Бутан хуудасны эх кодыг харах

{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Бутаны Хаант Улс
| common_name            = Бутан
| native_name            = {{raise|0.1em|{{native name|dz|འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ}}}}<br />{{small|{{transliteration|dz|Druk Gyal Khap}}}}
| image_flag             = Flag of Bhutan.svg
| flag_type              = [[Бутаны төрийн далбаа|Далбаа]]
| image_coat             = Emblem of Bhutan.svg
| coa_size               = 90
| symbol_type            = [[Бутаны төрийн сүлд|Сүлд]]
| national_anthem        = {{lang|dz|འབྲུག་ཙན་དན་}}<br />{{transliteration|dz|[[Бутаны төрийн дуулал|Друк Цэндэн]]}}<br />"Аянгат лууны улс"{{parabr}} 
| image_map              = Bhutan (orthographic projection).svg
| alt_map                = 
| map_caption            = 
| image_map2             = 
| alt_map2               = 
| capital                = [[Тхимпху]]
| coordinates            = {{Coord|27|28.0|N|89|38.5|E|type:city}}
| largest_city           = capital
| official_languages     = [[Зонка хэл]]
| demonym                = [[Бутаны хүн ам|Бутанчууд‎]]
| government_type        = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[парламентын засаглалын систем|парламентын]] [[Үндсэн хуульт хаант засаг|хагас-үндсэн хуульт хаант засаг]]
| leader_title1          = [[Бутаны ван|Хаан]]
| leader_name1           = [[Жигмэдгэсэрнамжил Ванчиг]]
| leader_title2          = [[Бутаны Ерөнхий Сайдын жагсаалт|Ерөнхий Сайд]]
| leader_name2           = [[Лотай Цэрин]]
| legislature            = [[Бутаны Парламент|Парламент]]
| upper_house            = [[Үндэсний Зөвлөл (Бутан)|Үндэсний Зөвлөл]]
| lower_house            = [[Үндэсний Ассамблей (Бутан)|Үндэсний Ассамблей]]
| sovereignty_type       = [[Бутаны түүх|Түүх]]
| established_event1     = Бутаны нэгдэл
| established_date1      = 1616–1634
| established_event2     = [[Друк Деси|Десигийн удирдлагын]] эрин үе
| established_date2      = 1650–1905
| established_event3     = [[Ванчигийн овог|Ванчигийн овгийн]] эхлэл
| established_date3      = 12 сарын 17, 1907 он
| established_event5     = [[Бутан–Энэтхэгийн харилцаа#1949 оны гэрээ|Энэтхэг-Бутаны гэрээ]]
| established_date5      = 8 сарын 8, 1949 он
| established_event6     = [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ-ын гишүүнчлэл]]
| established_date6      = 9 сарын 21, 1971 он
| established_event7     = [[Бутаны Үндсэн хууль|Үндсэн хуульт хаант засаг]]
| established_date7      = 7 сарын 18, 2008 он
| area_km2               = 38,394
| area_footnote          = <ref name="FYP9">{{cite web |url = http://www.gnhc.gov.bt/wp-content/uploads/2011/04/5yp09_main.pdf |title = 9th Five Year Plan (2002–2007) |publisher = Royal Government of Bhutan |year = 2002 |access-date = 22 August 2011 |archive-url = https://web.archive.org/web/20120320060614/http://www.gnhc.gov.bt/wp-content/uploads/2011/04/5yp09_main.pdf |archive-date = 20 March 2012 |url-status=dead |df = dmy-all }}</ref><ref name="official">{{cite web |url = http://www.bhutan.gov.bt/government/aboutbhutan.php |archive-url = https://web.archive.org/web/20120423102833/http://www.bhutan.gov.bt/government/aboutbhutan.php |archive-date = 23 April 2012 |title = National Portal of Bhutan |publisher = Department of Information Technology, Bhutan |access-date = 22 August 2011 }}</ref>
| area_rank              = 133
| area_sq_mi             = 14,824 <!--38,394 km2-->
| percent_water          = 1.1
| population_estimate    = {{UN_Population|Bhutan}}{{UN_Population|ref}}
| population_estimate_rank = 165
| population_estimate_year = {{UN_Population|Year}}
| population_density_km2 = 19.3<!--754388 / 38394-->
| population_density_sq_mi = 53.0<!--754388 / 14824-->
| population_density_rank = 162
| population_census      = 727,145<ref>{{cite web |title=Bhutan |url=https://www.citypopulation.de/Bhutan.html |website=City Population |access-date=7 May 2019 |archive-date=5 October 2003 |archive-url=https://web.archive.org/web/20031005003408/https://www.citypopulation.de/Bhutan.html |url-status=live }}</ref>
| population_census_year = 2022
