Чосон хуудасны эх кодыг харах

{{Short description|Солонгосын улс (1392–1897)}}
{{энэ гарчиг}}
{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Их Чосон
| native_name            = 조선국<br />{{small|{{nobold|(1392–1894)}}<br />{{lang|ko-Hant-KR|朝鮮國}}}}<hr />대조선국<br />{{small|{{nobold|(1894–1897)}}<br />{{lang|ko-Hant-KR|大朝鮮國}}}}
| status                 = [[Мин улс|Мин]] ба [[Чин улс]]тай [[Хятадын алба гувчуурын систем|алба гувчуурын харилцаа]]<br />{{small|(1401–1895)}}<sup>a</sup><br /><br/>[[Чин улс]]ын [[хараат улс]]<br/>{{small|(1882–1895)}}<ref>{{cite news |url = http://www.isr.or.jp/TokeiKen/pdf/gakusai/1_05.pdf |script-title = ja:グローバル化への対応－中・日・韓三国の分岐－ |publisher = Statistical Research Society |author = Mitani Hiroshi (三谷博) |date = 18 January 2016 |language = ja |quote = Statistical Research Society Journal No. 1 (統計研究会『学際』第1号) |access-date = 28 July 2021 |archive-date = 25 December 2016 |archive-url = https://web.archive.org/web/20161225214545/http://www.isr.or.jp/TokeiKen/pdf/gakusai/1_05.pdf |url-status = dead }}</ref><ref>{{cite news |url = https://www.jkcf.or.jp/history_arch/first/3/02-0j_harada_j.pdf |script-title = ja:東アジアの国際関係とその近代化－朝鮮と－ |publisher = The Japan-Korea cultural foundation |author = Harada Damaki (原田環) |date = 12 June 2005 |language = ja |quote = Joint Research Report on Japan-Korea History No. 1 (日韓歴史共同研究報告書 -第1期-) |access-date = 28 July 2021 |archive-date = 10 September 2015 |archive-url = https://web.archive.org/web/20150910140201/http://www.jkcf.or.jp/history_arch/first/3/02-0j_harada_j.pdf |url-status = dead }}</ref>{{sfn|Lin|2014|pp=69–71}}<ref>{{cite news |url = https://www.kci.go.kr/kciportal/ci/sereArticleSearch/ciSereArtiView.kci?sereArticleSearchBean.artiId=ART002294908 |title = Japanese Awareness about Joseon's International Legal Status after Imo Military Rebellion |publisher = [[Korea Citation Index]] |author = Yoo bada |date = 13 July 2017 |language = en |quote = Qing arranged for the conclusion of the [[Joseon–United States Treaty of 1882|Joseon-America Treaty]] in 1882, and regulated the [[China-Korea Treaty of 1882|Joseon-China Regulation]] after suppressing the [[Imo incident|Imo Military Rebellion]] and defined Joseon as a SemiSovereign or Dependent State based on the Elements of International Law...If so, Joseon would gain the international legal status of protectorate and his sovereignty should be limited. |access-date = 13 January 2022 |archive-date = 13 January 2022 |archive-url = https://web.archive.org/web/20220113124613/https://www.kci.go.kr/kciportal/ci/sereArticleSearch/ciSereArtiView.kci?sereArticleSearchBean.artiId=ART002294908 |url-status = live }}</ref><br><br/>[[Японы эзэнт гүрэн|Японы]] [[Шимоносекийн гэрээ|эрх мэдлийн нөлөөний]] дор<br/>{{small|(1895–1897)}}
<br />
| status_text            = 
| government_type        = [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]<ref>{{cite book |url = https://books.google.com/books?id=vWNNWVwaUpMC&q=joseon+dynasty+absolute+monarchy&pg=PA16 |title = Interior Space and Furniture of Joseon Upper-class Houses |first = Sang-hun |last = Choi |year= 2017 |publisher = Ewha Womans University Press |via = Google Books |page = 16 |isbn = 978-8973007202 |quote = Joseon was an absolute monarchy |access-date = 1 November 2020 |archive-date = 7 April 2023 |archive-url = https://web.archive.org/web/20230407111606/https://books.google.com/books?id=vWNNWVwaUpMC&q=joseon+dynasty+absolute+monarchy&pg=PA16 |url-status = live }}</ref>
| year_start             = 1392
| year_end               = 1897
| event_start            = [[Тэжу ван|Тэжу]] хаан ширээнд залрав
| date_start             = 8 сарын 5,
