Их Шавь

Жавзандамба хутагтын харьяат ардын нэрийдэл

1640 онд Халхын Түшээт хан Гомбодоржийн хөвгүүн Занабазарыг 5 настайд нь Халхын шарын шашны тэргүүнээр өргөмжлөхөд Түшээт хан өөрийн хамжлагаас 7-8 насны 108 бандийг шавь болгон өргөснөөс үүдэн шавь нарын давхарга анх үүссэн ба Богд Жавзандамба хутагтын шавь нарыг бусдаас ялгахын тулд богдын шавь буюу Их шавь хэмээн нэрлэжээ. Халхын 4 аймгийн хан, ноёд, тайж лам нараас I-VIII дүрийн Жавзандамба хутагтад олон цөөнөөр нь шавь болгон өргөсөөр сүүлдээ нэг бүхэл бүтэн аймаг болж засаг захиргааны бие даасан нэгжийн хэмжээнд хүрчээ.

XIX зууны сүүл XX зууны эхэн үеийн Халх Монголын засаг захиргааны зохион байгуулалт нь Халх дөрвөн аймаг, Их шавь гэсэн таван нэгжээс бүрдэж байв. Богдын хутагтын шавь нар нь тусгайлан олгогдсон газар нутаггүй, шавь болохын өмнө аль нутагт байсан тэндээ сууна. Их шавийн тодорхой газар нутагтай нь Хар дархадууд байв. Хөвсгөл нуураас баруунш орших Хар дархадуудыг Богдын унаган шавь хэмээдэг нь 1686 онд Хүрэн бэлчирийн чуулган дээр Өндөр гэгээнд тэднийг шавь болгож барьснаас үүдэлтэй аж.

Их шавийн засаг захиргааны дээд байгууллага нь Эрдэнэ шанзудбын яам байсан ба 1723 онд байгуулагджээ.

Их шавийнхан засаг захиргааны хувьд отог болон хуваагдаж их төлөв Түшээт хан, Сэцэн хан хоёр аймгийн нутагт оршиж байжээ. Их шавьд эхлээд 12, дараа нь 17 отог байгуулагдаж улам олширсоор сүүлдээ 200 орчим болжээ. Шавийн отог бүр дарга, дэмч, шүүлэнгэтэй байжээ.

1822 онд Их шавийн захиргааны Эрдэнэ шанзудбаг улаан шугамтай цаас хэрэглэх болгож чуулган даргын нэгэн адил эрхтэй болгожээ. Их шавь нь цэрэг харуул, өртөөний албанаас чөлөөлөгдөж, Богдуудыг тодруулах, залах, хутагтын орд, сүм хийдийн хурал номын зардал, даншиг өргөх, бурхан, суврага бүтээх ба орон нутгийн засаг захиргааны алба залгуулж байсан нь сум ардын албан татвараас арай хөнгөн байжээ.

XIX зууны хоёрдугаар хагасаас тайж нар шавь болох явдал нэмэгдсэн нь тайж нарыг Манжийн төрд улсын алба төлүүлэх болсонтой холбоотой.

1837 онд Манжийн эрх баригчдаас ноёд тайж нар тэдний хамжлага нар, жинхэнэ сумны эрийг шавь болгохыг хориглож зөвхөн гэрийн хүмүүс, боол, хамжлага, насанд хүрээгүй хөвгүүдийг шавь болохыг зөвшөөрчээ.

1911 онд Монгол улс Манжаас тусгаарлаж Богд хаант Монгол улс байгуулсан үеэс Халхын хан, ноёд, тайж нараас Жибзундамба хутагтад шавь өргөх нь нэмэгджээ.

1929 онд БНМАУ-ын Засгийн газраас тогтоол гаргаж Богд Жавзандамба ба бусад хутагт нарын “хойт дүрийг тодруулах” журмыг хүчингүй болгосноор шавь өргөх явдал эцэс болжээ. (С.Цолмон)

Эшлэл

• Дагвадорж Д., Монголын шашин суртахууны тайлбар толь, УБ.,1995
• Дашбадрах Д., Монголын хутагтууд, УБ., 2004
• Нацагдорж Ш., Халхын түүх, УБ., 1963
• Очир А., Гэрэлбадрах Ж., Халхын Засагт хан аймгийн түүх, УБ., 2003
• Пүрэвжав С., Монгол дахь шарын шашны хураангуй түүх. УБ., 1978
• Хүрэлбаатар Л., Хоёр их хутагт, УБ.,1995
• Хүрэлбаатар Л., Огторгуйн цагаан гарди, УБ., 2008
• Цэдэв Д., Их шавь, УБ.,1964,2013
• Майский И.М., Монголия накануне Революции, М.,1960