубчек]]ийн удирдлагаар эв хамтын улсыг «хүнжүүлэх» оролдлогыг хийв. [[Прагийн хавар]] нь «Социализмыг хүн царайтай» болгох ёстой байсан ч ЗХУ болон Зүүн блокийн Варшавын гэрээний холбоотнууд нь түүний эсрэг хувьсгалыг эхлүүлэн зэвсгийн хүчээр дарсан байна. Үүний ачаар дарагдсан байсан [[федерализм]]ын шинэчлэлийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж амжив. Энэхүү тунхаглалаа 1968 оны аравдугаар сарын 28-нд Чехословак Улс тусгаар тогтносны 50 жилийн ойгоор хийв. Удалгүй ''Бүгд Найрамдах Социалист Чехословак Улс'' ба ''Бүгд Найрамдах Социалист Словак Улс'' гэсэн хоёр бүрэлдэхүүн улсыг БНСЧУ-д бий болгов. Гэхдээ энэхүү шинэчлэлд ЗХУ-ын зүгээс хатуу хязгаарлалтууд байсан учир словак нь дангаараа коммунист намтай байх эрхтэй байв. Харин ерөнхий намын чигийг заагч нь [[Праг]]т тамгын газартай [[Чехословакийн Коммунист Нам|Коммунист Намын]] төв хороо шийдвэрлэх эрхтэй хэвээр үлджээ.

Прагийн хавар хөдөлгөөн дарагдсанаас хойш улс орны ирээдүй хэсэгтээ л бүрхэг байлаа. Прагийн хаврын [[Хүний эрхийн хөдөлгөөн|иргэний хөдөлгөөнийг]] зохион байгуулсан уран бүтээлчид, сэхээтнүүдийг төр удаан хугацаанд дагаж мөрдсөөр байв. Тэд 1977 онд эв хамт дэглэмийн эсрэг [[Харта 77]] гэх шаардах бичгийг мөн ийнхүү нэрлэсэн иргэний хөдөлгөөнийг байгуулан тэмцсэн ч 1988 оныг хүртэл ямар ч үр дүн гараагүй юм.
[[File:1989 sametova revoluce 12.jpg|thumb|right|1989 оны хувьсгалын жагсаал]]

1989 оны арваннэгдүгээр сард [[Михаил Сергеевич Горбачёв|Михаил Горбачевын]] Зөвлөлт Холбоот Улсад эхлүүлсэн шинэчлэлийн хөтөлбөрөөр далимдуулан ард түмэн [[Праг]], [[Братислав]] болон бусад хотуудад олон хоногийн жагсаал цуглаан хийв. Хэд хоног үргэлжилсэн эсэргүүцлийн жагсаалын дараа коммунистууд огцров. Энэхүү [[зөөлөн хувьсгал]] нь тус улсыг тайван замаар, дангаараа ноёрхож байсан ''«Чехословакийн Коммунист Нам»''-ын ноёрхлоос салгасан юм. 1989 оны арванхоёрдугаар сарын эхээр [[Мариан Чалфа]] дийлэнх нь коммунистууд биш засгийн газрыг байгуулав. Арванхоёрдугаар сарын сүүлээр хүний эрхийн төлөө тэмцэгч [[Вацлав Хавел]] улсын ерөнхийлөгчөөр сонгогдов. 1945 оноос хойш анх удаагаа чөлөөт [[Парламент|парламентын сонгуулийг]] 1990 оны зургаадугаар сард явуулав.

