Аргон хуудасны эх кодыг харах

{{Infobox аргон}}

'''Аргон''' нь [[химийн элемент]], [[атомын дугаар]] нь 18, химийн тэмдэглэгээ нь '''Ar'''.  Аргон нь [[үелэх систем]]ийн 18-р бүлэг буюу [[инерт хий|инертийн хийн бүлгийн]] гуравдахь элемент бөгөөд [[Дэлхий|дэлхий]]н [[агаар мандал|агаар мандлын]] 0.93%-ийг эзлэнэ. Дэлхий дээр хамгийн өргөн тархалттай инерт хий юм. Аргоны [[электрон үүл]]ний хамгийн гадна орбит [[электрон]]оор бүрэн дүүргэгдсэн байдаг тул хамгийн тогтвортой, өөр элементүүдтэй [[химийн холбоо]] үүсгэдэггүй болно. 

== Химийн шинж чанар ==
Аргон нь [[хүчилтөрөгч]]ийн хийтэй ойролцоо хэмжээтэй, харин [[азот]]оос 2.5 дахин ихээр усанд уусна. Аргон нь өнгө, үнэр, амтгүй. [[Хийн төлөв|Хий]] болон [[шингэн төлөв]]т хоргүй элемент. Аргон нь ямарч нөхцөлд инерт шинжтэй, өрөөний температурт тогтвортой нэгдэл үүсгэхгүй. 

Аргон нь хэдийгээр инерт хий боловч, Хелсинкийн Их сургуулийн лабораторид аргоныг [[фтор]] ба [[устөрөгч]]тэй нэгдүүлэн  ''аргон гидрофлюорид'' (HArF) метастэбл нэгдлийг гарган авсан байна<ref>"[http://www.lenntech.com/Periodic-chart-elements/Ar-en.htm Periodic Table of the Elements: Argon]." ''[http://www.lenntech.com/ Lenntech].'' 2008. Retrieved on September 3, 2007.</ref>. 
Хэвийн нөхцөлд аргон нь HArF нэгдэл үүсгэхгүй боловч, аргон нь мөн усны молекулийн латиссд (lattice) урхилагдан [[клатрат]] үүсгэж болно<ref>{{cite web |url=http://ej.iop.org/links/r5qIClVyX/UJoriTXQ2xG1FnZqav5vpA/jpconf6_29_001.pdf |title=Microscopic model of clathrate compounds |accessdate=2007-03-08 |last=Belosludov |first=V. R. |authorlink= |coauthors=O. S. Subbotin, D. S. Krupskii, O. V. Prokuda, and Y. Kawazoe |year=2006 |publisher=Institute of Physics (has blown up once in a while) Publishing |pages=1 |language=English |archiveurl= |archivedate= |quote= }}{{Dead link|date=Есдүгээр сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Аргон агуулсан [[ион]]ууд болон өдөөгдсөн төвшний комплексууд, жишээлбэл ArH+, ArF байдгийг тогтоосон байна. Онолын тооцооллоор хэд хэдэн төрлийн аргон агуулсан тогтвортой нэгдлүүд байж болох боловч, одоогоор эдгээр нэгдлүүдийг гарган авч чадаагүй байна. 