| GDP_PPP                = $9.8 тэрбум<ref 
name=imf2>{{cite web|url = https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/April/weo-report?c=514,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2021&ey=2023&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title = Bhutan|publisher = International Monetary Fund|access-date = 30 September 2022|archive-date = 30 September 2022|archive-url = https://web.archive.org/web/20220930062203/https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/April/weo-report?c=514,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2021&ey=2023&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|url-status = live}}</ref>
| GDP_PPP_year           = 2022
| GDP_PPP_rank           = 166
| GDP_PPP_per_capita     = $12,970<ref name=imf2/>
| GDP_PPP_per_capita_rank = 95
| GDP_nominal            = $2.6 тэрбум<ref name=imf2/>
| GDP_nominal_year       = 2022
| GDP_nominal_rank       = 178
| GDP_nominal_per_capita = $3,144<ref name=imf2/>
| GDP_nominal_per_capita_rank = 124
| Gini                   = 37.4 <!--number only-->
| Gini_year              = 2017
| Gini_change            = <!--increase/decrease/steady-->
| Gini_ref               = <ref name="wb-gini">{{cite web |url = http://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI/ |title = Gini Index |publisher = World Bank |access-date = 22 September 2019 |archive-url = https://web.archive.org/web/20140608054636/http://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI |archive-date = 8 June 2014 |url-status=live }}</ref>
| Gini_rank              = 
| HDI                    = 0.666 <!--number only, between 0 and 1-->
| HDI_year               = 2021 <!--Please use the year to which the HDI data refers and not the publication year-->
| HDI_change             = decrease<!--increase/decrease/steady-->
| HDI_ref                = <ref name="HDI">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022|archive-date=8 September 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220908114232/http://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|url-status=live}}</ref>
| HDI_rank               = 127
| currency               = [[Бутаны нгултрум|Нгултрум]] (BTN)<br /> [[Энэтхэг рупи]] (₹) (INR)
| currency_code          = 
| time_zone              = [[Бутаны цаг|BTT]]
| utc_offset             = +06
| date_format            = ЖЖЖЖ-СС-ӨӨ
| drives_on              = Зүүн<ref>{{cite web |title=List of left- & right-driving countries |url=https://www.worldstandards.eu/cars/list-of-left-driving-countries/ |website=WorldStandards |access-date=16 November 2022 |archive-date=10 November 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221110051742/https://www.worldstandards.eu/cars/list-of-left-driving-countries/ |url-status=live }}</ref>
| calling_code           = [[Бутан дахь утасны дугаар|+975]]
| cctld                  = [[.bt]]
| religion               = {{plainlist|
* 84.3% [[Бутан дахь буддын шашин|Буддизм]] ([[төрийн шашин|албан ёсны]])
* 11.3% [[Бутан дахь хиндү шашин|Хиндүизм]]
* 3.2% [[Бутан дахь бомбын шашин|Бомб]]
* 0.7% [[Бутан дахь христийн шашин|Христ]]
* 0.5% [[Бутан дахь шашин шүтлэг|Бусад]]
}}
| religion_year          = 2020
| religion_ref           = <ref name="pew2010">{{cite web|url=http://www.pewforum.org/files/2012/12/globalReligion-tables.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20161213072625/http://www.pewforum.org/files/2012/12/globalReligion-tables.pdf|url-status=dead|title=Pew Research Center – Global Religious Landscape 2010 – religious composition by country|archive-date=13 December 2016}}</ref><ref name="arda2015">{{cite web |url=https://www.thearda.com/internationalData/countries/Country_26_2.asp |title=Bhutan, Religion And Social Profile &#124; National Profiles &#124; International Data |website=Thearda.com |date= |access-date=2022-07-17 |archive-date=17 July 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717141512/https://www.thearda.com/internationalData/countries/Country_26_2.asp |url-status=live }}</ref>
| today                  = 
}}