| event1                 = [[Хүнминжонгеум|Солонгос цагаан толгойн дэлгэрүүлэлт]]
| date_event1            = 10 сарын 9, 1446
| event2                 = [[Имжиний дайн|Японы довтолгоонууд]]
| date_event2            = 1592–1598
| event3                 = [[Манж-солонгосын нэгдүгээр дайн|1-р]] болон [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн|2-р Манжын довтолгоо]]
| date_event3            = 1627, 1636–1637
| event4                 = [[1876 оны Японы-Солонгосын гэрээ]]
| date_event4            = 2 сарын 26, 1876
| event5                 = [[Шимоносекийн гэрээ]]
| date_event5            = 4 сарын 17, 1895
| event_end              = [[Солонгосын эзэнт улс|Солонгосын эзэнт гүрнийг тунхагласан]]
| date_end               = 10 сарын 13,
| p1                     = Гуулин улс{{!}}Курё
| flag_p1                = Royal flag of Goryeo (Bong-gi).svg
| p2                     = Тамна
| s1                     = Солонгосын эзэнт улс
| flag_s1                = Flag of Korea (1899).svg
| image_flag             = Flag of Korea (1893).svg
| image_flag2            = Flag of the King of Korea (1882–1907).svg
| flag_type              = [[Өмнөд Солонгосын төрийн далбаа|Дээд тал: Туг (1883–1897)<br />Доод тал: Хааны далбаа]]
| image_coat             = Coat of Arms of Joseon Korea.svg
| coa_size               = 80px
| symbol_type            = Хааны сүлд<!--
   symbol2               = --><div style="padding:3px 0;">[[File:Seal of Korea (1884–1897).svg|80px]]</div><!--
   symbol_type2     = -->Сүлд<br />({{circa|1884–1897}})
| other_symbol           = '''[[Тамга (Дорнод Ази)#Төрийн эрх баригчи|Тамга]]'''<br />[[File:Joseon wang bo (Royal Seal Treasure of the Joseon King).svg|85px]]
| image_map_caption      = 1433 онд Сэжун ван Зүрчидийг байлдан дагуулсны дараах Чосоны нутаг дэвсгэр
| capital                = '''Гол :'''<br />[[Сөүлийн түүх#Чосоны үе|Ханьсон]]<br /> (одоогийн [[Сөүл]]) {{small|(1394–1399/1405–1897)}}<br />'''Түр :'''<br />[[Кэсон|Кэгён]]<br />{{small|(1392–1394/1399–1405)}}
| official_languages     = [[Дундад Солонгос хэл|Дундад Солонгос]],<br />[[Солонгос хэл|Эрт орчин үеийн Солонгос хэл]],<br />[[Сонгодог Хятад хэл]]<ref name="Met" /><ref name="Lee" />{{rp|243,  329}}<ref name="Orchiston-Green-Strom" />{{rp|74}}
| religion               = {{nowrap|[[Күнзийн сургаал]]<br />{{small|([[төрийн шашин|төрийн үзэл суртал]])}}}},<br />[[Буддизм]],<br />[[Солонгосын бөө мөргөл|Шаманизм]],<br />[[Бомбын шашин]],<br />[[Солонгос дахь христийн шашин|Христ]]<br />{{small|(1886 онд хүлээн зөвшөөрөгдсөн)}}
| currency               = [[Солонгос мүнь|Мүнь]]<br />{{small|(1423–1425, 1625–1892)}}<br />[[Солонгос ян|Ян]]<br />{{small|(1892–1897)}}
| title_leader           = [[Солонгосын вангуудын жагсаалт#Чусонь улс (1392-1898)|Ван (王)]]
| leader1                = [[Тэжу ван|Тэжу]] (анхны)
| year_leader1           = 1392–1398
| leader2                = [[Кожон ван|Кожон]] (сүүлчийн)
| year_leader2           = 1864–1897
| title_deputy           = Төрийн тэргүүний зөвлөх{{NoteTag|Style: ''Yeonguijeong'' (1401–1894); ''Naegak chongri daesin'' (1894–96); ''Uijeong'' (1896–1905)|name=Yeonguijeong}}
| deputy1                = 
| year_deputy1           = 
| deputy2                = 
| year_deputy2           = 
| legislature            = Байхгүй (зарлигаар захирах) {{small|(1894 он хүртэл)}}<br/>{{illm|Jungchuwon|ko|대한제국 중추원|lt=Jungchuwon}} {{small|(1894 оноос)}}
| stat_year1             = 1432<ref name="조선왕조시대 인구추정에 관한 일시론">{{cite book |author = 권태환 신용하  |title = 조선の인구현상(善生永助, 朝鮮總督府調査資料) |language=kr |year = 1927 }}</ref>
| stat_pop1              = 766,000