== Түүх ==

Аргоныг ([[грек хэл|Грек]] гаралтай, "идэвхигүй" гэдэг утгатай үгнээс гаралтай ба химийн хувьд идэвхигүй гэдэг утгыг агуулна)<ref name="lazyone1">Hiebert, E. N. Historical Remarks on the Discovery of Argon: The First Noble Gas. In Noble-Gas Compounds; Hyman, H. H., Ed.; University of Chicago Press: Chicago, IL, 1963; pp 3–20.</ref><ref name="lazyone2">Travers, M. W. The Discovery of the Rare Gases; Edward Arnold & Co.: London, 1928; pp 1–7.</ref><ref name="lazyone3">Rayleigh, Lord; Ramsay, W. Argon: A New Constituent of the Atmosphere. Chem. News 1895 (February 1), 71, 51–58.</ref> анх 1785 онд [[Хенри Кавендиш]] агаарт  агуулагдаж магадгүйг таамаглаж байсан боловч 1894 онд [[Лорд Рэлей]], [[Уильям Рамзай]]  нар агаарын дээжээс [[хүчилтөрөгч]], [[азот]]ыг зайлуулах туршилтаараа нээсэн байна<ref>{{cite journal | title = Argon, a New Constituent of the Atmosphere. | author = [[Lord Rayleigh]];[[William Ramsay]]  | journal = Proceedings of the Royal Society of London | volume = 57 | issue = 1 | pages = 265–287 | year = 1894 - 1895 | url = http://links.jstor.org/sici?sici=0370-1662%281894%2F1895%2957%3C265%3AAANCOT%3E2.0.CO%3B2-X | doi = 10.1098/rspl.1894.0149}}</ref><ref>{{cite web| url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1904/ramsay-lecture.html | title=Nobel Lecture in Chemistry, 1904 | author=William Ramsay}}</ref>. Тэд агаар дахь азот нь, азот агуулсан химийн нэгдлээс ялган авсан азотоос 50% хүнд болохыг тогтоож, хэдэн сарын дараа агаарт, азоттой хамт өөр хий байна гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн байна<ref>[http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9B04E3D61139E033A25750C0A9659C94649ED7CF ABOUT ARGON, THE INERT; The New Element Supposedly Found in the Atmosphere.] The New York Times, 3 March 1895</ref>. 1882 онд Х.Ф.Невал, В.Н.Хартлей нар биенээсээ үл хамааран хийсэн туршилтаараа агаарын өнгөний [[спектр]]ээс нэг шинэ шугам тодорхойлсон боловч энэхүү шугамд тохирох элементийг тодорхойлж чадаагүй байна. Аргон нь инерт хийнүүээс хамгийн түрүүнд нээгдсэн болно. Аргоны одоогийн химийн тэмдэглэгээ болох '''Ar'''-ыг 1957 онд тогтсон ба үүнээс өмнө '''A''' гэж тэмдэглэж байжээ<ref>{{cite web |url= http://www.nndc.bnl.gov/content/elements.html |title=  History of the Origin of the Chemical Elements and Their Discoverers |accessdate= |author=Holden, Norman E. |authorlink= |coauthors= |date=12 |year=04 |month=03 |format= |work= |publisher=National Nuclear Data Center (NNDC) |pages= |language=English |archiveurl= |archivedate= |quote= }}</ref>.

== Тархалт ==
[[Зураг:youtube.jpg||thumb|left|Аргон ба [[мөнгөнус]]ны уур бүхий хоолой]]
Аргон нь дэлхийн агаар мандлын эзэлхүүний 0.934%, массын 1.29% эзлэх тул агаар нь аргоныг ялган авах гол түүхий эд болно. Цэвэр Аргоныг, [[азот]], [[хүчилтөрөгч]], [[неон]], [[криптон]], [[ксенон]]той адил, маш бага температурт фракцийн нэрлэг хийх замаар ялган авдаг байна<ref>{{cite web |url=http://elements.etacude.com/Ar.php |title=Argon, Ar |accessdate=2007-03-08}}</ref>.  

[[Ангараг]] гаригийн агаар мандал <sup>40</sup>Ar-ыг 1.6%, <sup>36</sup>Ar-г 5 ппм (ppm) хэмжээтэй агуулна. [[Буд]] гаригийн нимгэн агаар мандал нь 70% Аргоноос тогтдог байна. 2005 онд [[Санчир]] гаригийн хамгийн том сар болох Титан дээр Аргон байгааг нээжээ<ref>{{cite web |url=http://www.esa.int/esaCP/SEMHB881Y3E_index_0.html |title= Seeing, touching and smelling the extraordinarily Earth-like world of Titan |accessdate=|author=|authorlink= |coauthors= |date=21 |year=05 |month=01 |format= |work= |publisher=European Space Agency |pages= |language=English |archiveurl= |archivedate= |quote= }}</ref>.