=== Чехийн ба Словакийн Холбооны Бүгд Найрамдах Улс (1990-1992 он) ===
Коммунист дэглэм нуран унасны дараа Чехословакийн [[федерализм|холбооны улс]] нь цаашдаа удаан оршин тогтнохгүй гэдэг нь илэрхий мэдэгдэж байлаа.<ref>http://www.bpb.de/apuz/29477/die-aufarbeitung-der-diktaturen-in-tschechien-und-der-slowakei?p=all</ref> Энэхүү хагарлын эхлэл нь ''«[[Сэтгэлгээний зураас-Дайн]]»'' хэмээн нэрлэгдэх улсын нэрийн төлөөх маргаан байв. 1990 оны дөрөвдүгээр сараас 1992 оны сүүл хүртэл албан ёсоор ''«Холбооны Бүгд Найрамдах Чех ба Словак Улс»'' (заримдаа ''«Холбооны Бүгд Найрамдах Чехословак Улс»'' хэмээн бас нэрлэдэг) гэсэн нэртэй болсон ба үүнийг чехэд ''«Чехословак»'', харин словакт ''«Чехо-Словак»'' хэмээн товчлон хэрэглэж байв. Улс хоёр талцан, эрх мэдэл, ашиг сонирхлын маргаан дэгдээсэн нь Чехословак улсыг 1992 оны төгсгөл гэхэд задрахад хүргэв. 1992 оны 11-р сарын 25-нд Холбооны Бүгд Найрамдах Чех ба Словак Улсын Холбооны Чуулганаар бүх нийтийн санал асуулга явуулалгүйгээр мөн оны 12-р сарын 31-ний дотор багтааж, улсыг хоёр хуваах тогтоол гаргаснаар 1993 оны нэгдүгээр сарын 1-нд [[Чех]] ба [[Словак]] гэсэн хоёр шинэ улс байгуулагджээ.

== Газар зүй ==
Чехословакийн нутаг дэвсгэр нь [[Чех]]ийн, [[Словак]]ийн ба 1946 оныг хүртэл [[Карпатын Русь|Карпатын Украины]] нутгийн хэсгээс бүрдэж байв.

Чехословак нь [[Австри]], [[Унгар]], [[Украин]] (1991 оноос эхэлж, үүнээс өмнө 1945-1991 оныг хүртэл [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-тай), [[Румын]] (1946 он хүртэл), [[Польш]], [[Герман]] (1949-1990 оныг хүртэл [[Зүүн Герман|Бүгд Найрамдах Ардчилсан Герман Улстай]] болон [[Баруун Герман|Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улстай]]) улсуудтай хиллэж байв.

Тус улсын хил нь 1918 онд [[Чехословакийн тусгаар тогтнолын тунхаглал|тусгаар тогтнолоо]] зарлах үед тодорхой биш байжээ. Сүүлд 1919 оны [[Сен-Жермений гэрээ]]гээр л улсын хилийг анх тогтоосон байна. Австри 1920 онд нэмж [[Доод Австри]]йн хоёр багахан газар нутгийг таслан өгөв. 1920 оны [[Трианоны гэрээ]]ний дараа [[Карпатын Русь|Карпатын Оросыг]] тус улсад шилжүүлснээр [[Унгар]]тай хиллэх хилийн хэмжээ нь нэмэгдэв.<ref name="nazvy">Milan Majtán: [http://slovnik.juls.savba.sk/?d=obce Názvy obcí Slovenskej Republiky], Bratislava 1998.</ref> [[Версалийн гэрээ]] ёсоор 1920 онд Герман [[Хлучин муж|Хлучины хязгаараас]] татгалзах ёстой болов. 1919 онд [[Олзагийн хязгаар]]ын маргаанаас шалтгаалан Польштой [[Польш-Чехословакийн хилийн дайн|хилийн дайн]] хийсэн бөгөөд тус хязгаар нутгийг 1920 онд Чехословак өөрийн болгож авлаа. Энэ дайны дараа буюу 1920 онд тус улсын нутаг дэвсгэр нь 140.446&nbsp;км² байв. [[Севрийн гэрээ]]гээр Чехословак нь Румыны Хант Улстай Карпатын Украины (1921 онд) нутагт газар нутгийн солилцоо хийсэн ба үүнд Словакийн хил орчмын нутгийг түүнээс зүүн зүгт орших газраар сольжээ.<ref>{{Webarchiv|url=http://users.prf.cuni.cz/leskr2aj/zmluvy.html |wayback=20071205040952 |text=users.prf.cuni.cz}}</ref> Ингээд шинэ улсын нутаг дэвсгэр хэмжээ нь 1921 оноос 1938 оныг хүртэл 140.800&nbsp;км² болсон ба энэ нь [[Швейцар]]аас 3,5 дахин том, хилийн урт нь 820&nbsp;км байсан нь бараг [[Итали]]тай тэнцэв. Улсын нутаг дэвсгэр хамгийн өргөн хэсгээрээ 250&nbsp;км, харин хамгийн нарийн хэсгээрээ 80&nbsp;км өргөнтэй байлаа.

