Чингис хаан хуудасны эх кодыг харах

{{Хаан
|name            =Чингис хаан<br />{{mongolUnicode|ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ<br>ᠬᠠᠭᠠᠨ|v}} 
|title           =Их Монгол Улсыг үндэслэгч их эзэн хаан
|image           =[[Зураг:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|200px]]
|caption         =[[Юань улс]]ын үед (XIV зуун) бүтээгдсэн Чингис хааны хөрөг. [[Тайванийн Үндэсний Хааны Ордон Музей|Үндэсний Ордон Музей]], [[Тайбэй]], [[Тайвань]]. Анхны хувилбар нь хар, цагаан өнгөтэй байсан ба [[Хубилай хаан]]ы захиалгаар 1278 онд монгол зураач [[Хорихосон]] (хятад галигаар Хо-ли-хосун (Ho-li-hosun)) урлажээ.
|reign           =1189–1227
|coronation      =Цэнхэрийн голын [[Хар зүрхний Хөх нуур]] гэдэг газар, 1189 онд Алтан, Сачи Бэхи, Даридай авга нар зөвлөлдөж хаан ширээнд суулгав.
|othertitles     =
|full name       =Чингис хаан, Тэмүжин <br />[[Монгол бичиг]]: [[Файл:Cinggis qagan.svg|15px]]<br /> 
|successor       =[[Өгэдэй хаан]]
|queen           =[[Бөртэ үжин]] 
|consort         =[[Есүй]]<br />[[Есүгэн]]<br />[[Хулан хатан|Хулан]] 
|issue           =[[Зүчи]]<br />[[Цагадай]]<br />[[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]]<br />[[Толуй]]
|royal house     =[[Боржигин]]
|dynasty         =[[Их Монгол Улс]]
|father          =[[Есүхэй]]
|mother          =[[Өэлүн]]
|date of birth   =~1162
|place of birth  =[[Хамаг Монгол]] (Өнөөгийн [[Монгол Улс]], Хэнтий аймаг [[Дадал сум]])
|date of death   =1227
|place of death  =Их Монгол Улс
|date of burial  =
|place of burial =тодорхойгүй
|Их Монгол Улс}}
Их эзэн богд '''Чингис хаан''' (~1162 оны 11 сар – 1227 оны 5 сарын 31) [[1206 он|1206 онд]] [[Дундад зууны монгол аймгууд|Монгол аймгуудыг]] нэгтгэж [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улс буюу Монголын Эзэнт Гүрнийг]] байгуулсан Монголын [[хаан|их хаан]] байв. [[Хиад Боржигин]] [[Есүхэй баатар|Есүхэйн]] Тэмүжин гэдэг нэртэйгээр Боржигин овогт төрсөн тэрбээр монголын болон дэлхийн түүхэн дэх гарамгай цэргийн удирдагчдын нэг болсон юм.

Их Монгол Улсыг байгуулсны дараа тэрээр амьдралынхаа явцад [[Ази]], [[Европ]]ын ихэнх [[Монголын эзэгнэл|нутаг дэвсгэрийг эзэлсэн]] бөгөөд харин түүний үр хүүхдүүд үүнийг нь үргэлжлүүлж, тухайн үед соёл иргэншилт хүн төрөлхтөнд нээгдээд байсан [[Еврази|дэлхийн хуурай газрыг]] бараг бүхэлд нь эзэлсэн байна.

Чингис хаан [[Тангуд улс|Тангудыг]] эзэлсний дараа, 1227 онд [[Алтан улс]]ын хилийн ойролцоох Лю Пан уулнаа мөнхөржээ. Түүний оршуулагдсан газар нь одоо хүртэл илрээгүй болно. Чингисийн үр удам өнөөгийн [[Хятад]], [[Солонгосын хойг|Солонгос]], [[Кавказын нуруу|Кавказ]], [[Төв Ази|Төв Азийн]] орнууд, мөн өнөөгийн [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Зүүн Европ]], [[Ойрх Дорнод|Ойрх Дорнодын]] зарим хэсгүүдийг эзэлсэн буюу түшмэг улсуудаа болгосон ажээ.

== Уг гарал ==
[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын Нууц Товчоонд]] [[Бөртэ Чино]] эхнэр [[Гуа Марал|Гoo маралын]] хамтаар тэнгис далайг гаталж ирээд [[Онон гол|Онон мөрний эх]] [[Бурхан Халдун уул|Бурхан халдун ууланд]] нутаглаж, Батачихан гэдэг нэгэн хөвүүнийг төрүүлжээ хэмээн дурдсан байдаг. Дараахь үе удмуудыг жагсаавал Тамача, Хоричар мэргэн, Уужим буурал, Саль-Хачау, Ихнүдэн, Шинсочи, Харчу, Боржигидай мэргэн, Торголжин баян, [[Добу мэргэн]]. Добу мэргэний эхнэр Хорь түмдийн Хорилардай мэргэний охин [[Алун Гуа|Алун-гуа]]. Добу мэргэн хоёр хүүтэй болоод нас барсны дараа Алун-гуагаас төрсөн гурван хөвүүний бага нь болох [[Бодончар|Бодончар мунхагаас]] [[Боржигин]] овгийнхон үүсэн гарчээ. Нууц товчоонд бичсэнээр бол [[Алун Гуа]] Добу мэргэний нас барснаас хойш хөвгүүд төрүүлснийгээ Малиг баяуд овгийн зарц бус харин шөнө тотгоор орж ирэх тэнгэрийн цагаан шар хүнтэй холбон тайлбарладаг. Боданчар мунхаг нэгэн жирэмсэн эмийг барин ирснээс гарсан хүү нь Жажирадай бөгөөд энэ нь Чингис хааны анд Жамухын уг гарал байгаа юм.

Боданчарын үр удам нь Хабич баатар, Мэнэн тудун, Хачи хүлүг, [[Хайду (хан)|Хайду]], Байшинхор догшин, Тумбинай сэцэн болно. Хайдугийн хүү Чирхай лянхуагаас Тайчууд овог үүсэн гарчээ. Тумбинай сэцэний хүү [[Хабул хаан]] [[Хамаг Монгол]]ыг захирч байсан ба түүнээс Хиад Боржигин овог гарчээ. Хабул хааны хоёр дахь хүү [[Бартан баатар]] нь Чингис хааны эцэг [[Есүхэй баатар]]ын эцэг байжээ. Хамаг Монгол [[Хутула хаан]]аас хойш хангүй байсан тул Хиад Боржигин овгийг ерөнхийд нь Есүхэй баатар захирч байсан. 

Чингис хааны Монголын тулгар төрийг үүсгэн байгуулах явцад нөлөөтэй байсан хэд хэдэн феодал язгууртнууд Хабул хааны удам буюу Хиад Боржигины ноёдууд байжээ. [[Даридай отчигин]] нь Бартан баатарын бага хүү (Чингис хааны авга ах), [[Алтан]] нь Хабул хааны дөрөв дахь хөвүүн Хутула хааны хүү (Чингис хааны хаяал), [[Хучар]] нь Бартан баатарын хоёр дахь хүү Нэгүүн тайжийн хүү (Чингис хааны үеэл), Жүрхиний [[Сача бэхи|Сача-Бэхи]] нь Хабул хааны ууган хүү [[Охинбархаг]]ийн ач хүү (Чингис хааны хаяал), [[Бүри бөх]] нь Хабул хааны дөрөв дахь хүү Хутугту Монхорын хүү байжээ.