| stat_year2             = 1519<ref name="한국경제통사">{{cite book |author = Sung-Ho Kang  |title = Reorienting Reorient: East Asia and 15th–19th Century Joseon |year = 2014 }}</ref>
| stat_pop2              = 3,300,000
| stat_year3             = 1669<ref name="조선왕조시대 인구추정에 관한 일시론" />
| stat_pop3              = 5,018,000
| stat_year4             = 1721<ref name="조선왕조시대 인구추정에 관한 일시론" />
| stat_pop4              = 6,970,000
| stat_year5             = 1864<ref name="조선왕조시대 인구추정에 관한 일시론" />
| stat_pop5              = 6,830,000
| today                  = [[Умард Солонгос]]<br />[[Өмнөд Солонгос]]<br />[[Орос]] ([[Ноктундо]])<ref>{{Cite journal|script-journal=ko:대한지리학회 2004년 춘계학술대회논문집|trans-journal=Proceedings of the 2004 Conference of the Korean Geographical Society|language=ko-kr|script-title=ko:두만강 하구 녹둔도의 위치 비정(批正)에 관한 연구|trans-title=Geographical Study on the Location of Nokdun-do in lower Tuman river|author=이옥희 [Yi Ok-hui]|author2=최한성 [Choe Han-seong]|author3=안재섭 [An Jae-seop]|url=http://www.dbpia.co.kr/view/ar_view.asp?arid=557538|year=2004|accessdate=2010-06-10|archive-date=29 September 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110929154124/http://www.dbpia.co.kr/view/ar_view.asp?arid=557538|url-status=live}}</ref>
| image_map              = Korea (orthographic projection).svg
| demonym                = [[Солонгосчууд]]
| area_km2               = 
| area_rank              = 
| GDP_PPP                = 
| GDP_PPP_year           = 
| HDI                    = 
| HDI_year               = 
| footnote_a             = [[Хятадын алба гувчуурын систем]] нь гадаад улс орнууд болон Хятадын төрөл бүрийн гүрнүүд хоорондын худалдаа, гүн ухааны харилцааны үндэс суурьтай, гол төлөв Күнзийн дэлхийн дэг журам байв. Дорнод Азийн дипломат тогтолцоо нь шаталсан бөгөөд зарим муж улсын бүрэн эрхт байдал нь уян хатан, олон талт байсан. Чосон Солонгос, Япон зэрэг томоохон улсууд дотоод, гадаад харилцааны аль алинд нь бүрэн эрх мэдэлтэй байсан бөгөөд тэдний олон улсын статусыг "хараат улс" гэж үзэх боломжгүй юм. Гэвч 1882 онд болсон [[Имогийг үйл явдал|Имогийн үйл явдлын]] дараа Чин улс тайван бодлогоо орхиж, [[1882 оны Хятад-Солонгосын гэрээ]]нд гарын үсэг зурж, Жусоны хэрэгт шууд оролцох болжээ. "Хятадын бодлогыг эрс өөрчилсөн" нь Европын хүчирхэг гүрнүүд болон Японы Солонгост үзүүлэх нөлөө нэмэгдэж байсантай холбоотой юм. Чин улсын улс төрийн нөлөө 1895 онд [[Шимоносекийн гэрээ|Шимоносекийн гэрээгээр]] дуусгавар болсон.
}}
{{Инфобокс Солонгос нэр
| title          = Солонгос нэр
| hangul         = {{linktext|조선}}
| hanja          = {{linktext|朝鮮}}
| rr             = Joseon
| mr             = Chosŏn
| koreanipa      = {{IPA-ko|tɕosʌn|}}
| othername1     = [[Умард Солонгосын стандарт хэл|Умард Солонгос нэр]]
|context1=north
| hangul1        = {{linktext|조선봉건왕조}}<ref>{{cite web |title=조선력사 시대구분표 |website=[[Naenara]] |language=ko |url=http://www.naenara.com.kp/ko/history/period.php |access-date=1 July 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190701053405/http://www.naenara.com.kp/ko/history/period.php |archive-date=1 July 2019}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.naenara.com.kp/en/history/period.php |archive-url=https://web.archive.org/web/20190701053644/http://www.naenara.com.kp/en/history/period.php |archive-date=1 July 2019 |title=Korean History in Chronological Order |website=[[Naenara]] |access-date=1 July 2019}}</ref>
| hanja1         = {{linktext|朝鮮封建王朝}}
| rr1            = Joseon Bonggeon Wangjo
| mr1            = Chosŏn Ponggŏn Wangjo
| othername2     = Албан ёсны нэр
| hangul2        = {{linktext|대|조선|국}}
| hanja2         = {{linktext|大|朝鮮|國}}
| rr2            = Daejoseon(-)guk
| mr2            = Taejosŏn'guk
| koreanipa2     = {{IPA-ko|tɛdɕosʌnɡuk̚}}
|footnote_a =
}}