== Изотопууд ==
Дэлхий дээрхи хамгийн өргөн тархалттай [[изотоп]]ууд нь <sup>40</sup>Ar (99.6%), <sup>36</sup>Ar (0.34%) ба <sup>38</sup>Ar (0.06%) юм. Байгаль дээр тааралдах <sup>40</sup>[[Кали|K]] ([[Изотопи#Тогтворгүй изотопи|хагас задралын хугацаа]] нь 1.25X10<sup>9</sup> жил) нь  <sup>40</sup>Ar (11.2%) ба <sup>40</sup>Ca (88.8%) болон хувирна. Уг элементүүдийн харьцаан дээр тулгуурлан [[чулуулгийн үнэмлэхүй нас]]ыг тогтооно<ref name=iso>{{cite web |url=http://www.geoberg.de/text/geology/07011601.php |title=40Ar/39Ar dating and errors |accessdate=2007-03-07}}
</ref>.

Дэлхийн агаар мандалд <sup>39</sup>Ar нь сансрын туяаны нөлөөгөөр, Дэлхийн газрын гадаргуу орчимд (газрын гүнд) <sup>39</sup>K-ийн задралаар үүснэ. <sup>37</sup>Ar нь <sup>40</sup>Ca задралаар [[цөмийн бөмбөг]]ийн туршилтийн үед үүсдэг байна. <sup>37</sup>Ar-ны хагас задралын хугацаа нь 35 өдөр байна<ref name=iso/>

== Найрлага ==
Аргоны электроны "s" ба "p" орбит нь [[электрон]]оор дүүргэгдсэн байдагаас болж аргон нь маш тогтвортой, бусад элементүүдтэй химийн холбоо үүсгэдэггүй байна. 2000 онд Хельсинкийн Их Сургуулийн эрдэмтэд анхны аргон өөр элементтэй нэгдсэн нэгдлийг (аргон гидрофлюорид буюу HArF) гарган авсан байна. Уг нэгдлийг маш бага хэмжээний [[устөрөгч]] ба [[фтор]] агуулсан хөлдүү аргоныг хэт ягаан туяагаар шарах замаар синтезлэсэн байна<ref>{{cite web |url=http://pubs.acs.org/cen/80th/noblegases.html |title=The Noble Gases |accessdate= |author=Bartlett, Neil |authorlink= |coauthors= |date= |year= |month= |format= |work= |publisher=Chemical & Engineering News |pages= |language=English |archiveurl= |archivedate= |quote= }}</ref> Уг нэгдэл нь 40 К буюу −233&nbsp;°C хүртэлх температурт тогтвортой байна.

2003 онд аргон дифлюоридыг (ArF<sub>2</sub>) нээснийг зарласан боловч батлагдаагүй байна. 
[[Зураг:Argon ice 1.jpg|250px|thumb|Аргон мөс хайлж байгаа нь]]

== Аргон гарган авах ==
Азотын буцлах температур 77.3K, aргоных 87.3 K, хүчилтөрөгчийнх 90.2 K байдаг тул энэ чанарыг нь ашиглан үйлдвэрийн нөхцөлд шингэрүүлсэн агаарыг нэрэх замаар эдгээр элементүүдийг гарган авна. Жилд Дэлхийн хэмжээнд 700 000 тонн аргоныг үйлдвэрлэдэг байна<ref>[http://environmentalchemistry.com/yogi/periodic/Ar.html Periodic Table of Elements: Argon – Ar (EnvironmentalChemistry.com)<!-- Bot generated title -->]</ref>

==== Цацраг идэвхит задралаар ====
<sup>40</sup>Ar нь хамгийн өргөн тархалттай изотопи бөгөөд <sup>40</sup>Кали задралаар (хагас задралын хугацаа нь 1.25X10<sup>9</sup> жил) үүснэ.  
===== Кали-Аргоноор үнэмлэхүй нас тогтоох арга =====
{{main|Үнэмлэхүй нас тогтоох кали-аргоны арга}}

== Хэрэглээ ==
[[Зураг:Argon.jpg|thumb|left|180px|Гал унтраахад зориулсан аргон хий бүхий баллон. Аргон нь цахилгаан хэрэгслийг гэмтээхгүй]]
Аргоны хэд хэдэн чухал шинж нь түүний хэрэглээг тодорхойлно:
* Инерт хий. Ихэнхидээ азотын хийнээс илүү инерт шинж бүхий хий шаардлагатай үед 
* Бага [[дулаан дамжуулалт]] шаардлагатай үед
* Электрон шинж чанар (ионжилт ба шингээлтийн спектр) шаардлагатай үед аргоныг хэрэглэнэ.