== Идэр нас ==
Чингис хаан 1162 онд Онон голын хөвөөнд [[Дэлүүн Болдог]] хэмээх газар  хатан Өэлүн эхээс төржээ. Монголын нууц товчоонд түүнийг төрөхдөө шагайн чинээ нөж атгаж төрсөн гэж бичсэн байдаг. Энэ үйл явдал нь тухайн үед Хиад Боржигины удирдагч байсан  Есүхэй баатар, Татарын Тэмүжин-Үгэтэй тулалдан олзолж авсантай тохиосон тул шинэ төрсөн хүүг Тэмүжин хэмээн нэрлэжээ. Түүний төрсөн дүү нар нь [[Хасар|Зочи Хасаp]], [[Хачиун]],[[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ Отчигон]], Тэмүлэн. Мөн [[Сочигэл|Сочигил]] хатны хөвгүүд болох эцэг нэгтэй ах дүүс [[Бэгтэр]], [[Бэлгүдэй|Бэлгүтэй]] нар байжээ. 

Тэмүжин 16, 17 настай байхдаа өмнө сүй тавьсан [[Бөртэ үжин|Бөртэг]] буулган авч гэрлэсэн бөгөөд инжинд ирсэн булган дахыг өөрийн эцэг Есүхэйн анд байсан [[Хэрэйд]] аймгийн удирдагч [[Тоорил хан|Тоорил ханд]] өргөн барьж холбоо тогтоосон нь хүчирхэг ивээн тэтгэгч, холбоотонтой болсон томоохон хэмжээний дипломат алхам болсон байна. Бөртэ үжин '''Зүчи, Цагаадай, Өгөдэй, Тулуй''' гэсэн дөрвөн хүү төрүүлж өгчээ.

== Мэргидийг дарсан ба Хамаг Монголын хаан болсон нь ==
1180 оны үед Гурван Мэргид цэрэглэн ирж өмнө Мэргидийн Их Чилэдү эхнэр Өүлэнийг Есүхэй баатарт булаалган алдсаны өшөөг авахаар ирэн Бөртэ үжинийг булаан авч Чилгэр бөхөд өгсөн байна. Тэмүжин өмнө нь түүнийг ивээлдээ багтаахаа амласан Хэрэйдийн Тоорил ханд очиж тусламж хүссэнд хүлээн авч Жадаран аймгийн Жамухатай хүч хавсран Мэргид аймгийг дайлан [[Буур хээрийн тулалдаан]]д бут цохин Тэмүжин эхнэр Бөртийг эргүүлэн авчээ. Энэ үед Бөртэ жирэмсэн байсан нь Тэмүжиний ууган хүү Зүчийн жинхэнэ эцэг хэн байсныг маргаантай болгожээ. Гэвч [[Монголын Нууц Товчоо]]ны 104-р зүйлд "Санамсаргүй байтал гурван мэргид довтолж, эхнэр хүүхдийг минь булааж авав…" гэсэн байна. Тэмүжиний өгүүлсэнээр бол [[Бөртэ үжин|Бөртэ хатан]] жирэмсэн байсан байна. Тийм ч учраас Тэмүжин амьдралынхаа туршид Зүчийг өөрийн хүү гэж үзэж байжээ. Мэргидийг дайлсны дараа Тэмүжин, Жамуха хоёр гурав дахь удаагаа анд барилдан хамт нутаглаж байсан байна. Гэвч удалгүй салж явцгаасанд өмнө Жамухыг дагаж явсан Боржигин болон бусад овог аймгийн иргэдийн зарим Тэмүжинг даган ирсэнээр түүний өөрийн овог аймгийн удирдагч болохын эхлэл тавигджээ. Улмаар 1189 онд [[Алтан]], [[Хучар]], Жүрхиний [[Сача бэхи|Сача Бэхи]], [[Даридай отчигин|Даридай-Отчигон]] зэрэг Хиад Боржигины ноёдууд санаа нийлэн Тэмүжинг Хамаг Монголын ханд өргөмжилж, "Чингис хаан" хэмээн цол олгожээ. "Чингис" гэдэг үгийн гарал нь "тэнгис" гэсэн үгнээс гаралтай гэсэн түүхэн бичээс буй юм.

== Жамуха, Татар, Жүрхин, Тайчуудтай тэмцэлдсэн нь ==
Түүний хойно [[Жамуха]] өөрийн дүү [[Тайчир|Тайчирыг]] Чингис хааны харьяатуудад алагдсаныг шалтаглан 13 хүрээнээс цэрэг дайчлан довтлоход Чингис хаан өөрийн 13 хүрээнээс мөн цэрэг дайчлан угтаж очин Далан Балжуд хэмээх газар тулалдсан нь Монголын түүхэнд [[Далан Балжудын арван гурван хүрээний байлдаан|Арван гурван хүрээний тулалдаан]] гэж нэрлэгджээ. Уг тулалдаанд Жамуха хүч түрэн Чингис хааныг [[Зээрэн хавцал|Зээрэн хавцалд]] шахаад буцаж явсан ба замдаа [[Чонос|Чинос аймгийн]] залуучуудыг далан тогоонд чанаж харгисласан байна. Энэ тулалдааны дараагаар [[Урууд|Уруудын]] [[Жүрчидэй]], [[Мангуд|Мангудын]] [[Хуйлдар]], [[Хонхотан|Хонхотаны]] [[Мэнлиг]] зэрэг олон жижиг овгийн төлөөлөгчид Жамухаас салж Чингис хаантай ирж нийлжээ.

XII зууны эцсээр [[Алтан улс|Алтан улсын]] [[Вангин Шян|Вангин Чинсан]] жанжин [[Татар|Татарын]] [[Мэгүжин сүүлт|Мэгүжин сүүлтийг]] хөөн [[Улз гол]] руу шахаж байх үед урьдын өшөөт Татарыг дарах боломжийг ашиглан Чингис хаан, [[Тоорил хан]] нар хүч хавсран байлдаж Улз голын '''Хусуту шүтээн''', '''Нарату''' шүтээн гэдэг газар Мэгүжин сүүлтийг дарж устгажээ. Үүний дараа Вангин чансан Тоорил ханд "[[Ван]] ", Чингис хаанд "[[Чаутхури]]" гэдэг цол олгожээ. Үүнээс хойш Тоорил ханыг '''Ван хан''' хэмээх болжээ. 

Чингис хааныг Мэгүжин сүүлтийг дайлаар явсан хойгуур [[Жүрхин|Жүрхинүүд]] ар гэрийг нь тонож дээрэмдсэн тул Хэрлэнгийн Хөдөө арал хавьд Жүрхинийг довтолж Тэлэтү ам хэмээх газар Сача-Бэхи, Тайчу нарыг барьж өмнө Бэлгүтэйн мөрийг цавчсан, Татарын эсрэг хавсран байлдаагүй, ар гэрийг дээрэмдэн тоносон зэрэг шалтгаануудаар цаазалжээ.