'''Бутан''' (жонха. འབྲུག་ཡུལ་, вайли ''ʼbrug-yul'', галиг. ''zhuk yü'') албан ёсоор '''Бутаны Хаант Улс''' (жонха. འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་, [[Англи хэл|англи]]. ''the Kingdom of Bhutan'') нь [[Гималайн нуруу|Гималайн нурууны]] зүүн хошуунд орших [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]], [[өмнөд Ази|өмнөд]] [[Ази]]йн [[улс|орон]] юм. Бутан улс нь зүүн, урд, баруун талдаа [[Энэтхэг]], хойд талдаа [[Хятад]] улсуудтай хил залгадгаас гадна [[Балба]], [[Бангладеш]] улсуудтай ойролцоо байрладаг. Нийслэл хот нь 111 мянга гаруй хүн амтай -[[Тхимпху]] хот.  

== Түүх ==
Бутан нь [[17-р зуун]]ы үед төрт улсгүй, салангид олон жижиг хамжлагат ёс тогтож байсныг [[1616]] онд [[Төвөд|Төвөддөө]] хавчигдсан лам [[Агваан Намжил (Бутан)|Агваан Намжил]] ирж нэгтгэн, улс болгосноор өнөөгийн Бутаны суурийг тавьжээ. Агваан Намжилийг 1654 онд өөд болсноос хойш, дотоодын тэмцэл, хөрш улсуудын эзэмшилд орж гарч явсаар, [[1910]] онд [[Британийн эзэнт гүрэн|Британид]] хүлээн зөвшөөрөгдөж, холбоотон болсноор [[тусгаар улс]] болсон. 

Бутанчуудын дийлэнх нь [[Төвөдийн Буддын шашин|Төвөдийн Буддын шашны]] шүтлэгтэй. [[Хэмжээлшгүй эрхт хаант ёс]]той байсан Бутан [[2007]] онд [[Үндсэн хуульт хаант ёс|Үндсэн хуульт хаант]] улс болсон юм. Одоогийн хаан нь [[Жигмэдгэсэрнамжил Ванчиг]], улсын нийслэл нь [[Тхимпху]] хот юм.

== Газар зүй ==
Бутан нь нийт 38,394 ам дөрвөлжин километр нутагтай, 2021 оны байдлаар 727,145 хүн амтай болох ба эдгээр үзүүлэлтээр жижиг орны ангилалд багтах юм. Бутанд аман ярианы 24 [[хэл]] байгаагаас [[Жонха хэл]] нь албан ёсны улсын хэл бөгөөд төвөд үсэг хэргэлдэг байна. 

Бутаны Хаант Улс Өмнөд Азид БНХАУ, Энэтхэг улстай хиллэн оршино. Д.т.д. 7554 м хүртэл өргөгдсөн [[Брахмапутра мөрөн|Брахмапутра мөрөний]] сав газрын өргөн хөндийгөөр хэрчигдсэн тус орны уулын доод хэсэг тропикийн, дээд хэсэг нэлээд хүйтэн уур амьсгалтай. Мөнх ногоон навчит болон навчаа гөвдөг шилмүүст ойтой. Үнэт улаан мод, төмрийн хүдэр, нүүрс, гөлтгөнө, гялтгануур зэрэг баялагтай. 