Бусад инерт хийнүүдийг ашиглаж болох боловч аргон нь хамгийн элбэг, хамгийн хямд инерт хий юм. Аргон нь харьцангуй хямд өртөгтэй. Учир нь их хэмжээгээр хэрэглэгддэг хүчилтөрөгч, азотыг үйлдвэрлэх үед дагалдах бүтээгдэхүүн болж гардаг. Хэдийгээр бусад инерт хийнүүдий мөн дагалдах бүтээгдэхүүн болж гарах боловч аргон нь агаарт хамгийн их хэмжээгээр агуулагддаг байна. 

Аргоныг доорхи зорилгоор хэрэглэнэ. Үүнд: 
* Гэрэл ба гэрлэн чимэглэлд  
* Гагнуурт CO<sub>2</sub>-той цуг
* Гал унтраах зорилгоор (зураг)
* Плазмийн хий болгон ICP [[спектроскопи]]удад .
* [[Титан]] зэрэг идэвхитэй металлийн боловсруулалтын үед идэвхигүй бүрхүүл болгон  
* [[Цахиур (химийн элемент)|Цахиур]] ба [[германи]]й талстыг ургуулахгүйн тулд агаарын оронд 
* Музей ба архивийн эртний бичиг баримтыг агаарын хүчилтөрөгчтэй урвалд орохоос хамгаалан<ref>[http://www.archives.gov/national-archives-experience/charters/treasure/declaration_facts.html USA National Archives description of how the Declaration of Independence is stored and displayed]. More detail can be found in this [http://www.archives.gov/national-archives-experience/charters/charters_preservation_01.html  more technical explanation], especially [http://www.archives.gov/national-archives-experience/charters/charters_preservation_04.html Page 4], which talks about the argon keeping the oxygen out.</ref>
* Онгойлгосон [[вино]]г исэлдэхээс хамгаалах
* Вино исгэж буй торхны дээд хэсэг дэх агаарыг зайлуулахад 
* Эмийн үйлдвэрт эм бэлдэж буй лонхонд аргаарын хүчилтөрөгч орохоос хамгаалан 
* Пуужингийн хошуу хэсгийг хөргөхөд <ref>{{Cite web |url=http://home.wanadoo.nl/tcc/rnlaf/aim9.html |title=Description of Aim-9 Operation |access-date=2008-06-13 |archive-date=2008-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081222025556/http://home.wanadoo.nl/tcc/rnlaf/aim9.html |url-status=dead }}</ref>
* Бал чулуун шатаагч зуухны [[бал чулуу]]г хүчилтөрөгчтэй урвалд орохоос хамгаалах зэрэгт ашиглана. 

Дараагийн нэг чухал хэрэглээ нь аргоны дулаан дамжуулалт бага байдаг дээр үндэслэнэ.
Цонхонд дулааны алдаглыг багасгах зорилгоор ашиглана<ref>{{cite web |url=http://www.bchydro.com/powersmart/elibrary/elibrary644.html |title=Energy-Efficient Windows |accessdate=2007-03-08 |publisher=Bc Hydro |archive-date=2007-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070202060928/http://bchydro.com/powersmart/elibrary/elibrary644.html |url-status=dead }}</ref>. Усанд шумбагчдын хувцасыг аргоноор дүүргэнэ. Учир нь аргон инерт бас дулаан бага дамжуулна. 