1938 оны [[Мюнхений хэлэлцээр]]ийн дагуу Чехословак нь нутаг дэвсгэрийнхээ 14 хувийг алдав. Унгар Улс 1938 онд [[Венийн Анхдугаар Шүүхийн Шийдвэр]]ээр Словакийн өмнөд хэсгээс 11.882&nbsp;км² газрыг авчээ. Польш [[Цешин]] хот ба түүний ойр орчмын нутгийг (906&nbsp;км² орчим газар), мөн Словакийн умард хэсгийн хоёр жижиг бүс нутаг болох [[Спиш]] ба [[Орава]]г (226&nbsp;км²) таслан авав. Энэ алдсан газар нутгийн нийт хэмжээ нь 41.442&nbsp;км² (улсын нийт газар нутгийн дөрөвний нэг орчим) байв. 1939 он гэхэд улсад ердөө л 99.348&nbsp;км² газар нутаг үлдсэн байв. 

[[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы дараа тус улс 1937 онд байсан хилээрээ улсаа дахин байгуулсан ба үүн дээр 1946 онд Братиславын хавьцаа [[Братиславын гүүрэн толгой|Прессбургерийн гүүрэн толгой]] гэх газрыг авснаас гадна улсын нутгийн зүүн талд 4.400&nbsp;км² хилийн зурвас газар нутгийг Унгараас таслан авчээ. Энэ үеийн Чехословакийн нутаг дэвсгэр нь 144.846&nbsp;км² болсон нь тус улсын түүхэн дэх хамгийн том тэлэлт байсан юм. 1946 онд [[Карпатын Русь|Карпатын Украиныг]] [[Карпатын Украины Зөвлөлтийн бүрэлдэхүүн дэх нэгдэлт|1945 оны хэлэлцээрийн]] дагуу [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлтийн]] бүрэлдэхүүнд өглөө. Үүний дараа улсын нутаг дэвсгэрийн хэмжээ 12.777&nbsp;км² талбайгаар багасч, 1992 оныг хүртэл нийт 127.876&nbsp;км² нутаг дэвсгэртэй байсан юм. 

Чехословакийн нутаг дэвсгэрт төрөл бүрийн ашигт малтмалын орд газрууд ихтэйн дотор европын хамгийн том ураны орд бий. Чех талдаа нүүрс, хүрэн нүүрс, каолин, бал чулуу, шохойн чулуу, өөхөн чулуу зэргийн ордууд Долни Розинкад, [[Пльзень]]д ураны ордтой. Зэсийн ба манганы хүдрийн орд газрууд [[Словакийн Хүдрийн нуруу]]нд байдаг. [[Кутна Хора]] ба [[Прибрам]] орчмоос хар тугалга, цайрын хүдрийн олдоцтой. Хүдрийн нуруунд бага зэргийн хэмжээтэй мөнгөн ус, цагаан тугалга, сурьма байдгийг илрүүлсэн. Словакт их хэмжээний давсны нөөц газартай ба өмнөд талаараа болон Карпатын Украины нутгаар газрын тосны нөөцтэй.

Чехословак нь [[зөөлөн уур амьсгал|зөөлөн дулаан уур амьсгалын бүсэд]] орших хэдий ч хоёр улсын хооронд цаг уурын эрс ялгаатай. Нутгийн өмнөд талаар хамгийн дулаан, хуурай уур амьсгалтай бол уулархаг хэсгээрээ сэрүүвтэр, ялангуяа Карпатын Украины нутгаар жилийн турш сэрүүн байдаг. Өнөөгийн Словакт орох [[Вигляш]] тосгонд 1929 оны хоёрдугаар сарын 11-нд −41°C хүрч байжээ.

== Хот ба суурингууд ==
1931 онд Чехословакт 800 гаруй хотууд болон мянга гаран жижиг суурингуудтай байв. Хотын статусыг чехословакийн дотоод хэргийн яамнаас суурингуудад өгчээ.

1930 онд байсан Чехословакийн том хотуудын тоонд [[Праг]] (849.000 оршин суугчтай), [[Брно]] (265.000 оршин суугчтай), [[Острава]] (125.000 оршин суугчтай), [[Братислав]] (124.000 оршин суугчтай), [[Пльзень]] (115.000 оршин суугчтай), [[Оломоуц]] (66.000 оршин суугчтай), [[Кошице]] (58.000 оршин суугчтай), [[Усти над Лабем]] (44.000 оршин суугчтай), [[Ческе Будейовице]] (44.000 оршин суугчтай), [[Либерец]] (39.000 оршин суугчтай) орж байлаа.