1201 онд [[Хатагин]], [[Салжиуд]], [[Дөрвөн]], [[Татар]], [[Ихирэс]], [[Хонгирад]], [[Горлос|Горлосууд]], [[Найман|Найманы]] [[Хурчахус буйруг хан]], [[Мэргид]], [[Ойрад]], [[Тайчууд]] нар '''Алхуй булаг''' гэдэг газар чуулаад Жамухыг хан өргөмжлөхөөр хэлэлцэж андгайлан тангараглаад тэндээс [[Эргүнэ мөрөн]] рүү нүүж, Эргүнэд цутгах Хан мөрний шанаагийн Агуу нугад Жамухыг [[Гүр хан|'''Гүр хан''']] болгож өргөмжилжээ. Улмаар Чингис хаан, Ван хан хоёртой байлдахаар мордъё гэлцсэнийг Чингис хаан олж мэдээд Ван ханд мэдэгдсэнд, Ван хан цэргээ авч хүрч иржээ. Хоёр талын тулалдаан Хүйтэн хэмээх газар болсон ба түүхэнд [[Хүйтэний тулалдаан]] гэж нэрлэдэг. [[Монголын Нууц Товчоо|Нууц товчоонд]] өгүүлснээр Буйруг, [[Хутуга бэхи]] нар [[Зад|задын]] арга мэддэгээ хэрэглэсэн нь өөрсөд дээр нь буусанд тэнгэр хилэгнэв гэж айн тархан зугатацгаасан байна. Жамуха [[Эргүнэ мөрөн|Эргүнэ мөрний]] зүг өөрийн нутаг руу зугтахад Ван хан нэхжээ. Тайчуудын Аучу баатар [[Онон гол|Ононы]] зүг зугтахад Чингис хаан араас нь нэхсэн байна. Ононы цаана хүлээж байсан Аучу баатар, [[Таргудай Хирилтуг]] нартай тулалдахад Чингис хаан хүзүүн тушаа Тайчуудын Зургаадайд (хожмын алдарт [[Зэв жанжин]], [[Чингис хааны дөрвөн нохой|Чингисийн дөрвөн нохойн]] нэг) харвуулан шархадсан байна. Шөнө нь Тайчууд тархан зугтаснаар уг тулалдаан Тэмүжиний ялалтаар дуусчээ.

== Их Монгол Улсыг байгуулсан нь ==

=== Нутаг дэвсгэр, цэргийн зохион байгуулалт ===
[[File:Mongol Empire map.gif|thumb|right|Чингис хааны байгуулсан Их Монгол Улс болон түүнийг залгамжлагчдын нутаг дэвсгэр.
{{Өнгөний тайлал|#cc3c44|'''Их Монгол Улс'''}}
1260 оноос:
{{Өнгөний тайлал|#ccd43c|'''[[Алтан Орд|Алтан Ордны улс]]'''}}
{{Өнгөний тайлал|#44643c|'''[[Цагаадайн улс]]'''}}
{{Өнгөний тайлал|#449c3c|'''[[Ил Хаант Улс]]'''}}
{{Өнгөний тайлал|#8c5cb4|'''[[Юань улс]]'''}}]]
[[Чингис хаан]] улсаа ерөнхий гурван [[түмэн]] буюу хэсэгт хуваагаад, дотор нь бага түмэн болгосон. Бага түмнээ 5 [[Мянган|мянгат]], мянгатаа зуут, зуутаа аравт болгон хуваажээ. Их цэргийн тоо нь эхлээд '''95000''' байгаад сүүлдээ "...тэд нь '''129,000''' хүнтэй байв..."<ref name=":3">Рашидаддин: Судрын чуулган: Орос хэлнээс орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.395</ref> [[Чингис хаан]] ийнхүү мянгатын тогтолцоог яаравчлан бүрдүүлсэнээр Их Монгол Улсын өнө удаан тогтнох үндсийг тавьжээ. Эл тогтолцоо нь улс үндсээ батлан хамгаалах аян дайнд мордоход үлэмж хэмжээний цэргийг богино хугацаанд шуурхай зохион байгуулах, ард олноос албан татвар авах зэрэгт нэн тохиромжтой цэрэг, засаг захиргааны нарийн чанд зохион байгуулалт байв. Мянгат нь '''дотоод, гадаад''' хэмээн хуваагдах бөгөөд гадаад мянгат нь зэрэг зиндаагаараа дотоод мянгатаас даруй нэг дахин доогуур байжээ. 

"…Баруун, зүүн жигүүр ба гол хэсэгт харьяалагдаж байгсад нь түүнээс хойш өв залгамжилсан 4-р хөвүүн Их-ноён хэмээх Тулуй ноёнд харьяалагдах болсон…"<ref name=":3" /> бөгөөд тэдгээр нь нийт '''101,000''' гаруйд хүрч байжээ. Голын их мянган нь Чингис хааны өөрийнх мянган байв.<ref name=":3" /> '''Баруун гарын цэрэг''', түүний хошуучлагч нь [[Боорчи|'''Боорч ноён''']], түүний… орлогч нь [[Борохул|Борохул ноён]] байв. Тэр цэрэг нь 38,000 хүнтэй байв.<ref>Рашидаддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.396</ref> Энэхүү '''баруун гарын түмэн'''д дараах мянганы ноёд захирагдаж байжээ.

# ''"…Аралутын [[Боорчи|Боорчи ноёны]] мянган''
# ''Хушиний [[Борохул|Борохул ноёны]] мянган''
# ''[[Мангуд]]ын Жэдай ноёны мянган''
# ''[[Олхонууд|Олхонут]]ын Хингиядайгийн мянган''
# ''[[Хонхотан|Хонхотаны]] [[Толун чэрби|Тулун чэрби]]гийн мянган''
# ''Хонхотаны [[Сүйхэтү чэрби]]гийн мянган''
# ''[[Жалайр]]ын [[Бала]] ноёны мянган''
# ''Жалайрын [[Архай Хасар|Аргай хасарын]] мянган''
# ''Сүлдүсийн Тогорилын мянган''
# ''Сүлдүсийн Шидуны мянган''
# ''Татарын [[Шихихутуг]]ийн мянган''
# ''Дөрвөн аймгийн Дуйсукэ ноёны мянган''
# ''[[Баарин]]ы Монгол дарханы мянган''
# ''[[Ойрад]] аймгийн дөрвөн мянган''
# ''Баарины Бааридай ноёны мянган''
# ''[[Барулас]]ын Балуган калжигийн мянган''
# ''Олхонудын [[Тайчу хүргэн|Тайчу хүргэний]] мянган''
# ''[[Хиад Нирун]]ы Мохоо Хөрөөгийн мянган''
# ''[[Урианхай]]н Есүн туа тархигийн мянган''
# ''Сүнидийн Хадаан хэвтүүлийн мянган''
# ''[[Мэнлиг эцэг|Мэнлиг эцгийн]] мянган''
# ''[[Онгуд]] аймгийн дөрвөн мянган''
# ''[[Мэнгэтү хиан|Мэнгэтү хианы]] хүү Хөхи ноёны мянган…"<ref>Рашидаддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.396-399</ref>''

'''Зүүн гарын цэргийг''' монголоор Жунгар гэдэг. Түүнийг хошуучлагч нь [[Мухулай|Мухулай ноён]], орлогч нь баарины [[Наяа|Наяа ноён]]. Тэр нь 62000 хүнтэй байв.<ref name=":4">Рашидаддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.400-403 </ref> Зүүн гарын түмэнд дараах мянганууд багтаж байжээ. 