Аргоны ионжих ба гэрэлтэх чанарыг ашиглана. [[Физик]]ийн туршилтуудад [[калориметр]], плазм ламп болгон хэрэглэнэ. Хөх аргон [[лазер]]ийг [[нүд]], [[артерийн судас]] зэргийн хагалгаанд хэрэглэнэ<ref>{{cite web |url=http://www.spie.org/Conferences/Programs/06/pw/BiOSAbstracts.pdf |title=Tissue Optics, Laser-Tissue Interaction, and Tissue Engineering |accessdate=2007-03-08 |last=Fujimoto |first=James |authorlink= |coauthors=Rox Anderson, R. |date= |year=2006 |month= |format= |work= |publisher=Biomedical Optics |pages=77-88 |language=English |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060314023356/http://spie.org/Conferences/Programs/06/pw/biosAbstracts.pdf |archivedate=2006-03-14 |quote= |url-status=dead }}</ref>. 

Эдгээрээс гадна Аргон-39 (хагас задралын хугацаа 269 жил) газрын доорхи ус ба мөсний үнэмлэхүй нас, [[Үнэмлэхүй нас тогтоох кали-аргоны арга|кали-аргоны арга]] нь [[магмын чулуулаг|магмын чулуулгийн]] [[чулуулгийн үнэмлэхүй нас|үнэмлэхүй нас]] тогтооход хэрэглэгдэнэ.

== Сөрөг нөлөө ==
Аргон нь хэдийгээр хоргүй боловч агаарт их хэмжээгээр агуулагдах үед хүн өөрт шаардлагатай хүчилтөрөгчийг авч чадахгүйд хүрч болно. [[АНУ]]-ын [[Флорида]]д аргон хадгалдаг танкнаас аргон алдагдан хэд хэдэн хүн амь насаа алдсан байна<ref>Middaugh, John; Bledsoe, Gary. "[http://www.hss.state.ak.us/dph/ipems/occupation_injury/reports/docs/94ak012.htm Welder's Helper Asphyxiated in Argon-Inerted Pipe (FACE AK-94-012)]." ''[http://www.hss.state.ak.us/dph/ State of Alaska Department of Public Health].'' [[June 23]], [[1994]]. Retrieved on [[September 3]], [[2007]].</ref>.

== Гадаад холбоос ==
{{Commons|Argon}}
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Ar/index.html WebElements.com – Argon]
* Diving applications: [http://www.decompression.org/maiken/Why_Argon.htm Why Argon?]
* [http://www.uigi.com/argon.html Argon Ar Properties, Uses, Applications]
* [http://www.compchemwiki.org/index.php?title=Argon Computational Chemistry Wiki]
* [https://web.archive.org/web/20060929010956/http://periodic.lanl.gov/elements/18.html Los Alamos National Laboratory – Argon]
* [http://wwwrcamnl.wr.usgs.gov/isoig/period/ar_iig.html USGS Periodic Table - Argon]
* Emsley, J., Nature’s Building Blocks; Oxford University Press: Oxford, NY, 2001; pp. 35-39.
* Brown, T. L.; Bursten, B. E.; LeMay, H. E., In ''Chemistry: The Central Science'', 10th ed.; Challice, J.; Draper, P.; Folchetti, N. et al.; Eds.; Pearson Education, Inc.: Upper Saddle River, NJ, 2006; pp. 276 and 289.
* Triple point temperature: 83.8058 K - {{cite journal | first=H. | last=Preston-Thomas | title=The International Temperature Scale of 1990 (ITS-90) | journal=Metrologia | volume=27 | pages=3–10 | date=1990 | url=http://www.bipm.org/en/publications/its-90.html | doi=10.1088/0026-1394/27/1/002}}
* Triple point pressure: 69 kPa - {{cite book | title=CRC Handbook of Chemistry and Physics | edition=85th edition | publisher=CRC Press | date=2005 | location=Boca Raton, Florida | chapter=Section 4, Properties of the Elements and Inorganic Compounds; Melting, boiling, triple, and critical temperatures of the elements}}

== Эшлэл ==
<references />

{{Зай авах}}
{{Үелэх системийн холбоос мөр}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Аргон| ]]
[[Ангилал:Инерт хий]]
[[Ангилал:Химийн элемент]]
[[Ангилал:3-р үеийн элемент]]
[[Ангилал:Гал унтраагч бодис]]
[[Ангилал:Хүнсний нэмэлт бодис]]
[[Ангилал:Сэргээш]]