== Хүн ам ==
Бутан 2021 оны байдлаар 777,486 хүн амтай байсан. Бутан улсын хүн амын дундаж нас 24.8 жил байна. 1000 эмэгтэй тутамд 1070 эрэгтэй ноогддог байна. Бутан улсын бичиг үсгийн түвшин 66% орчим байдаг юм. 
[[Файл:Languages of Bhutan with labels.svg|thumb|354x354px|Бутан улсын хэлнүүд ]]
Бутаны хүн ам нь бхоти болон төвөд, балба, энэтхэг гаралтай хүмүүсээс бүрдэнэ. Албан ёсны хэл нь жонха буюу бхоти. 

== Эдийн засаг ==
Тус улс нь феодалын харилцаа ноёрхсон хөдөө аж ахуйн орон бөгөөд ажил эрхэлдэг хүн амын 95 хувь хөдөө аж ахуйд ажилладаг. Голын хөндий, уулын хормойгоор усалгаатай газар тариалан эрхэлнэ. Газар тариаланд тутрага, буудай, арвай, шар будаа, эрдэнэ шиш, гурвалжин будаа, төмс, хөвөн тариалж хүнсний ногоо, жимс, цэцэрлэгийн аж ахуй голлодог. Бэлчээрийн мал аж ахуйтай. Үхэр, сарлаг, хонь, луус, гахай өсгөнө. 

Гар үйлдвэрийн аргаар хөвөн, хивс, сүлжмэл эдлэл, хөдөө аж ахуйн ба гэр ахуйн хэрэгсэл, мод, металлаар гоёл чимэглэлийн зүйл хийнэ. 

Төмрийн хүдэр, нүүрс, гөлтгөнө, гялтгануур олборлодог. Гадаадад модон эдлэл, лаазалсан жимс, заар гаргана. 

Мөнгөний нэгж нь нгултрум (тикчунг) 

== Гадаад харилцаа ==
Бутан [[Энэтхэг|Энэтхэгтэй]] гэрээ бүхий онцгой эдийн засаг, стратеги, цэргийн хүчтэй харилцаатай харилцаатай. Хоёр улсын 1949 оны гэрээ ёсоор Бутан нь батлан хамгаалах асуудал болон дотоодын бүх хэрэгтээ бүрэн дүүрэн бие даасан боловч гадаад бодлогын салбарт Энэтхэгийн засгийн газрын зөвлөгөөг мөрдлөг болгодог. Тхимпху хотод Энэтхэгийн засгийн газрын улс төрийн төлөөлөгчийн байнгын өргөө байна. 

2007 оны 2-р сард Энэтхэг-Бутаны найрамдлын гэрээг үндсэндээ шинэчилж, Бутан улс гадаад харилцаагаа бүрэн хянах, түүнчлэн тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг тодорхой болгосон.
 
Бутан бол Үндсэн хууль бүхий хаант улс юм. Энэ улс шуудангийн маркаараа дэлхийд алдартай бөгөөд энэ нь ихээхэн орлогын эх үүсвэр болдог байна. 

Бутаны засгийн газар эвсэлд үл нэгдэх, улс орнуудтай найрамдалтай, энх тайвнаар зэрэгцэн орших бодлого явуулж байна. 

Бутан [[Хятад|Хятадтай]] албан ёсны дипломат харилцаагүй ч сүүлийн үед тэдний хооронд янз бүрийн түвшний харилцан айлчлал эрс нэмэгдсэн. Хятад, Бутан хоёр талын анхны хоёр талын хэлэлцээрийг 1998 онд байгуулж, Бутан мөн [[Хонконг]], [[Макао|Макаогийн]] засаг захиргааны онцгой бүсүүдэд өргөмжит консулын газраа байгуулжээ. 