[[1392 он|1392 оноос]] [[1897]] оны хооронд [[Солонгос]]т '''Чосон''' '''[[улс]]''' (засгийн шинжээр нь '''Чосоны вант улс''' гэж бичнэ; {{lang-ko|조선, 朝鮮}}, ''Joseon'', ''Chosŏn''; {{lang-en|Joseon}}, ''Joseon dynasty'', ''Kingdom of Joseon''; {{lang-ru|Династия Чосон}}) оршин тогтнож байв. Өмнө нь байсан [[Курё]] улсын жанжин [[И Сонге|И овогт Сон-ге]] 1388 онд төрийг эргүүлж [[1392]] онд шинэ улсыг эмхлэн байгуулж Чосоны Тайзу (эхний хаан) гэгдэв. Чосон улс ихэнх дээр үеийн улс гүрний адил [[хаант засаг]]тай улс ([[эзэнт улс]]) бaйв. Улсын эзэн нь [[ван]] (왕 ''wang'') учир [[вант улс]] гэж нарийвчилж ойлгоно. 

Курёгийн нийслэл Кэгён (''Gaegyeong'', өнөө [[Кэсон]]) байсан бол шинэ улс Ханян (''Hanyang'')-д төвлөв. Энэ хот удалгүй "Хансон" (''Hanseong''), өдгөө [[Сөүл]] гэх нэртэй болсон билээ. [[Сэжун ван|Сэжун]], [[Сонжун ван|Сонжун]] хоёр вангийн үе буюу 1434 он, 1491 онд [[Зүрчид]]ийг Ялу голоос цааш хоёронтоо ухрааснаар хожмын Чосон, өнөөгийн Солонгосын хил [[Түмэн гол]], [[Ялу гол]] гэх тэмээнээс тэмдэгтэй газраар тогтон үлджээ. [[1443]] онд Солонгос цагаан толгой болох Хангылыг анх зохиогдож дэлгэрүүлсэн бөгөөд 1446 онд  [[Чусон|Чусоны вант улсын]] И овогт Сэжун ван "[[Хүн мин жонгым]]" буюу "Иргэнийг сургах зөв дуудлага" хэмээх утга бүхий үсэг зохиосон нь өдгөө хэрэглэж буй эл үсэг болой. Өмнөдөд "Хангөл" (оросоор ''Хангыль''), умардад "Чосогөл" (оросоор ''Чосонгыль'') гэгдэх [[Солонгос үсэг|Солонгос үсгийг]] зохиосон нь чухал үйл юм. Гэвч [[XX зуун]]ы хагас хүртэл Солонгост [[ханз үсэг]] голлож байжээ. Чусон улсад [[Күнзийн суртал|Күнзийн суртал]] нийгмийн үнэлэмж, ёс журмын шалгуур байв.

