Ар элстэйн чуулган

1688 онд Манжийн эрхшээлд орсон Сөнид аймгийн нутаг Ар элстэй хэмээх газар Чахундорж тэргүүтэй Халхын ноёд чуулж Манжид дагаар орох шийдвэр гаргажээ. Чуулган болсон газрын нэрээр Ар элстэйн чуулган хэмээн нэрлэгджээ. 1688 онд Зүүнгарын Галдан хаан цэргээ авч Халхын нутагт цөмрөн ороход Түшээт хан болон Халхын ноёд эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагдаж, буруулан Сөнидийн нутагт очжээ.

Халхын ноёд Манжийн Энх-амгалан хаанаас тусламж хүсэхэд бусад улсын дотоод хэрэгт оролцох боломжгүй, эртнээс дагаж орсон бол бид цэргээр өмгөөлөн туслах боломжтой гэсэн хариу өгчээ. Хүнд байдалд орсон Халхын ноёд 1688 оны 9 сард Ар элстэй гэдэг газар чуулган чуулжээ. Уг чуулганаар Халх цаашид хэрхэн оршин тогтнох, Манж улс, Орос улсын алиныг нь дагах, Галдантай хэрхэн тэмцэж газар нутгаа чөлөөлөх зэрэг олон чухал асуудлыг хэлэлцжээ.

Монгол ноёдын зарим нь Манжид дагаж орох, нөгөө хэсэг нь Оросыг түшье хэмээн санал хуваагдсанд Өндөр гэгээн Жавзандамбад ханджээ. Өндөр гэгээн Орос улсын шашин ном өөр, үзэл бодол таарахгүй, харин Манж улстай шашин ном адил хэмээснээс үүдэн тус чуулганаас Халх нар Манж улсад дагаж орох шийдвэр гаргажээ.

Чуулганаас ийм шийдвэр гаргахад тухайн үеийн улс төрийн нөхцөл байдал нөлөөлжээ. Үүнд: нэгд, Түшээт ханы эзэмшил нутагт Оросууд суурин байшингаа босгож, шивээ барих болсонд Түшээт хан Чахундорж нар удаа дараа хориг тавьж нүүхийг шаардсан боловч Оросын тал шаардлагыг нь хүлээж авсангүй. 1681- 1687 онуудад Сэлэнгэ, Үдэд байсан Оросын шивээг цэргээрээ бүслэн хааж, орос тосгонууд руу удаа дараа довтолж монгол нутгаас гарч явах шаардлага тавьснаар Орос улстай харилцаа муудсан, хоёрт, эсэргүүцэл этгээд болох Галдан хаан Орос улстай сайн харилцаатай байсан, гуравт, дайны уршгаар газар нутгаасаа хагацаж, хүний нутагт орох оронгүй, хоол хүнсээр гачигдаж байсан зэрэг нь арга буюу ийм шийдвэр гаргахад хүргэжээ.

1688 оны Ар элстэйн чуулганы шийдвэрээр Түшээт хан Чахундорж, Өндөр гэгээн нар харъяат нарынхаа хамт Манж улсад захирагдахыг албан ёсоор зөвшөөрсөн бичиг үйлдэж Манжийн Энх-амгалан хаанд өгчээ. Уг бичгийг Манжийн хаан тааламжтай хүлээн авч Халхыг албан ёсоор оруулан авах чуулганыг сүр жавхлантай ёслол төгөлдөр хийх зарлиг буулгажээ.

Ар элстэйн чуулганы шийдвэрээр Халхын хант улсын тусгаар тогтнол алдагдаж, 200 гаруй жил Манжийн эрхшээлд оров.