Ёс зүй

Ёс зүй -гэх ойлголт нь эртний грекийн Ethos буюу хамтран амьдрах, оршин амьдрах газар гэдэг утгатайгаар илэрхийлэгддэг байжээ. Хожим нь хөгжлийн явцад ”ёс заншил, сэтгэлгээний хэв маяг, хүн чанар, үнэт зүйл” гэсэн агуулгатай болж, тэдгээрийн шинж чанарыг илэрхийлэх болсон байна. Эртний грекийн гүн ухаантан Аристотель хүний зан төлөвийн өвөрмөц шинжийг илэрхийлэхийн тулд “Этос” гэх ойлголтыг анх хэрэглэсэн. Үүгээрээ тэрээр сайн үйл болох эр зориг, шударга байдал зэрэг хүний сайн эерэг чанарыг тэмдэглэж, түүнийгээ дианоэтик болон оюун ухааны сайн үйлээс ялгаатай авч үзсэн байна. Үүнээс үүдэхэд ёс зүй гэдэг нь хүний сайн сайхан үйлийг хэлнэ гэж ойлгож болно. Этика буюу ёс зүй хэмээх ойлголтын шинжлэх ухааны тодорхойлолтын түүх нь эртний Ромын Эзэнт гүрнээс үүдэлтэй гэж үздэг. Ромчүүд Этос гэсэн үгнээс Мораль гэх ойлголтыг ялган гаргаж ирсэн. Өөрөөр хэлбэл 2 өөр үг боловч нэг ижил утга санааг илэрхийлдэг байж. Харин яваандаа Этика нь Ёс зүй, Мораль нь Ёс суртахуун гэх ойлголтуудыг тус тусдаа илэрхийлэх болсон. Ийнхүү харахад Этика буюу ёс зүй нь тусдаа бие даасан салбар шинжлэх ухаан болон хөгжиж, харин Мораль буюу ёс суртахуун нь түүний нэгэн судлагдхууун болсон гэж ойлгоно. Иймд "ёс зүй" бол "ёс суртахууны" тухай шинжлэх ухаан юм гэсэн дүгнэлтийг гаргаж болно. Ёс зүй нь хувь хүний ёс суртахуунлаг шинж чанарын буюу сайн чанаруудын нийлбэр цогцыг нөгөө талаас хүмүүсийн хоорондын харилцааны хэм хэмжээний нийлбэр цогцыг хамран судалдаг шинжлэх ухаан юм.

Түүхэн хөгжил

Үүнд:

1 Эртний үе: Ёс зүй - сайн сайхан үйлийн тухай сургаал.
2 Дундад зууны үе: Шашны номлол ноёлж байсан. Ёс суртахууны үндэс нь бурхан. Бурхан хүнд ёс суртахууны үндсийг хайрлана.
3 Шинэ үе: ёс суртахууны тэнгэрийн гаралын тухай санааг үгүйсгэж, түүнийг хүмүүсийн бодит харилцаагаар нөхцөлдсөн зүйл хэмээн үзэж байв.
4 Орчин үе: “Биеэ авч явах тухай сургааль” гэдгээс халих болсон. /Олон шинэ урсгалууд/

Ёс зүйн шинжлэх ухаан нь улс үндэстэний хувьд өөр хоорондоо ялгаатай байх нь бий. Монголчуудийн хувьд ёс зүй буюу ёс суртахуун бол хүн нийгэмд хэрхэн биеэ авч явах, юуг яаж хийх бичигдээгүй дүрэм, журам юм. Ёс суртахууны үндсэн дөрвөн зарчим байдаг. Эдгээр нь: 1. Бусдыг үл хорлон буяныг үйлдэх, буянаа нэмэх. 2. Бусдад хүч үл хэрэглэн эе эвийг хичээх 3. Yл бузарлан сэтгэлийг ариусгах 4. Аливаад үл мэхлэх шударгыг эрхэмлэх юм. Өвөг дээдэс маань буян хурааж, нүгэл хийхгүй амьдрахыг чухалчилдаг байжээ. Одоо болон ирээдүйд сайн үр дагавартай ажил үйлийг буян хэмээх бөгөөд одоо болон ирээдүйд хорлолтой тусгүй бол нүгэл гэнэ. Буянтай сайн үйл нь хүний сэтгэлийг ариусгаж, зовлон зүдгүүрээс салгаж, ангижруулж ирээдүйд дэлгэрэх сайн үйлийн эхлэл байдаг. Хүч хэрэглэх нь аюул гамшгийг дагуулж, өшөө хорсолыг өдөөдөг. Цаашлаад энэ нь урт удаан хугацааны тэмцэлд хүргэх бөгөөд үр дүнд нь их хэмжээний гарз хохирол гарч, ирээдүйд сөрөг муу үр дагавар ихтэй байдаг. Эе эвийг хичээх нь хүний ухаан, сайн сайханд итгэх итгэл юм. Хорон санаа, өш хонзон, шунал, тачаал, худал хуурмаг нь сэтгэлийг бузарладаг. Хүний сэтгэл бузартахад хүн хүнлэг байх мөс, чанараа алдаж адгуусан шинж рүүгээ ойртдог. Иймээс сэтгэлийг бузарлах аливаа үйлээс хол байж санаа, сэтгэлээ ариусгахыг хичээх нь хүн шиг хүн болоход тустай үйл юм. Булхайдаж, шударгыг үл эрхэмлэх нь худал, хуурмагийн замд хүнийг уруу татах бөгөөд энэ нь тухайн хүний сэтгэлийг бузарлаж, хийсэн үйл нь бусдад гай хорлол болдог тул ёс суртахуунд үүнийг цээрлэдэг байна. Иймээс ч ард түмэн маань “Yнэнээр явбал үхэр тэргээр туулайг гүйцнэ” гэж сургамжилсаар иржээ. Алтан зарчим:- "Өөртөө хүсэхгүй зүйлийг бусдад бүү хий".