Чосон улсын хүн амын тооны талаар баттай мэдээ байхгүй.<ref>Ch'oe YH, PH Lee & WT de Bary (eds.) (2000), Sources of Korean Tradition: Volume II: From the Sixteenth to the Twentieth Centuries. Columbia University Press, p. 6</ref> Саяхны нэгэн судалгаанд 1392 оны үед 6 сая, 1750 оны үед 18 сая байсан гэж багцаалжээ. 1810-1850 оны хооронд хүн амын тоо 10%-иар буурсан гэж үзэх нь бас бий.<ref>Jun SH, JB Lewis & H-R Kang (2008), ''Korean Expansion and Decline from the Seventeenth to the Nineteenth Century: A View Suggested by Adam Smith''. J. Econ. Hist. 68: 244–82.</ref> 

Чосон хоёр удаа хүчирхэг дайсны өөдөөс тосон байлдсан. Эхлээд Японы цэргийн эрхтэн [[Тоётоми Хидэёши]]йн удирдсан тэнгисийн болоод хуурай замын цэргүүд Солонгосын өмнөд нутаг болон [[Сөүл|Ханьсон]], [[Пён-Ян]] хоёр том хотыг эзлэж авсан. Үргэлжлээд "кобүксонь" (''Geobukseon'', «яст мэлхий онгоц», «хуягт онгоц») гэх их буут онгоц бүтээсэн Чосоны далайн жанжин [[И Сүн-шин]] Японы хөлөг онгоцуудыг удаа дараалан сүйрүүлэв. Эцэстээ [[Мин улс]] Чосонд хамсаж өгч байж Япончуудыг хариулсан энэ дайн 1592-1598 оны хооронд явагджээ. 

Хориод жилийн дараа умраас хүчирхэгжсэн нүүдэлчин [[Зүрчид]] Мин улстай дайтан ирэв. Уламжлал, соёл, харилцааны үүднээс Чосон Мин улсыг дэмжиж байснаас шалтгаалж 1627 онд [[Нурхач]]ын төрлийн [[Амин бэйл|Амин]] 3 түмэн цэрэгтэй ирж,<ref>{{harvnb|Kennedy|1943|}} (leader of the expedition); {{harvnb|Ebrey|Walthall|Palais|2006|p=350}} (number of troops).</ref> дараа нь 1636 онд 12 түмэн цэрэг [[Манж]]аас дайлан Чосоны цэргийг даржээ.<ref>{{harvnb|Ebrey|Walthall|Palais|2006|p=350}}.</ref> Үр дүнд нь Чосоныхан Мин улсыг бус [[Манж Чин улс]]ын бүрэн эрхийг хүлээн зөвшөөрч, алба барих болж найрамджээ.<ref>{{harvnb|Lee|de Bary|1997|p=269}}.</ref> Үүний дараа Японы адилаар гадаад ертөнцөөс ангид дайнгүй амар амгалан 200 жилийг өнгөрөөв. 

Европын галт зэвсгээр зэвсэглэсэн Япон хүчирхэгжин нөлөөлж 1897 онд [[Солонгосын эзэнт улс]]ыг зарлан ёслуулснаар Чосоны вант улсын үе төгсчээ.

==Мөн үзэх==
* [[Солонгосын түүх]]
* [[Солонгосын найман аймаг]]

== Тэмдэглэл ==
{{Notelist}}
{{NoteFoot}}
{{reflist|group="nb"}}

==Эх сурвалж==
{{reflist}}

[[Ангилал:Чосон улс| ]]
[[Ангилал:Династи]]
[[Ангилал:Солонгосын түүхэн улс]]