Алтай ястан хуудасны эх кодыг харах

{{Ард түмэн
|нэр_анги    = Алтай ястан<br>[[Алтай хэл|Алтай-кижи]]
|зураг       = [[Зураг:Altais.jpg|300px]]
|тайлбар     = 20-р зууны эхэн үеийн зураг
|онцлох_нэрс = Орос, англи, алтай бичгээс → Алтай<br>Чингийн түүхээс → Алтан нуурын Урианхай
|нутаг_орон  = Дэлхий даяар — '''204 мянга'''. Үүнээс:<br>{{RUS2}} — 85,773 ([[2010]])<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref><br>
* [[Зураг:Flag of Altai Republic 1994.svg|20px]] [[Бүгд Найрамдах Алтай Улс|Алтай]] ([[Бүгд Найрамдах Алтай Улс|БНАлтУ]]) — 109,876 ([[2010]])<ref name="пер.2010"/><br>
* [[Алтайн хязгаар]] — 9,164 ([[2010]])<ref name="пер.2010"/><br>
|хэл_аялгуу = Киргиз-кипчак хэлний салбар [[Алтай хэл]], мөн [[Орос хэл]]
|бичиг_үсэг  = [[кирилл үсэг]]т Алтай бичиг ([[1944]] оноос)
|шүтлэг = [[Бөө мөргөл]], [[Христосын шашин|Христос]], бурханизм
|хэл_угсаа       = [[Түрэг угсаатан]]
|ойр_төрөл       = Шор, [[Хакас ястан]], [[Хиргис үндэстэн]]
|өвөг_дээдэс     = 
}}
{{Ялгах1|ард түмнийг|Алтай}}
'''Алтай''' ([[монгол бичиг|монгол бичгээр]]: {{MongolUnicode|ᠠᠯᠲᠠᠢ}}; ''алтаи'', бусад зүйлсээс ялгаж '''Алтай ястан''', [[Манж Чин улс|Манжийн]] үед [[монголоор]] '''Алтан нуурын [[Урианхай]]''' гэсэн баримт бий,<ref>C.P.Atwood-Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, p.9</ref> [[оросоор]] олон тоонд Алтайцы, [[англиар]] олон тоонд Altay people, Altaians) — Алтай, [[телеут]], [[тэлэнгэд]] (оросоор теленгит), [[куманд]], [[тубалар]] зэрэг бүлэгт хуваагддаг [[Оросын Холбооны Улс|Орос]]ын өмнө Сибирийн [[Бүгд Найрамдах Алтай Улс|Алтай орны]] уугуул ард түмэн. Оросоор [[1948]] он хүртэл "ойрат", "ойрот" («[[ойрад]]» гэсэн үг), түүнээс хойш уул ус, газар орны "[[Алтай]]" гэх нэрээр бүртгэгдэх болсон [[түрэг]] хэл-угсааны [[ард түмэн]], найман түмэн хүнтэй [[ястан]]. Монголчууд алтайчуудыг тэлэнгэд аймаг гэж нэрлэж байжээ.

== Түүх ==
Эрт цагийн түүх шаштир бичигт Хүннүгийн үеэс нэр нь тэмдэглэгдэж ирсэн. Монголын түүхэнд арилшгүй тодоос тод тэмдэглэгдэн үлдсэн бөгөөд Чингис хаанд дагаар орсон Алтай-Сибирийн олон аймаг, овгийн нэгээхэн хэсэг, Баруун монголын Зүүнгарын хаант улсын бүрэлдэхүүнд орж дөрвөн ойрадуудтай ихээхэн дотно нягт харилцаатай байсан бөгөөд ислам шашинт казах, киргиз, башкир нараас өөрсдийгөө хамгаалахын тулд ойрад-зүүнгарын хаад ноёдтой худ ураг, вассалийн харилцаатай байжээ. Зүүнгарын хаад ч татвар эмсээ эндээс авч байв. Галданцэрэн хаан мөн л энд төрж мэндэлжээ.Зүүнгарын их улс голомтоороо самран мөхсөнөөс казах,киргизүүдтэй дангаар тулалдаж хүчин мөхөсдсөн тул нэг хэсэг нь XVIII зуунд Хаант орос, нөгөө хэсэг нь манж чин улсад бууж өгсөн юм байна.

Алтай ястны өөртөө засах нутаг нь 1922-1948 онд Ойротын автономит муж нэртэй байсан бол 1948-1992 онд Уулын Алтайн автономит муж нэртэй байв.  Ойротын автономит мужийн нийслэл нь Ойрот-Тура (Горно-Алтайск) байв. 20-р зууны үед тэдэнд өөрсдийгөө [[ойрад]] монголчуудтай холбох үзэл хүчтэй хадгалагдаж байв. 1922 онд автономит муж байгуулагдах үед дараах мэдэгдлийг [[:ru:Ойротская автономная область|гаргажээ]]:
"Ойрадууд нэгэн цагт өөлд, дөрвөд, торгууд, тэлэнгит зэрэг олон ард түмнээс бүрдэж байсан билээ. Эдгээр ард түмний ихэнх нь Монголын хилийн дагуу үлдсэн нь Орост байна. Алтайчуудын хамгийн ойрын хөрш нь  өөлд, дөрвөд, ойрад, урианхай нар юм. Хэдийгээр олон саад тотгор тохиолдсон ч эдгээр ард түмний сэтгэл зүрхний холбоо таслагдан үгүй болоогүй юм. 2-р сарын хувьсгал (1917 оны) алтайчуудад үндэсний хөдөлгөөн өрнүүлэх боломж олгоогүй билээ. Зөвлөлт засаг ойрадын автономит муж байгуулсан нь Монголын ойрадуудын анхаарлыг татаж байгаа нь тодорхой. Урианхай хязгаарын тувачууд (ойрадын ард түмний нэг хэсэг) мөн бусад ойрадуудтай нэгдэхийг эрмэлзэж байна. Гэвч Алтай нутаг дахь цагаантны цэргийн үйл ажиллагаа нь Алтай дахь ойрадуудыг Оросын бүрэлдэхүүнд байсан тохиолдолд аливаа хавчлага хэлмүүлэгдэлтээс  ангид байж болохыг харуулж байна" <ref>«Советская Сибирь» № 219 (869). 1922 он. Ново-Николаевск.</ref>