# "''...Жалайрын [[Мухулай|Мухулайн]] мянган''
# ''Урианхайн Зэлмэгийн хүү Есүнбуха тайжийн мянган''
# ''Урудын Хөхөтэй, Бүчин нарын мянган''
# ''Ихирэсын [[Буту хүргэн|Буту хүргэний]] мянган''
# ''Татарын Их Хутагт([[Есүй]], [[Есүгэн хатан|Есүгэн]] нарын ах) ноёны мянган''
# ''Хонгирадын таван мянган''
# ''Мангудын [[Хуйлдар|Хуйлдар сэцэний]] мянган''
# ''Баарины [[Наяа|Наяа ноёны]] мянган: Бүгд 3000 хүнтэй.<ref name=":4" />''
# ''Хонхтаны Суту ноёны мянган''
# ''Жалайртай Есурын мянган''
# ''Баяутын [[Үнгүр|Үнгүр буурчийн]] мянган''
# ''Жалайрын Укай, Барчугийн мянган''
# ''Урианхайн [[Сүбэдэй баатар|Сүбэдэй баатрын]] мянган''
# ''Арулатын [[Доголху чэрби|Доголху чэрбигийн]] мянган''
# ''Урианхайн Удачигийн мянган''
# ''[[Бэлгүдэй|Бөх Бэлгүтэйн]] мянган''
# ''Хонгирадын [[Чигү хүргэн|Шику хүргэний]] дөрвөн мянган''
# ''Баарины Укар халжа, Кудус халжагийн мянган''
# ''Сүнидийн [[Өгэлэн чэрби|Өкэлэ чэрбигийн]] мянган''
# ''Сүнитийн Тэмүдэрийн мянган''
# ''Жалайрын Мухулайн дүү Дайсуны мянган''
# ''Жажиратын Кошакул ба Жусукын мянган''
# ''Мангудын Хуйлдарын хүү Мөнх халжагийн мянган''
# ''Хархиданы [[Үеэр|Уяр ваншайн]] мянган: нийт 10,000 цэргийг захирдаг''
# ''Зөрчидийн Туган ваншайн мянган: нийт 10000 цэргийг захирдаг..."<ref name=":4" />''

Бусад цэргийг Чингисийн эх, хөвгүүд, дүү нар болон авга '''[[Даридай отчигин|Отчигин ноён]]''' нар өөр өөрийн тусгай мянгаттай байв. [[Монголын Нууц Товчоо|'''Монголын нууц товчоонд''']] дурдсанаар Чингис хаан '''[[Тэмүгэ отчигин]], [[Өэлүн]] эх''' хоёрт түмэн өрх, хоёрдугаар хүү [[Цагадай|'''Цагадайд''']] 8000 өрх, гуравдугаар хүү [[Өгэдэй|'''Өгэдэйд''']] 5000 өрх, отгон хүү [[Тулуй|'''Тулуйд''']] 5000 өрх, дүү [[Хасар|'''Хасарт''']] 4000, ач дүү '''[[Алчидай|Алчидайд]]''' 2000, дүү [[Бэлгүдэй|'''Бэлгүдэйд''']] 1500 өрх тус тус «хувь» болгон өгчээ. 

Монголын эртний нүүдлийн нийгмийн улс төрийн эохион байгуулалтын эртний өвөрмөц нэгэн хэлбэр нь “[[Хишигтэн]]” байв. Хишигтнийг эхлээд овог, аймгийн тэргүүлэгч нар биеэ болон орд өргөөгөө хамгаалах зорилгоор бий болгожээ. Тэмүжин ч Хамаг Монголын хаан болоод бие, орд өргөөгөө сахин хамгаалах өдрийн манааны 70 турхаг, шөнийн харуулын 60 хэвтүүлээс бурдсэн 150 хүн бүхий хишигтэнтэй болжээ.

Их Монгол Улс байгуулагдсанаас хойш хишигтний үүрэг өсч, зохион байгуулапт дэг журам нь нарийсчээ. Чингис хаан хишигтний тоог нэгэн түмд хүргэж, түүний эгнээг түмт, мянгат, эуутын ноёдын хүүхдээс бүрдүүлж, бас сул чөлөөтэй хүмүүсийн хүүхдээс ухаан, чадлаараа шалгарсныг нь сонгон оруулж байв.

Удалгүй хишигтэн нь хааны бие, орд өргөөний аюулгүй байдлыг сахин хамгаалах төдийгүй, улс орны дотоод дэг журам сахиулах, үймээн, самуунаас сэргийлэх онцгой үүрэг хүлээх болов. Цаашид Хишигтэн бүтэц, үүрэг зохион байгуулалтын хувьд улам өргөжиж, улс орны цэрэг захиргааны нэгдмэл төв байгууллага болон хувирчээ. Өөрөөр хэлбэл, нэг ёсны засгийн газрын үүрэг гүйцэтгэх болсон. Дээд зиндааны албан тушаалтныг зөвхөн хишигтнээс томилно. Хишигтэнд чанд сахилга, хариуцлага хүлээлгэхийн хамт онцгой эрх ямба эдлүүлж байв. Ийнхүү хишигтэн бол Их Монгол Улсын төрийн гол тулгуур болж байлаа.

=== Төрийн байгуулалт ===
Өмнөх үеийн төр ёсны уламжлалд тулгуурлан шинэ тутам байгуулагдсан Монголын төр нь хэлбэрийн хувьд хэмжээгүй эрхт хаант засгийн төрхтэй боловч мөн чанараараа ардчиллын олон бүрдлийг өөртөө агуулсан, тун өвөрмөц шинж бүхий төр байв. Төрийн дээд эрхийг баригч нь их хаан байв. Их хаан бол тэнгэрээс заяат хэмээн өргөмжлөгдсөн, Монгол улсын хэмжээгүй эрхт эзэн, төрийн тэргүүн байсан ажгуу. Их хааны гарт төрийн дээд эрх мэдэл, үлэмж засаглал төвлөрч, тэрбээр Монголын газар нутгийн дээд өмчлөгч болж байлаа. Хаан амьд сэрүүн байхдаа өөрийнхөө залгамжлагчийг гэрээслэнэ. Энэ нь хаан өөрөөсөө хойш элдэв хямрал тэмцэл гарч, төр хямрахаас болгоомжилсон ухаалаг бодлого байв.

Хааныг сонгон өргөмжилж, төр улсын тулгамдсан асуудалд ончтой хариу эрэлхийлж, нягтлан магадласаны үндсэн дээр их хаанд зөвлөх эрх бүхий байгууллага бол [[Их Хуралдай]] байжээ. Их Хуралдай нь өмнөх үеийнхээс зохион байгуулалтын хэлбэрийн хувьд боловсронгуй болж, төрийн дээд байгууллагын шинжийг агуулж байсан. Хамгийн гол нь хэн бугай ч Их Хуралдайг алгасан хааны титэм хүртэх эрхгүй байсан явдал юм. Чухам үүгээр Их Хуралдайн эрх, сүр хүч илэрхийлэгдэж байв. Их Хуралдайд Чингис хааны ах дүү, үр хүүхэд, эх ба хатад, цэргийн жанжин, итгэлт нөхөд оролцоно. Зарим судлаач эл байгууллыг парламентат ёсны дээд өвөг хэмээн үздэг.