Том хотуудын хажуугаар Чехословакт нэлээд хэдэн мянган тосгон болон гацаанууд байв. Эдгээрийн ихэнх нь [[Бохеми]] эсвэл [[Словак]]т байв. [[Карпатын Русь]]т хамгийн цөөхөн суурин буюу ердөө 100 гаран суурьшил, гурван том хоттой ([[Хуст]], [[Мукачево]], [[Ужгород]]) байжээ.

Чехословак нь [[Карлов Вары]], [[Марианске Лазне]], [[Франтишковы Лазне]] гэх мэт алдартай амралт-сувиллын газруудтай бөгөөд үүгээрээ европт тэргүүлдэг байлаа.

== Төрийн бэлгэдэл ==
=== Төрийн сүлд ба далбаа ===
Бүгд найрамдах улсын төрийн далбаа нь ямар байх талаар удаан хугацаанд хэлэлцжээ. 1918 оноос хойш түр хугацаанд улаан-цагаан өнгөтэй уламжлалт [[Бохеми|бохемийн]] далбааг ашиглав. Гэтэл дахин шинээр байгуулагдсан [[Польш]] улс бараг ижил төрийн далбаатай байв. Эдгээр далбаануудыг зөвхөн талуудын харьцаагаар нь таних боломжтой байсан юм. Хоёр жилийн дараа 1920 оны гуравдугаар сарын 30-нд далбааны зүүн буланд цэнхэр өнгийн адил талт гуралжныг Словакийг төлөөлүүлэн нэмж оруулжээ. Үүний хөх өнгө Словакийн далбааны өнгө юм. Одоо энэ далбаа нь эрх зүйн хувьд Чехословакийн дараах улс болох Чех улсын төрийн далбаа болсон.
<gallery>
Flag of Bohemia.svg|1918-1920 он хүртэлх албан ёсны төрийн далбаа (Бохемийн далбаа)
Flag of Czechoslovakia.svg|1920 оноос хойших Чехословак Улсын төрийн далбаа
Lesser coat of arms of Czechoslovakia.svg|Чехословак Улсын төрийн сүлд (1918–1938, 1945–1960 он)
Middle coat of arms of Czechoslovakia.svg|Чехо-Словак Улсын төрийн сүлд (1938–1939 он)
Coat of arms of Czechoslovakia (1960–1990).svg|Бүгд Найрамдах Социалист Чехословак Улсын төрийн сүлд (1960–1990 он)
Herb Czechosłowacji (1990-1992).svg|Холбооны Бүгд Найрамдах Чех ба Словак Улсын төрийн сүлд (1990–1992 он)
</gallery>

=== Төрийн дуулал ===
1918 оноос 1992 он хүртэл [[Чехийн төрийн дуулал|Kde domov můj]] (''Миний эх орон хаана байна'') ба [[Словакийн төрийн дуулал|Nad Tatrou sa blýska]] (''Татрагийн дээгүүр аянга цахилж байна'') гэсэн хоёр төрийн дуулалтай байв.

Хоёр улс тайван замаар хуваагдсаны дараа ''«Миний эх орон хаана байна»'' дууллыг [[Чех|Бүгд Найрамдах Чех Улс]], ''«Татрагийн дээгүүр аянга цахилж байна»'' дууллыг [[Словак|Словак Улс]] төрийн дууллаараа авсан байна.

== Зэвсэгт хүчин ==
{{Гол|Чехословакийн Арми|Чехословакийн Ардын Арми}}
1918 онд [[Чехословакийн Арми]] нь байгуулагдсан ба 1954 онд [[Чехословакийн Ардын Арми]] гэж нэрээ өөрчилсөн. Ардын Арми нь 1955 онд [[Варшавын гэрээ]]нд гишүүнээр элсэв. 1990 онд нэрээ дахин өөрчлөн ''«Чехословакийн Арми»'' болгожээ. 1993 онд [[Чехийн Зэвсэгт Хүчин|Бүгд Найрамдах Чех Улсын Зэвсэгт Хүчин]] ба [[Словакийн Зэвсэгт Хүчин|Бүгд Найрамдах Словак Улсын Зэвсэгт Хүчин]] гэж хоёр хуваасан байна.