Орчин үеийн ёс зүйн ойлголт

18 дугаар зууны Пруссын философич Иммануил Кант шинжлэх ухааныг өөрийнхөө протестант хүмүүжлийн зан суртахууны хатуу шаардлагын зарчимтай зохицуулж,зан суртахууны үндсэн зарчмуудыг учир зүйн хувьд үндэслэхийг оролдсон. Философичид ёс зүйн тухай ярихдаа үнэн хэрэгтээ бие биенээсээ огт ондоо гурван асуудлыг гаргаж тавьдаг. Энэ нь:

Би өөрийнхөө зан суртахууны зарчмыг үнэн зөв гэдэгт хэрхэн итгэж үнэмших ёстой вэ?
Зан суртахууны үүднээс үзэхэд их хүнд хэцүү асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэж болох вэ?
Хэрхэн сайн сайхан амьдарч болох вэ?

Кант ямар ч нөхцөлд бүх хүний хувьд туйлын бүрэн зөв зарчим болох Категорик императив гэж нэрлэгдсэн зан суртахууны зарчмыг гаргаж хэрэглэсэн. Харин ийм түгээмэл үйлчилдэг зарчим байна гэдгийг ёс зүйн релятивизм болон ёс зүйн скепицизм хоёр үгүйсгэдэг. Хүнд хэцүү тохиолдлыг шийдвэрлэхийн тулд утилитаризмын төлөөлөгчид болох Иеремия Бентам, Жон Стюарт Милль нар хамгийн их олон хүмүүст хамгийн Их Аз Жаргал өгөх зарчмыг гаргаж ирсэн. Утилитаризм бол зан суртахууны ба орчин үеийн философийн хамгийн их маргаантай онолын нэг мөн юм.

Платоноос эхлээд Карл Маркс хүртэлх олон философичид сайн сайхан амьдралын үзэл баримтлалын үндэс болгож хувь хүний эрүүл хөгжлийн онолыг боловсруулж байсан. Эдгээр философичдын гол үзэл санаа бол жинхэнэ сайн сайхан амьдралд хүрэх зам нь хүний дотоодод сайн зохион байгуулагдсан, эрүүл саруул сэтгэцийг бүрдүүлэх явдал байв. Энэ үзэл санаануудыг өнөөдөр ч гэсэн философич, сэтгэл зүйчид судалсаар байна

Хавсарга ёс зүй

Хавсарга ёс зүй нь бодгаль хүн, бичил бүлэг зэрэг хүн амын аж төрөх ёс, үйл ажиллагаа, эрүүл мэнд, зарим нөхцөлд амь нас гэх зэрэгт холбогдсон өвөрмөц эрх ашгийг шууд авч үздэг. Тэрхүү асуудлыг яаж шийдвэрлэх нь хүн ам, улс орон, хүн төрөлхтөн зэрэг холбогдох өргөн нийтлэгийн ёс суртахууны үнэлэмж, ёс суртахууны хэм хэмжээнүүдийг хөнддөг, тийм асуудлуудыг судалдаг салбар ёс зүйг хавсарга ёс зүй гэдэг.

Хавсарга ёс зүйг:

Гэр бүлийн ёс зүй
Мэргэжлийн ёс зүй
Шашны ёс зүй
Харилцааны ёс зүй гэх мэтээр ангилдаг.

Мэргэжлийн ёс зүйд дараах мэргэжлүүдийн ёс зүй нийгмийн өмнө чухал байр суурь эзэлдэг. Үүнд:

Сэтгүүлчийн ёс зүй
Анагаахын ёс зүй
Урлагийн ёс зүй
Сурган хүмүүжүүлэх ёс зүй
Төрийн албан хаагчийн ёс зүй