Их хаанд хэдийгээр хэмжээгүй эрх мэдэл төвлөрч байсан боловч эрдэм ухааныг дээдлэн биширч, мэргэдийн зөвлөлөөг сонсон, болгоон соёрхдог байжээ. Тиймээс ч Чингис хаан дэргэдээ Сэцдийн зөвлөл байгуулж, улс төрийн шаггүй бодлоготон, эрдэмтэн мэргэдийг оруулж, тэдний санал бодлыг анхааралтай сонсдог байв. Зарим эрдэмтэд Сэцдийн зөвлөлийг төрийн институт болж чадаагүй гэж үэдэг. Их хаан гүйцэтгэх эрх мэдлээ хэрэгжүүлэх зорилгоор улс орны амьдралын хүрээ, салбарыг хариуцсан төрийн сайд нарыг томилж байжээ. Энэ ёсоор [[Мухулай|Мухулайг]] Го ван буюу улсын ван болгожээ, Энэ нь хааны тэргүүн шадар сайд байв. Түүнтэй эн зэрэгцэхүйц эрхтэй албан тушаалтан бол улсын заргач байв. Энэ тушаалд Чингис хаан өөрийн өргөж авсан дүү [[Шихихутуг|Шихихутугийг]] томилжээ. Их хаан түүнд {{Эшлэл|Мөнх тэнгэрийн ивээлээр улс гүрнийг тохинуулж байхад чи үзэх нүд, сонсох чих болж яв, надтай зөвлөж, Шихихутугийг шийтгээд цагаан дээр хөх бичиг бичиж, дэвтэрлэснийг ургийн урагт хүртэл хэн ч бүү өөрчилтүгэй}} гэж тушаасан байна.

Чингис хааны хууль зарлигийн биеллийг хянах тусгай албан тушаалтан буй бопгожээ. Маркизийн [[Их Засаг]] хуулиас түүвэрлэж авсан гэсэн тэмдэглэлд засаг хэрэгжүүлэхийг хянагч тушаалд хүү Цагадайгаа томилсон гэж бичсэн байна. Ийнхүү төрийн хяналтыг буй болгожээ. [[Чингис хаан]] төрийн бусад сайд нарыг дэс дараалан томилсон байна. Тухайлбал.[[Боорчи]], [[Зэлмэ]], [[Наяа]] нарыг өөрийнхөө удирдлагад их төлөв цэргийн хэргийг эрхлэх төрийн сайдын тушаалд тохоон талбижээ. Мөн тийм зиндааны албан тушаалтан бол төрийн бэхи (шинжээч) Үсүн Өвгөн юм. Тэрбээр тэнгэр огторгуйг шинжиж, он жил, сар өдрийг заасан хуанли зохиож, наран, саран хиртэхийг эртнээс мэдэж хаан эзэндээ айлтгах, дайлаар мордох, Их Хуралдай чуулах сайн өдрийг тогтоох зэрэг үүрэг гүйцэтгэнэ. Төрийн бэхи цагаан хувцас өмсч, цагаан морь унаж явдаг заншилтай. Түүнээс дутахааргүй эрх мэдэлтэй байсан хүн бол [[Хөхчү бөө]] байв. Гэвч тэрбээр их эзнийхээ итгэлийг даалгүй, хаан төрд тэрсэлж, цаазын тавцанд очсон түүхтэй.

Гүйцэтгэж байсан үүргээс нь хөөн үзэхэд [[Додай чэрби]] мал аж ахуйн сайд, [[Тататунга]] захиргаа, боловсролын сайдын зиндаанд ажиллаж байсан байна. Зарим хүмүүс төр, түмний өмнө байгуулсан баатарлаг гавьяа, цэргийн удирдакх ур чадвараараа тодорч албан тушаалд томилогдож байв. Тухайлбал, [[Мухулай]], [[Боорчи]], [[Зэлмэ]], [[Шихихутуг]], [[Сорхон-шира]],[[Сүбээдэй]], [[Зэв]], [[Борохул]] (удалгүй нас барсан) Хара-Хиругэ, хожим Цуу мэргэн ([[Елюй Чуцай]]) нарыг есөн өрлөг хэмээн цэргийн жанжнаар томилсон байна. Зарим судлаачид тэднийг орчин цагийн цэргийн маршалуудтай дүйцүүлэн бичдэг.

== Чингис хааны хийсэн аян дайнууд ==
''Гол сэдэв: [[Монголчууд Алтан улсыг дайлсан нь]]''

''Гол сэдэв: [[Монголчууд Тангудыг дайлсан нь]]''

''Гол сэдэв: [[Монголчуудын Хорезм рүү хийсэн дайралт]]''

''Гол сэдэв: [[Монголчууд Сартуулыг дайлсан нь|Монголчууд Хар Хидан улсыг байлдан дагуулсан нь]]''

==Нас нөгцсөн нь==
[[Зураг:Genghis khan empire at his death.png|300px|thumb|Чингис хааныг нас барах үеийн эзэнт гүрний нутаг]]
1227 онд [[Тангуд улс|Тангуудыг]] ялсны дараа Чингис хаан нас барсан (Монголын нууц товчоонд тэмдэглэснээр), Түүний үхлийн шалтгаан нь эргэлзээ ихтэй тодорхой бус олон таамаглалууд байдаг, Зарим түүхч түүнийг биеийн ядаргаа, дайнаас авсан шарх гэмтлийн улмаас өнгөрсөн гэдэг байхад, хулан авлаж байхдаа мориноос унаснаас өвчин үгдрэхэд нөлөөлж, өнгөрсөн гэж үздэг харин үлдсэн хэсэг нь түүнийг уушгиний үрэвсэл гэх мэтийн өвчин тусаж тэр нь хүндэрч сэдэрснээр өнгөрсөн гэдэг байна, [http://en.wikipedia.hfut.cf/wiki/Galician-Volhynian_Chronicle Galician-Volhynian Chronicle]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} одоогийн Украин сударт бичсэнээр түүнийг Тангуудтай дайтаж байхдаа алагдсан гэж тэмдэглэсэн байдаг. Мөн Гүрбэлжингоо хатантай дэр нэгтгээд таалал төгссөн гэж бас домоглодог.