== Засаг захиргааны гишүүнчлэл ==
Засаг захиргааны хуваарь нь Чехословакийн Бүгд Найрамдах Улсыг байгуулахдаа Австри-Унгарын засаг захиргааны гишүүнчлэлтэй төстэй байгуулжээ. Суурингууд нь улс төрийн дүүргүүдэд  (''politické [[Окрес|okresy]]'') харьяалагдах бол энэ нь цааш тойрогт (''[[Край|kraj]]'') харьяалагдана. Энэхүү хуваарилалт нь 1938 оноос эхлэн германы эзэмшилд байхдаа ч бараг өөрчлөгдөөгүй байна. Германтай нэгдсэн [[Судетенланд (райхсгау)|Судетенландад]] харин германы засаг захиргааны бүтцийг авч ''хотын тойрог'', ''орон нутгийн тойрог'', ''захиргааны дүүрэгтэй'' болов. 1945 онд хуучин засаг захиргааны бүтцээ сэргээв.

=== Муж улс ===
1928 оны Чехословак [[Улсын нутаг дэвсгэр|нутаг дэвсгэрээ]] таван түүхэн муж улсад (''země'') хуваав. Эдгээр муж улсууд нь бүгд тойрогт хуваагдана. Энэхүү захиргааны нэгж  нь 1938 оны Мюнхений хэлэлцээр хүртэл байж байгаад дараа нь холбооны Чехо-Словак улс дотроо [[Словак]] ба [[Карпатын Русь]] гэсэн өөртөө засах бүрэлдэхүүн улсуудтай болжээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа муж улсуудаа дахин байгуулсан хэдий Карпатын Русийг ЗХУ-д өгчээ. Үлдсэн дөрвөн муж улсыг 1949 онд задлан жижиг мужууд болгон хуваажээ.
{| class="wikitable" style="text-align:right;"
|+ Чехословак Улсын Муж Улсууд, 1921 он
|-
! Муж Улс
! Нийслэл
! Газар нутаг, км²
! Хүн ам
|-
|style="text-align:left"| [[Бохеми]]
|style="text-align:left"| [[Праг]]
| 52.065
| 6.668.518
|-
|style="text-align:left"| [[Морави]]
|style="text-align:left"| [[Брно]]
| 22.233
| 2.649.323
|-
|style="text-align:left"| [[Силези (Чех)|Силези]]
|style="text-align:left"| [[Опава]]
| 4.459
| 602.202
|-
|style="text-align:left"| [[Словак]]
|style="text-align:left"| [[Братислав]]
| 49.036
| 2.989.361
|-
|style="text-align:left"| [[Карпатын Русь]]
|style="text-align:left"| [[Ужгород]]
| 12.777
| 592.044
|-
|style="text-align:left"| '''Чехословак''' (бүгд)
|style="text-align:left"| Праг
| '''140.800 '''
| '''13.410.750'''
|}
=== Край ===
Гүнлиг байгуулах гэж бараг хоёр жил Чехословакийн парламентаар хэлэлцсэний эцэст бүтэлгүйтсэн бөгөөд ингээд 1920 онд хэд хэдэн крайд (тойрог) хуваав. Бохеми ес, Морави дөрөв, Силези нэг, Словак зургаа, Карпатын Русь нэг том крайтай болжээ. Энэ нэгжийг 1948 он хүртэл хэрэглэжээ. ''«Бүгд Найрамдах Чехословак Улсын Муж Улсын тойргийн ба Орон нутгийн товчоог байгуулах хуулийг»'' баталснаар край нь албан ёсоор үндсэн хуулинд хуульчлагдав. Край бүр өөрийн гэсэн парламенттай ба [[де-юре]] өөртөө засах засаглалтай байв.
=== Окрес ===
Окресийн (монголын сумтай ойролцоо) өмнө байсан захиргааны нэгж нь 1867 оноос бий болгосон [[Австри-Унгар|Австри-Унгар Эзэнт Улсын]] захиргааны нэгж болох «Улс Төрийн Дүүрэг» (''Politischen Bezirke'') байсан бөгөөд үүнийг сүүлд чехословак улсын мужуудад өөр өөрөөр авч хэрэгжүүлсэн байдаг. 1927 онд Бохемид 103, Моравид 79, Силезид 45, Словакт 12, Карпатын Русьт нэг окрес байв.