Бутаны Хятадтай хиллэдэг газар нь Хятад улс өөрийн эрх ашгийг хамгаалдаг тул зарим бүс нутагт харилцан заагаагүй байдаг. 2021 онд Хятад улс 35 гаруй жил хилийн асуудлаар хэлэлцээ хийсний эцэст Бутантай харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зуржээ. Ойролцоогоор 269 хавтгай дөрвөлжин км талбайг Хятад, Бутан хоёрын хооронд хэлэлцэж байна. 2005 оны 11-р сарын 13-нд Хятадын цэргүүд Хятад, Бутан хоёрын маргаантай нутаг дэвсгэрт нэвтэрч, зам гүүр барьж эхэлжээ. Бутаны парламентад уг асуудлыг хөндсөний дараа Бутаны Гадаад хэргийн сайд Ханду Ванчук Хятадын эрх баригчдад хандсан байна. Хариуд нь БНХАУ-ын ГХЯ-ны хэвлэлийн төлөөлөгч Чинь Ган хилийн асуудал маргаантай хэвээр байгаа бөгөөд хоёр тал маргааныг энх тайван, эелдэг байдлаар шийдвэрлэхийн төлөө үргэлжлүүлэн ажиллаж байна гэж мэдэгдээд, тус бүс нутагт цэрэг дайчид байгааг үгүйсгэж байна. Энэтхэгийн тагнуулын ажилтан хэлэхдээ, Бутан дахь Хятадын төлөөлөгчид Бутанчуудад "хатуу хариу үйлдэл үзүүлж байна" гэж хэлсэн. Бутаны "Куэнсел" сонинд Хятад улс хилийн дагуух Хятадын нэхэмжлэлийг цаашид ашиглахын тулд замыг ашиглаж магадгүй гэж бичжээ. 

Бутан [[Япон]] улстай маш халуун дотно харилцаатай бөгөөд тус улс хөгжилд ихээхэн дэмжлэг үзүүлдэг. Бутаны хааны гэр бүлийг 2011 онд төрийн айлчлал хийх үеэрээ [[Японы эзэн хаан|Японы эзэн хааны]] гэр бүл хүлээн авчээ. Япон мөн Бутан улсад мөстлөгийн үерийн аюулыг даван туулахад нь эртнээс сэрэмжлүүлэх систем боловсруулж тусалж байна. Бутан улс Бангладештай улс төр, дипломат харилцаатай. Бангладешийн тусгаар тогтнолын 40 жилийн ойн арга хэмжээний үеэр Бутаны хаан хүндэт зочноор оролцжээ. 

Бутан нь 53 улс болон [[Европын Холбоо|Европын холбоотой]] дипломат харилцаатай бөгөөд Энэтхэг, Бангладеш, Тайланд, Кувейт, Бельги зэрэг улсад дипломат төлөөлөгчийн газартай. НҮБ-д [[Нью-Йорк хот|Нью-Йорк]], [[Женев]] хотуудад хоёр төлөөлөгчийн газартай. Бусад улс орнууд Нью Дели, Дака дахь [[Элчин сайдын яам|Элчин сайдын яамаараа]] дамжуулан хавсран сууж дипломат харилцаагаа явуулдаг. Бутан нь Ази, Европын хэд хэдэн улс, [[Канад]], [[Бразил|Бразилтай]] албан ёсны дипломат харилцаатай. [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Их Британи]] зэрэг бусад улс орнууд Бутантай албан ёсны дипломат харилцаагүй боловч [[Шинэ Дели]] дэх Элчин сайдын яамдаараа, НҮБ-д суугаа байнгын төлөөлөгчийн газраар дамжуулан АНУ-тай албан бус харилцаатай байдаг. Их Британи Тимпу хотод өргөмжит консул байдаг. Бутан улстай хамгийн сүүлд 2020 оны 12-р сарын 12-нд дипломат харилцаа тогтоосон улс бол [[Израил]] юм. 

 
== Эшлэл ==
{{reflist}}

{{Ази}}
{{Хөтлөгч мөр Өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг}}
[[Ангилал:Бутан| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:Буурай хөгжилтэй орон]]
[[Ангилал:Далайд гарцгүй орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Хаант Улс]]
[[Ангилал:Төвөдийн өндөрлөг]]