Чингис хаан өнгөрөхдөө өөрийн омгийн заншлаар тэмдэггүй газар оршуулаарай гэж захисан. Түүнийг нас барсны дараа түүний биеийг нь одоогийн Хэнтий аймгийн Онон голын сав газар дахь [[Бурхан Халдун]] ууланд оршуулсан гэсэн таамаглал байдаг байна. Домогт үзсэнээр оршуулгын хамгаалагч ямар нэг хүнийг алсан ба (хааныг нас барсан гэж мэдэгдүүлэхгүйн тулд) замдаа нуухын тулд эцэст нь булшилсан гэж үздэг, Чингис хааны бунханыг түүний үхлээс олон жилийн дараа барисан боловч тэр нь түүнийг оршуулсан газар биш юм,

==Чингис хааны булшны нууц==

Дэлхийн талыг байлдан дагуулсан их хааны булшийг өнөө хүртэл эрсээр байна. [[Марко Поло]] ''"Чингис хааны үр удмын их хаадыг бүгдийг нь Алтай хэмээх том ууланд нутаглуулдаг байсан. Хаан хаана ч нас барсан байсан хамаагүй дөч хоногийн дотор энэ ууланд авчирч харин шарилыг авч ирэхэд дагалдан ирсэн бүгдийн амийг сэлмээр цавчин хороож, их хааныг нөгөө ертөнцөд нь дагалдуулдаг байсан"'' гэж бичиж үлдээжээ. Чингис хааны тэнгэрт одсон он буюу 1227 оны үйл явдлыг энд тэндхийн эх сурвалжуудаас цуглуулбал нэлээн дэлгэрэнгүй дүр зураг харагдах юм. Их хааны шарилыг ачсан гашуудлын цуваа [[Шар мөрөн (Хатан гол)|Шар мөрний]] (одоогийн Хятадын нутаг дээрх Хуанхэ мөрөн) хөндийгөөс хөдөлж Говийг гатлан [[Хархорум|Хархорин]] хот руу чиглэжээ. Харин замдаа их хааны үхлийн тухай цагаас нь өмнө мэдэх вий хэмээн сэрэмжилж тааралдсан бүхнийг хүйс тэмтэрч байсан гэнэ. Товлосон өдөр бөө нар цогцсыг авсанд хийжээ. Дараа нь энэ авсаа дахин дөрвөн давхар авсанд хийж улмаар [[Бурхан Халдун уул|Бурхан Халдун]] уул руу авч одсон гэнэ. Энд хааныг нутаглуулсан бөгөөд хожим хойно хэн ч түүний амар амгаланг бүү алдуулаасай гэсэндээ нутаглуулах ажилд оролцсон бүх зарц боолыг хүйс тэмтэрчээ. 

Он жилийн уртад Хэнтийн нурууг өвс ургамал мод бут бүрхэж яг аль уулыг Бурхан-Халдун гэж нэрлэдэг байсныг ч хэлэхэд бэрх болсон юм. Хэнтийн нурууны нэг уулыг ариун газар хэмээн нэрлэж ийшээ ойртсон хүнийг цаазаар авдаг байсан тухай эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. 

1990-ээд оноос хойш Монголын нийгэмд өөрчлөлт орж Чингис хааны шарилыг эрэх эрэл эхэлсэн байна. 1990-ээд оноос хойш япон, америкчууд монголчуудтай хамтран эрсэн боловч ямар ч үр дүнд хүрээгүй хэвээр. Гэвч эрэл хайгуул хийгчид бууж өгсөнгүй. Их хааны төрсөн нутаг болох Онон мөрний сав газарт түүний хөдөөлүүлсэн гэсэн шинэ хувилбар гарч ирэв. 

Домог ёсоор Чингис хааны цэргийн жанжинууд нь түүний шарилыг Дэлүүн-Болдог уулын ойр авчирж улмаар голын урсгалын гольдролыг өөрчилсөн гэнэ. Уулын болроор авс хийн их хааны цогцсыг дотор нь хийж голын ёроолд байрлуулаад дахин голын урсгалыг гольдрилд нь оруулсан аж. Мөн Оросын нэртэй эрдэмтэн [[Григорий Потанин|Г. Н. Потанин]] Ордос дахь [[Эзэн хороо]] хэмээх газарт Чингис хааны шарилыг агуулсан гэр байсан гэсэн тэмдэглэл ч байна. 

Энэ газарт лам нар жил бүр Чингис хааны гэрийн гадна хүндэтгэл үзүүлж баяр хийдэг гэнэ. Харин шарил байгаа гэх гэр дотор мөнгөн завьяанд их хааны үлдэгдэл ясыг хадгалдаг аж. 1998 онд Ч.Голбоиноор ахлуулсан хэсэг буриадууд Их Монгол Улсыг үндэслэгч Чингис хааны шарилын эрэлд гарсан юм. Тэд эрлийнхээ өмнө Сэлэнгэ мөрний зүүн эргээр дамжин Чингис хаан төрсөн нутаг руугаа явж байсан гэдгийг тогтоожээ. Буриадуудын баг Хамар давааны нуруунд хүрч өндөрлөгүүдийн нэгний орой дээр овоо босгон түүнийгээ "Бурхан гал уул" гэж нэрлэсэн байна. Ойр тойрны бусад оргилуудад ч тэд нэр өгсөн байна. Өмнө нь “Бага алтан” гэдэг байсан оргилыг Хатан уул түүнээс хойд зүгт байгааг нь Хаан уул гэж нэрлэжээ. Ч.Голбоины багт аз таарсан гэж болно. Хамар давааны баруун хойд хэсэгт тэд Чингис хааны бөө нар ёслол үйлдэж их хааны сүнсэнд залбирдаг байсан овоо-газрыг олсон юм. Энэхүү овоо нь янз бүрийн чулуунаас бүтсэн дээшээгээ 15 метр, голч нь 50 метрийн хэмжээтэй пирамид хэлбэртэй байжээ. Урьд нь энэ газрыг битүү ой бүрхдэг байсан ч хэд хэдэн удаа хүчтэй түймэрт өртөн хоосорсон юм байна. Найман зууны турш монголчууд энэ газрыг Их хориг хэмээн нэрлэж энэ хэсэг газарт ан хийх газар хагалахыг хориглодог байсан юм. Эндээс Саяны нуруу алган дээр тавьсан мэт харагддаг ажээ. Дэлхийг байлдан дагуулагчийг нутаглуулахад маш тохиромжтой газар. Гэхдээ л Чингис хааны шарил хаана байгааг олсон хүн алга хэвээр байна. Ер нь Монголын ихэнх хаадын булш олдоогүй хэвээр байна.

== Гэр бүл ==
[[Файл:GENEALOGY.jpg|thumb|[[Б. Сумъяабаатар]], Чингисийн алтан ургийн үгийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл, xуудас 720, ISBN 99929-5-552-X]]
=== Өвөг дээдэс ===

* Элэнц өвөг: [[Хабул хан]]
** Өвөг эцэг: [[Бартан баатар]]
** Эмээ: [[Барга|баргуд]] овгийн '''Сунигул үжин'''
*** Эцэг: [[Есүхэй|'''Есүхэй баатар''']]
*** Эх: [[олхонууд]] аймгийн [[Өэлүн үжин|'''Өэлүн үжин''']]

=== Ах дүүс ===
# [[Бэгтэр]] (төрсөн он 1163): [[Сочигэл|Сочигэл хатнаас]] төрсөн
# [[Хасар|Жочи Хасар]] (төрсөн он 1164)
# [[Бэлгүтэй]] (төрсөн он 1164): Сочигэл хатнаас төрсөн
#[[Хачиун|Хачиун алчи]] (төрсөн он 1166)
# [[Отчигин|Тэмүгэ отчигин]] (төрсөн он 1168)
# [[Тэмүлэн]] (төрсөн он 1171)

=== Хатад, татвар ===
[[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичигдснээр Чингис хааны [[Чингис хааны дөрвөн их ордон|дөрвөн их ордонд]] нийт 40 гаруй хатан, татвар амьдарч байжээ. 