== Хүн ам ==
=== Хүн амын өсөлт ===
Чехословак нь европ дахь хүн ам шигүү суурьшсан улсуудын нэг байсан ба 1918 оноос 1945 оныг хүртэл [[олон үндэстний улс]] гэгддэг байв. Учир нь тус улсын хүн амын 35 хувийг еврейчүүд, германчууд, мажарчууд, польшууд, рутеничууд ба румынчууд зэргийн үндэстнүүд бүрдүүлдэг байсан аж. 1921 оны хүн амын тооллогоор 8,761 сая чехүүд ба словакчууд мөн 3,1 сая германчууд тоологдсон нь тухайн үед байсан словакчуудаас 1,1 саяар илүү германчууд амьдарч байв.

1992 онд Чехословак улс 15,8 сая оршин суугчтай байлаа.
=== Хэл ===
1945 оноос тус улсын албан ёсны хэл нь [[чех хэл|чех]] ба [[словак хэл]] байв.

Чехословак дахь үндэстнүүд, 1921 он<ref>Škorpila F. B.; Zeměpisný atlas pro měšťanské školy; Státní Nakladatelství; second edition; 1930; Czechoslovakia</ref> (нийт 13,613 сая оршин суугчийг 100 % гэвэл):
* [[Чехүүд]] 6,794 сая (нийт хүн амын 49,91 %) 
* [[Словакчууд]] 1,967 сая (14,45 %) 
* [[Германчууд]] 3,123 сая (22,94 %)
* [[Мажарууд|Унгарчууд]] 0,745 сая (5,47 %)
* [[Оросууд]] 0,461 сая (3,38 %)
* [[Еврей|Еврейчүүд]] 0,180 сая (1,32 %)
* [[Польшууд]] ба бусад 0,102 сая (0,75 %)
* Гадаад 0,238 сая (1,74 %)

=== Еврей үндэстэн ===
1938 онд Чехословакт ойролцоогоор 400.000 еврейчүүд амдарч байсан нь тухайн үеийн нийт 15,247 сая оршин суугчдын 2,7 хувь орчим юм. Үүгээр тус улс нь европ дахь хамгийн олон еврей үндэстэн бүхий улс байсан ба Праг тэдний төвлөрлийн төв байв. 1930 оны хүн амын тооллогоор 136.737 еврей Словакт, бохемийн орнуудад 120.000 еврей, Карпатын Украинд 95.008 бүртгэгджээ.

1920 оны германчуудын эсрэг үймээний дараа нийслэл хотын [[Йозефов (Праг)|Йозефов]] хороолол дахь [[Еврейн Захиргааны Ордон (Праг)|Еврейн Захиргааны байр]] луу дайран эд хогшлыг нь ихээр сүйтгэсэн байдаг.<ref>[http://www.psp.cz/eknih/1920ns/se/stenprot/020schuz/s020002.htm psp.cz]</ref>

1919 онд еврейчүүдийн хамгийн анхны сонин хэвлэгдсэн бол 1920 онд Прагт анхны еврей сургууль үүдээ нээжээ. 1922 онд түүхч [[Самуэл Штайнхерц]] (1857-1942) Праг дахь германы [[Карлын Их Сургууль|Карл Фердинандын Их Сургуулийн]] ректороор сонгогдсон бөгөөд 1928 оныг хүртэл уг албанд ажиллажээ.

1939 оны гуравдугаар сарын 15-нд [[Вермахт]] [[Германы Чехословак дахь эзэрхийлэл|Чехословакийг эзэлсний]] дараах өдөр [[Адольф Хитлер]] [[Бохеми ба Моравийн протекторат|Эзэнт Улсын ивээлт улс Бохеми ба Моравийг]] байгуулснаа зарлав. Ивээлт улсын бараг бүх еврейчүүдийг [[Терезийнштадт (бөөнөөр хорих лагер)|Терезийнштадтад]] хорьсон ба тэндээсээ [[Аушвиц]] руу ачигдав. 82.000 орчим хоригдсон еврейчүүдээс ердөө л 11.200 орчим л амьд гарчээ. Энгийн ард тэднийг нууж, халхлах, амьд насыг нь хамгаалахыг оролдох. 100 гаран чехүүд үүнийхээ төлөө сүүлд байгуулагдсан [[Яд Вашем]]ын дурсгалт газарт [[Ард түмэн дундах сайн санаатан]] гэх цолоор шагнуулсан байна. Карпатын Украин дахь еврейчүүдийн 90 хувийг [[холокост]]оор хөнөөв.