== Соёл ==
Монголоос буддын шашин алтайчуудын дунд нэвтэрснээр зөвхөн алтайчуудад байдаг бурханизм хэмээх шарын шашны өвөрмөц урсгал үүсчээ. Цагаан сар тэмдэглэдэг байсан нь орхигджээ.


== Угсаатны бүлгүүд ==
* Алтай-кижи (өмнөд алтайчууд),   [[Кемерово муж]]ийн [[телеут]]ууд. [[Өмнөд алтай аялга]]ар ярьдаг, (1948 он хүртэл ойрад хэл гэж нэрлэж байсан). [[Катунь]], Башкаус, Чуя голд амьдардаг.

* Умард алтайчууд, [[умард алтай аялга]]ар ярьдаг: [[кумандинчууд]] ([[Бия]] голд), [[челканчууд]] (Лебедь голд) , [[тубалар]] (Бия голын зүүн эрэг дагуу)

Өмнөд, хойд алтайчуудын дунд антропологи, хэл, соёлын нилээдгүй ялгаа бий.<ref>Потапов Л. П. Этнический состав и происхождение алтайцев. Историко-этнографический очерк. А. П. Окладников. — Л.: Наука, 1969. — 196 т.</ref> Учир нь хойд хэсэг нь фин угоруудаас өмнөд хэсэг нь монгол, түрэгүүдээс үүсчээ. 

===Овгууд ===
[[Найман]] буюу майман овог томоохон овгийн тоонд ордог. 12-р зуунд Найман аймаг Алтайн нуруунд нутаглаж байсан тул энэ нутагт найман гаралтай хүмүүс үлджээ. Зарим алтайчууд найман, зарим нь майман гэж нэрлэдэг.

== Зураг ==
<center><gallery>
Зураг:SB - Altai man in national suit on horse.jpg
Зураг:SB - Altay woman with horse.jpg
</gallery></center>

==Мөн үзэх==
*[[Урианхай]]

==Эх сурвалж==
{{reflist}}


==Гадаад холбоос==
*[http://www.e-reading.ws/chapter.php/56175/11/Tengerekov_-_Telengety.html ХАН АБАК]
*[https://web.archive.org/web/20150402182639/http://russiasib.ru/teleuty/ ТЕЛЕУТЫ Энциклопедия Сибири]
*[http://archeologia.narod.ru/barnaul.htm Алтай: Чагатайская земля]
*[https://web.archive.org/web/20151024060229/http://www.xn----8sbvbdjcks6a.xn--p1ai/2012/12/teleutckaya-zemlya.html Телеутская землица] 
*[http://www.loveread.ec/read_book.php?id=9887&p=43 Покорение Сибири: Мифы и реальность]
*[http://rositsa.dreamwidth.org/463378.html Телеуты, они же теленгеты, они же теленгиты]
*[http://wiki.darlingcity.ru/wiki/%D0%94%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:_%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%83%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D0%BD%D0%B0._%D0%A7%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C_I. Дорусская история: русско-телеутская война. Часть I]
*[https://web.archive.org/web/20130813113322/http://www.althisto.ru/prisoedinenie-altaya-k-rossii/prisoedinenie-territorii-altaya-k-rossiyskomu-gosuda.html Присоединение территории Алтая к Российскому государству]
*[http://e-lib.gasu.ru/da/archive/2003/10/13.html Кызласов Л.Р, ГОСУДАРСТВА ЮЖНОЙ СИБИРИ В XVI-XVIII вв]
*[http://books.google.com.au/books/about/%D0%A2%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%83%D1%82%D1%8B_%D0%B8_%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B2_XVII.html?id=RlsdAAAAMAAJ Телеуты и русские в XVII-XVIII веках]
*[https://web.archive.org/web/20180131162245/http://xn--h1aaridg8g.xn--80aaf0d.xn--p1ai/index.php/%D0%9A%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%9E%D0%B9%D1%80%D0%BE%D1%82%D0%B8%D0%B8 Краткая история Ойротии]
*[http://mdrussia.ru/index.php/topic/14415-%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%81%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C-%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D1%8B%D0%B5-%D0%BF%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B0-%D0%B2-%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8/ Западная Сибирь . Белые пятна в истории]
*[http://vivaldi.nlr.ru/bd000139871/details Род и община у телеутов в XIX - XX веках]
*[https://web.archive.org/web/20150701045337/http://www.altaj.ru/rasselenie_altajcev?page=0%2C2 Расселение алтайцев]
*[http://books.google.com.au/books/about/%D0%A2%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%83%D1%82%D1%8B_%D0%B8_%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B2_XVII.html?id=RlsdAAAAMAAJ Телеуты и русские в XVII-XVIII веках]

{{Алтай язгуурын хэлтэнд хамаарах}}
{{Түрэг угсаатан}}

[[Ангилал:Ази дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Алтай]]
[[Ангилал:Оросын уугуул ард түмэн]]
[[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]]