'''Нэгдүгээр орд буюу [[Хэрлэний хөдөө арал дахь орд]]'''
# [[Хонгирад|Хонгирадын]] Дай сэцэний охин [[Бөртэ үжин|'''Бөртэ үжин''']]
# Хулухун хатан (忽魯渾皇后)
# Хөлигэ хатан (闊里桀皇后)
# Төгс хатан (脫忽思皇后)
# Тэмүлүн хатан (帖木倫皇后)
# Ринчинбал хатан (亦憐真八剌皇后)
# Буян хутуг (不顏渾禿皇后)
# Хушэнхай татвар (忽勝海妃子)<ref name=":元">[https://zh.wikisource.hfut.cf/wiki/元史/卷106 元史卷106]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

'''Хоёрдугаар орд буюу [[Саарь хээрийн харилт дахь орд]]'''
# [[Мэргид|Увас мэргидийн]] Дайр Усуны охин [[Хулан хатан|'''Хулан хатан''']]
# Харбажин хатан (哈兒八真皇后)
# Ихиржин хатан (亦乞剌真皇后)
# Төгс хатан (脫忽茶兒皇后)
# Ижин татвар эм (也真妃子)
# Илихутуг татвар эм (也里忽禿妃子)
# Чажин татвар эм (察真妃子)
# Харжин татвар эм (哈剌真妃子)<ref name=":元"/>

'''Гуравдугаар орд буюу [[Туулийн хар түнийн орд]]'''
# [[Татар|Татарын]] Их Чэрэний охин [[Есүй|'''Есүй хатан''']]
# Татарын Их Чэрэний охин [[Есүгэн|'''Есүгэн хатан''']]
# Хурхар хатан (忽魯哈剌皇后)
# Ашилун хатан (阿失倫皇后)
# Турхал хатан (禿兒哈剌皇后)
# Чар хатан (察兒皇后)
# Ашимиши хатан (阿昔迷失皇后)
# Өлзийхуту хатан (完者忽都皇后)
# Лавай татвар эм (剌伯妃子)
# Хурхудай татвар эм (Hún lǔ hū dǎi fēizi)
# Хулуху татвар эм (忽魯灰妃子)<ref name=":元"/>

'''Дөрөвдүгээр орд'''
# [[Алтан улс|Алтан улсын]] [[Гүнж хатан]]
# [[Сүлдүс|Сүлдүсийн]] [[Сорхон шар|Сорхан шарын]] охин '''Хадаан'''
# Үзэхүс хатан (斡者忽思皇后)
# Яньли хатан (燕里皇后)
# Туган татвар (禿干妃子)
# Өлзий татвар (完者妃子)
# Жинлян татвар (金蓮妃子)
# Өлзийтэй татвар (完者台妃子)
# Нурун татвар (奴倫妃子)
# Мажин татвар (卯真妃子)
# Суранхай татвар эм (鎖郎哈妃子)<ref name=":元"/>
====Бусад хатад====
# [[Бэхирэн]] овгийн [[Мөгэ хатан]] (Сүүлд Өгэдэй хааны хатан болсон)
# [[Хэрэйд|Хэрээдийн]] [[Жаха Хамбу]] ноёны охин [[Ибага бэхи]], 1206 онд [[Уруд]] овгийн [[Жүрчидэй|Жүрчидэй баатарт]] өгсөн.

=== Үр хүүхэд ===
==== Хөвгүүд ====
# [[Зүчи]] хан
# [[Цагадай|Цагадай хан]] 
# [[Өгэдэй хаан]]
# [[Тулуй|Тулуй ноён]]
# [[Хүлгэн|Хүлгэн ноён]], Хулан хатнаас төрсөн
# [[Үрүчи]], овог тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн
# Журчидай, Найман аймгийн татвар эмээс төрсөн
# Харачар, Есүгэн хатнаас төрсөн<ref name=":0">[[Алтан товч|Лу.Алтан товч]]</ref>
# Хархада, Есүгэн хатнаас төрсөн<ref name=":0" />
# Чахур, Есүгэн хатнаас төрсөн<ref name=":0" />. Харин [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] түүний нэрийг '''Жаур''' хэмээн бичихдээ [[Есүй|Есүй хатны]] хүү гэжээ.<ref name=":1">Рашидаддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулж, тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.206</ref> Багадаа эндсэн.
# Уржахан, Татар аймгаас гаралтай татвар эмээс төрсөн.<ref name=":1" />

==== Охид ====
# [[Хожин бэхи]]
# [[Сэцэйхэн бэхи]]
# [[Алага Бэхи]]
# [[Түмэлүн бэхи]]
# [[Алталун]], [[Бөртэ үжин]]<nowiki/>гээс төрсөн. Олхонудын Тачу хүргэнд өгсөн.<ref name=":2">Рашидаддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулж, тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.205</ref>
# [[Алалтун бэхи]], нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн.<ref name=":2" />
# [[Толай]]
# [[Ючибай гүнж]], Лу.Алтан товчид Есүй хатнаас төрсөн гэжээ.

==Урлагийн бүтээлд==
===Баримтат кино===

===Уран сайхны кино===
Монголын түүхийн талаар хийгдсэн бүх гадаад кино монголын түүхийг үнэн бодитойгоор дүрслэлгүйгээр маш их гуйвуулж хийгдсэн байдаг. Жишээ нь монголчуудын өмсгөл зүүсгэл, хувцас,  үс засалтыг буруу хийх, тухайн үеийн монгол соёл, зан заншилд байгаагүй зүйлийг дүрслэх г. м.

*''[[Genghis Khan (1950 Filipino Film)|Genghis Khan]]'', 1950 онд Филлипин улсад хийгдсэн. Кино найруулагч Мануель Конде.
*''Changez Khan'', 1957 онд Энэтхэг улсад бүтээсэн. Гол дүрд [[Кедар Капуур]]
*''Changez Khan'', 1958 онд Пакистан услад хийсэн.
*''[[The Conqueror (film)|The Conqueror]]'', 1956 онд бүтээсэн. Тэмүүжингийн дүрд Жон Уайнэ, Бөртэ хатны дүрд Сюзань Хэйвард тоглосон. 
*''[[Genghis Khan (1965 film)]]'' гол дүрд Омар Шариф.
*''[[Мөнх тэнгэрийн хүчин дор]]'' 4 ангит киног Балжинням гуай найруулсан. 1990 онд хийгдсэн. Гол дүрд [[Агваанцэрэнгийн Энхтайван]].
*''[[Genghis Khan (1992 film)]]'' дүрүүдэд [[Ричард Тайсон]], [[Charlton Heston|Чарлтон Хэстон]], Пат Морита нар тоглосон.
*''[[Genghis Khan - A Proud Son Of Heaven (1998 film)]]'', Монгол хэлээр хийгдсэн. Англи хадмалтай гарч байсан.
*''[[Их төрийн голомт]]'', 2006 оны монгол кино
*''[[Тэнгэрийн андгай]]'', Монголын кино
*''[[Genghis Khan: To the Ends of the Earth and Sea]]'', Монгол-Японы хамтарсан "Хөх чонийн үр сад" төслийн дагуу 2007 онд хийгдсэн.  
*''[[Монгол (кино)|Монгол]]'', найруулагч [[Сергей Бодров|Сергей Бодровын]] 2007 онд хийсэн уг кино нь Академи Авардсын Шилдэг гадаад хэл дээрх кино шагналд өрсөлдөж байсан. 
*''[[Үхэж үл болно – Чингис хаан]]'', Найруулагч Эрдэнэбулган, гол дүрд [[Цэгмидийн Төмөрбаатар]] тоглосон.
*''By the Will of Genghis Khan'', 2009 онд Орос улсад хийгдсэн.