Холокостын дараа 15.000 орчим карпато оросын еврейчүүд, 30.000 орчим словакийн еврейчүүд болон 24.395 чехийн еврей амьд гарав. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн#Дайны дараа|Дайны дараах]] жилүүдэд буцаж ирсэн еврейчүүдийг зарим тохиолдолд ад үзэх болов. Учир нь тэдний эд хөрөнгийг буцаан олгохгүйн тулд албан өргөдөлд нь саад болох эсвэл гадагш дүрвэх хүсэлтийг нь санаатайгаар удаашруулах гэх мэтийн үзэл суртлын саадыг хийж байв. 1945 оноос 1950 оны хооронд нийт 24.000 еврей үндэстэн [[Израил]] руу нутаг буцсан байна.

== Спорт ==
Хөлбөмбөг бол Чехословакт маш өргөн дэлгэрсэн спорт байлаа. [[Чехословакийн хөлбөмбөгийн үндэсний шигшээ баг]]ийн гаргасан хамгийн том амжилт гэвэл [[1976 оны хөлбөмбөгийн Европын аварга шалгаруулах тэмцээн|1976 оны хөлбөмбөгийн Европын аварга]] болсон болон [[1934 оны хөлбөмбөгийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|1934 он]] ба [[1962 оны хөлбөмбөгийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|1962 оны]] дэлхийн аваргын тэмцээнүүдэд аваргын төлөөх тоглосон зэрэг байв. Түүнээс гадна энэхүү шигшээ баг нь [[Москвагийн олимп|1980 оны Москвагийн олимпоос]] алтан медаль хүртэж байв. Улсын хэмжээнд [[Спарта Праг|Спарта]], [[Славиа Праг|Славиа]], [[Дукла Праг|Дукла]] зэрэг Прагийн хөлбөмбөгийн клубууд тэргүүлэх ба энэ гурван клуб нь хамтдаа нийт 70 [[Чехословакийн Хөлбөмбөгийн УАШТ|Чехословакийн Хөлбөмбөгийн Улсын Аварга Шалгаруулах Тэмцээний]] 45 аварга цолыг хүртжээ. Мөн Словакийн [[СК Слован Братислав|Слован Братислав]] ба [[Спартак Трнава]] клубууд найм ба таван удаагийн аварга болж байв. Слован Братислав клуб нь чехословакийн хөлбөмбөгийн клубуудээс цорын ганц европын томоохон тэмцээний аварга болсон буюу 1969 оны [[Европын Цомын Эздийн Цом (хөлбөмбөг)|Европын Цомын Эздийн Цомын]] аварга болсон байдаг.

== Эдийн засаг ==
Дайн хоорондын үед Чехословак нь европын хамгийн хөгжингүй орнуудын нэг байв. Тус улс нь тивийн хамгийн хүчтэй [[Аж үйлдвэрийн улс|аж үйлдвэржсэн орнуудын]] нэг байсан бөгөөд [[хүнд үйлдвэр]] нь улсын төв хэсэг рүү байрших бол [[хөнгөн үйлдвэр]]үүд нь германчууд голчлон суурьших хилийн бүсэд давамгайлж байв. Мөн түүнчлэн [[зэвсгийн үйлдвэрлэл]]ээрээ дэлхийд нэр нь гарсан улс байлаа. Аль 1918 оноос өмнө бохемийн улсууд нь [[Хабсбургийн Эзэнт Улс|Дунайн Эзэнт Улсын]] нутаг дахь аж үйлдвэржсэн бүс нутаг байсан юм. Словак нь 1960-аад оныг хүртэл тус улсын баруун хэсгээс эдийн засгаараа илэрхий хоцрогдсон хэсэг нь байв. 

== Тэмдэглэл ==
{{notelist}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Czechoslovakia|Чехословак}}
*[https://web.archive.org/web/20110401192620/https://www.questia.com/library/history/european-history/eastern-europe/czechoslovakian-history.jsp Online books and articles]
*[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/cstoc.html U.S. Library of Congress Country Studies, "Czechoslovakia"]

== Эшлэл ==
{{Reflist|2}}

[[Ангилал:Чехословак| ]]
[[Ангилал:Панславизм]]
[[Ангилал:Европын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Шинэ эриний түүхэн улс]]
[[Ангилал:Урьдын Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Далайд гарцгүй түүхэн улс]]
[[Ангилал:1918 онд байгуулагдсан]]
[[Ангилал:1992 онд татан буугдсан]]