====Телевизийн олон ангит кинонууд ====
* ''[[Genghis Khan (TVB)|Genghis Khan]]'', 1987 онд Хонконгийн [[Television Broadcasts Limited|TVB]] сувгаас хийсэн цуврал. Гол дүрд Алекс Ман тоглосон.
* ''[[Genghis Khan (ATV)|Genghis Khan]]'', 1987 онд Хонконгийн [[Asia Television|ATV]] сувгийн цуврал. Уг киноны гол дүрд Тони Лю.
* ''[[Genghis Khan (2004 TV series)|Genghis Khan]]'', 2004 оны Өвөр Монгол, Хятадын кино.
Уг кино хятад төвийн үзлээр хийгдсэн байна. Монголчуудын өмсгөл зүүсгэл, хувцас, үс засалтыг алдаатай дүрсэлжээ. Гол дүрд [[Батдоржийн Баасан]] тоглосон.

==Мөн үзэх== 
* [[Монголын түүх]]

==Ном зүй==
* Dominique Farale: ''De Gengis Khan à Qoubilaï Khan.'' Economica, Paris 2003, ISBN 2-7178-4537-2.
* Louis Hambis: ''Gengis Khan'' (= ''Que sais-je ?'' Band 1524). Presses universitaires de France, Paris 1973.
* Christian Koller: ''Ein Feldherr als Identitätsstifter? Zum Vergangenheitskult in der postkommunistischen Mongolei.'' In: ''Arbeitskreis Militärgeschichte. Newsletter.'' Jahrgang 31, Nr. 2, Arbeitskreis Militärgeschichte e. V. 2008, S. 8–10 ([https://web.archive.org/web/20141020215352/http://portal.akmilitaergeschichte.de/sites/akm/nlarchiv/NL_31.pdf Volltext als PDF]).
* Hans Leicht: ''Dschingis Khan. Sonderausgabe.: Eroberer. Stammesfürst. Vordenker.'' Patmos, Düsseldorf 2002, ISBN 3-491-96050-9.
* Franklin Mackenzie: ''Dschingis Khan.'' Scherz, Bern/ München 1977; Habel, Darmstadt 1993, ISBN 3-502-16441-X, ISBN 3-87179-179-2.
* Reinhold Neumann-Hoditz: ''Dschingis Khan.'' Rowohlt, Reinbek 1985, ISBN 3-499-50345-X.
* Paul Ratchnevsky: ''Genghis Khan – His Life and Legacy.'' Blackwell Publishers, Oxford 1993, ISBN 0-631-18949-1.
* Jean-Paul Roux: ''Gengis Khan et l’Empire Mongol'' (= ''Découvertes Gallimard.'' Bd. 422). Gallimard, Paris 2002, ISBN 2-07-076556-3.
* Jean-Paul Roux: ''Histoire de l’Empire Mongol.'' Fayard, Paris 1993, ISBN 978-2-213-03164-4.
* Boris Yakovlevich Vladimirtsov: ''The life of Chingis-Khan.'' Reissued 1930, Blom, New York 1969.
* Jack Weatherford: ''Genghis Khan and the Making of the Modern World.'' Three Rivers Press, New York 2004, ISBN 0-609-80964-4.
* Gudrun Ziegler, Alexander Hogh: ''Die Mongolen, im Reich des Dschingis Khan.'' Theiss, Stuttgart 2005, ISBN 3-8062-1940-0.
* Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны хэлбэрсудлал", хуудас 3.144, 1997
* Б. Сумъяабаатар, "Чингисийн алтан ургийн угийн бичиг ба гэрийн уеийн бичмэл", хуудас 720, 2002, ISBN 99929-5-552-X
* "''HISTORIA MONGALORUM''" Fra Giovanni da Pian del Carpini, 1245-1247, "''Монголчуудын түүх''" Плано Карпини, итали хэлнээс орчуулсан Л.Нямаа, 2006, ISBN 99929-2-214-1

==Цахим холбоос==
{{Commons|Category:Genghis Khan|Чингис хаан}}
* [http://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/13_mongoliin_nuuts_tovchoo.htm mongolian-art.de:] ''Монголын нууц товчоо'', хандсан 2016-10-18
*[https://web.archive.org/web/20161009134434/http://mongol.undesten.mn/wiki/show/name/%D0%A7%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D1%81+%D1%85%D0%B0%D0%B0%D0%BD mongol.undesten.mn:] Монгол үндэстний цахим нэвтэрхий толь: ''Чингис хаан'', хандсан 2016-10-18
* [http://www.layline.de/geschichte/Dschingis_0.html layline.de:] ''Монголын нууц товчоо'' (герман хэл дээр бүрэн эхээрээ), хандсан 2016-10-18
* [http://steppeasia.pagesperso-orange.fr/genealogie_gengis_khan.htm „Les conquêtes génétiques de Genghis Khan“] (франц хэлээр)
* [http://leeet.net/lib/books/chingishan_pokoritel_vselennoi/ Чингисхан - покоритель Вселенной]
* [http://www.rulit.net/books/chingishan-pokoritel-vselennoj-read-213129-1.html Чингисхан - покоритель Вселенной]

== Эшлэл ==
<references />

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө         =[[Есүхэй баатар]]
|он           =1189-1206
|албан_тушаал =[[Монгол хаад#Хамаг Монголын ханлиг|Хамаг Монголын хан]]
|дараа        =Их Монгол Улсыг байгуулсан.
}}
{{Залгамжлал
|өмнө         =байхгүй 
|он           =1206-1227
|албан_тушаал =[[Монгол хаад#Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын Их Хаан]]<br />Үндэслэгч
|дараа        =[[Өгэдэй хаан]]
}}
{{end}}

{{Navbox
| name      = Монголын эзэнт гүрний их хаад
| state     = {{{state<includeonly>|collapsed</includeonly>}}}
| title     = [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрний]] [[хаан|их хаан]]
| bodyclass = hlist
|group1 = Их Монгол Улсын хаад
|list1 =
* [[Чингис хаан]]
* [[Толуй]] <small>(Төр баригч)</small>
* [[Өгэдэй хаан]]
* [[Дөргөнэ]] <small><nowiki>(Төр баригч)</nowiki></small>
* [[Гүюг хаан]]
* [[Огул Хаймыш]] <small>(Төр баригч)</small>
* [[Мөнх хаан]]
* [[Хубилай хаан]] / [[Аригбөх|Аригбөх хаан]]
|group2 = Их Юань улсын хаад
|list2 =
* [[Хубилай хаан]]
* [[Төмөр Өлзийт хаан|Төмөр хаан]]
* [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан хаан]]
* [[Аюурбарбад хаан]]
* [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал хаан]]
* [[Есөнтөмөр хаан]]
* [[Аригиба хаан]]
* [[Төвтөмөр хаан]]
* [[Хүслэн хаан]]
* [[Ринчинбал хаан]]
* [[Тогоонтөмөр хаан]]
| below = 
}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Чингис хаан| ]]
[[Ангилал:13-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:Монголын их хаан]]
[[Ангилал:Монголын хаан]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:Төв Азийн түүх]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн хүн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Хиад боржигин]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1162 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1227 онд өнгөрсөн]]